Ерөнхийлөгч асан П.Очирбаттай ярилцлаа.
-“Алт” хөтөлбөр төрсөн цаг үе нөхцөл байдал их хүнд байсан. Манайд эдийн засгийг тэтгэж байдаг Зөвлөлтийн зээл, тусламж 1990-ээд оны эхээр зогссон. Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл тарж тусламжийн эх сурвалж тасарсан. Ийм нөхцөлд эдийн засгаа хэрхэн хөгжүүлэх тухай асуудал өдрийн бодол, шөнийн зүүд байлаа. Хамгийн богино хугацаанд эдийн засгийг эргэлтэд оруулж болох ямар эх сурвалж байдгийг эргэцүүлэн бодож, олсон зүйл бол алт байлаа. Уул уурхайн инженер хүний хувьд мэргэжил нэгтэй нөхөдтэйгөө зөвлөлдөж Алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн юм. Уг асуудлыг шийдвэрлэхэд Геологийн албаны дарга З.Барс онцгой үүрэгтэй байсан. Ерөнхийлөгч захирамж гаргаж “Алт” хөтөлбөр боловсруулах ажлын хэсгийг геологи, уул уурхай, төмөрлөгийн эдийн засгийн чиглэлийн мэргэжилтнүүдээс бүрдүүлэн Ерөнхийлөгчийн захирамжаар томилон ажиллуулж “Алт” хөтөлбөр төрсөн. “Алт” хөтөлбөрийг Засгийн газрын төсөл болгон хэрэгжүүлэх тогтоол гаргаж хэрэгжүүлж эхэлсэн. Төр болон хувийн хэвшлийнхэнд санхүүгийн боломж байгаагүй, зээлийн барьцаанд тавих хөрөнгө мөнгөгүй хүндрэлтэй байлаа. Энэ үед Эрчим банкны захирал н.Шүхэртийн санаачилга дэмжлэгтэйгээр аж ахуйн нэгжийн олборлох алтны тодорхой хувиар барьцаалж зээл олгож хувийн хэвшлийнхнийг дэмжсэн нь “Алт” хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд чухал түлхэц болсон. “Алт”хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлыг хошуучлагчдын дотор Газар Холдинг компани, Монголын алт компани (МАК), Монголросцветмет нэгдэл , Шижир алт компани, Бороо гоулд компани зүй ёсоор орно. “Алт” хөтөлбөр бол урт хугацаанд баримтлах номлол, төрийн бодлого, эдийн засгийн замнал байсан учир эдүгээ хүртэл 30 жил үргэлжлэн хэрэгжсээр байна. Цаашдаа ч хэдэн 30 жил үргэлжлэх нөөц, эрэлт хэрэгцээ Монголд бий.
-Таны санаачлан хэрэгжүүлсэн “Алт” хөтөлбөр одоо нэн шаардлагатай байна. Ам.долларын ханш тэнгэрт хадлаа. Бид ам.долларыг олохын тулд алтаа л ухах арга үлдсэн юм биш үү?
-Алт бол эдийн засаг хүндэрсэн үед “аминд” ордог эрдэс гэдгийг бид мэддэг болсон. Дэлхийн зах зээл дээр алтны үнэ нэг унци нь 1900-2000 орчим ам.доллар болж өсч буй эдүгээ цагт Монголын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх гол эх үүсвэр алт мөн. “Алт” хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Байгаль орчноо хамгаалах ажлаа, нөхөн сэргээлтээ хамт хийх хэрэгтэй байна даа.
-“Алт-1” хөтөлбөр 1999 оныг дуустал найман жилийн хугацаанд хэрэгжсэн. Үүний дараа 2000 оноос “Алт-2000” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн. “Алт-2000” хөтөлбөрийн хувьд амжилттай эхэлсэн ч татварын орчин өөрчлөгдсөн, урт нэртэй хууль батлагдсан зэргээс болж эрч нь саарсан уу?
-“Алт” хөтөлбөр хэрэгжих явцад олон янзын саад бэрхшээл тулгарч байсан. 68 хувийн татварт өртсөн, олон арван лиценз цуцлагдаж гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид үйл ажиллагаагаа зогсоож нэг хэсэг нь нутаг буцаж, нөгөө хэсэг нь ажилгүй болж “нинжа” болон хувирсан. Алтны хайгуул, ашиглалтын лиценз олгохыг зогсоосон зэргээс “Алт” хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд хүндрэлүүд гарч байсан. “Алт” хөтөлбөр эрчээ авч байсан үед жилд 24000 кг алт олборлодог байсан бол 3000 кг хүртэл буурсан түүх бий. Одоо эргээд сэргэх замдаа орж байх шиг байна. Алтны зах зээлийн үнэ өндөр байгаа энэхэн мөчид алт олборлолтыг бүх талаар дэмжих хэрэгтэй. “Алт” хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх хэрэгтэй.
-“Алт” хөтөлбөрөөс алдаа, оноо нь юу байв?
-“Алт” хөтөлбөрт алдаа оноо, олз гарзын аль аль нь бий. Олз гэвэл Монгол Улсын аж үйлдвэр Алтны дэд салбартай болсон. Улсын валютын нөөц нэмэгдэж, дэлхийн санхүүгийн зах зээлд төлбөрийн чадварын баталгаатай болсон. Гарз гэвэл олборлолт хийсэн газраа нөхөн сэргээхгүй орхих, гол горхины усыг булингартуулах, ухсан нүх, овоолсон шороогоор газрын хөрсийг сэндийлж орхидог, химийн хортой бодисыг буруу хэрэглэх зэргээр байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж байв. Энэ дутагдал алт олборлогч компаниуд болон хувиараа алт олборлогч нарт нийтлэг байсан. Сүүлийн үед хатуу хяналт, шаардлага тавьж хариуцлага тооцдог болсноор байдал засарч байна.
-Тухайн үед алтны үнэ хэдтэй байсан юм бэ?
-“Алт” хөтөлбөр боловсрогдож хэрэгжиж эхлэх үед дэлхийн зах зээл дээр нэг унци алт 258 ам.доллар байсан. Монгол Улс жилд 600 орчим кг алт олборлодог байсан. Одоо алтны зах зээлийн үнэ 1900-2000 ам.долларын орчимд хэлбэлзэж байна. Монгол Улс жилд 20 орчим тонн алт олборлорж байна. “Алт” хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн судалгааг би “Дэлхийн алтан хэвлий” номондоо дэлгэрэнгүй бичсэн. Үзвэл сонин байна байх.
-Одоо улсын төсөвт хамгийн гол үүрэг гүйцэтгэж байгаа орд бол Оюу толгой. Оюу толгойтой холбоотой олон үйл явдал өнгөрсөн хугацаанд өрнөлөө. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-Оюу толгой бол Монголын уул уурхайн аж үйлдвэрийн манлайлах цогцолбор. Нөөц баялаг, хүч чадал, техник технологи, менежмэнт, уурхайн ашиглалтын систем уулын ажлын горим, ажиллах хүчин үр ашгаараа дэлхийд өрсөлдөх хэмжээний кибернетикийн томоохон систем юм аа. Монгол Улс тус үйлдвэрийн хувьцааны 34 хувийг эзэмшдэг учир энэ үйлдвэр хамтарсан хөрөнгө оруулалттай хамтын үйлдвэр мөн. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ, орд ашиглах гэрээ, Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ, Урьдчилгаа төлбөрийн гэрээ зэрэг хэд хэдэн гэрээнд хөрөнгө оруулагчид 2009 онд гарын үсэг зуржээ. Өнгөрсөн 13 жилийн хугацаанд техник технологи, эдийн засаг эрх зүйн хувьд олон шинэ нөхцөл байдал үүссэн байна. Ер нь техник эдийн засгийн кибернетикийн ямар ч системд үйл ажиллагааны явцад тохируулга хийдэг. Оюу толгойд ийм л үйл явц өрнөж байгаа. Энэ бол зүй ёсны хэрэг. Оюу толгойн гэрээнүүдэд тодруулах шаардлагатай зүйл бий. Үүнийг хэлэлцэж шийдвэрлээд цаашаа яваад байх хэрэгтэй. Дубайн төлөвлөгөөний тухайд гэвэл маш чухал ач холбогдолтой шийдэл байсан. Тэр төлөвлөгөөний үр дүнд Оюу толгойн хоёрдугаар ствол (уурхайн босоо ам) ашиглалтад орж гүний олборлолт эхэлж гүний уурхайн ашиглалт эхэллээ. Төлбөр тооцооныхоо асуудлыг Оюу толгойнхон өөрсдөө зохицуулж шийдвэрлэх ёстой. Ер нь “Оюу толгой” төслийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргагчид эх орныхоо эдийн засгийн хөгжилд гавьяатай хүмүүс гэдгийг би мэргэжлийн хүний хувьд баттай хэлэх байна. Би ийм л байр суурьтай хүн. Би “Оюу толгой: эрт, эдүгээ, ирээдүй” номондоо бичсэн санаагаа чамд хэлье. Бичээд авна уу, орхино уу өөрөө мэд. Оюу толгой миний төсөөллөөр уул уурхайн металлургийн цогцолбор болон сүндэрлэнэ. Оюу толгой ирээдүйд говьд үүссэн хангай болно. Элсэн дээр цэцэг ургаж, ээрэм талд тэнгис цэлэлзэнэ. Оюу толгой ирээдүйд түм түжигнэж, бум бужигнасан их хөлийн газар болно. Монголын олон зуун аж ахуйн нэгжийн үйлдвэрлэлийн түшиц газар болно. Оюу толгой аж үйлдвэрийн IV хувьсгалыг манлайлж Монголын эдийн засгийг XXII зуунтай залгуулах шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийн эх ундарга байсаар байх юм аа. Америкийн “Цахиурын хөндий” Монголын говьд Оюу толгой, Таван толгойг холбон Өмнийн говийн гайхамшиг болно. Энэ бүхнийг монголчууд өөрсдийн ухаан, хөдөлмөр, хичээл зүтгэлээр бүтээн босгоно оо. Монгол Улсыг Азийн нэгэн бар болгох эдийн засгийн өсөлтийг Оюу толгой, Таван толгой, Эрдэнэт гурав хангана.
-Монгол Улс мөнхийн хоёр хөрштэйгөө харилцах харилцаа ямар байх тухай асуудал байнгын сэдэв байдаг. ОХУ Украинтай дайтаад хоёр сар гаруй боллоо. Ийм цаг үед манай улсын геополитикийн бодлого ямар байх ёстой вэ?
-Хоёр хөрштэйгөө тэнцвэртэй харилцах ёстой. Энэ бол Монгол төрийн бодлогын жанжин шугам. Үүний зэрэгцээгээр гурав дахь хөршийн бодлогыг тууштай баримтлан хөгжүүлэх нь манай улсын геополитикийн үндсэн зарчим байх ёстой.
-Ардчилсан намын тухайд байр сууриа илэрхийлээч. АН сэргэх нь үү?
-АН-д үзэл баримтлалын зөрчил байхгүй ээ. Намын төлөвшил, албан тушаалын төлөвшилд зөрчил бий. Эв нэгдлийн зөрөлдөөн байна, эвлэрэх хэрэгтэй. Монголын улс төрийн бүх хүчин Монголын ардчиллын төлөө эв нэгдэлтэй байх хэрэгтэй.
-МАН төрийн бүх эрхийг барьж байна. Нэг нам дангаараа төрийг барих нь сөрөг гэж үзэх хэсэг чамгүй л харагдах юм. Энэ талаар та ямар бодолтой байна?
-Төрийн эрхийг нэг нам дангаараа эзэгнэх нь сөрөг үр дагавартайг Монгол Улс өмнөх түүхээсээ мэднэ. Тийм учраас 1990 онд Ардчилсан хувьсгал хийж олон намын бүтэцтэй улс төрийн тогтолцоонд шилжсэн шүү дээ. Одоо Монголд албан ёсны бүртгэлтэй 37 нам бий гэдэг атлаа үндсэндээ ганцхан МАН төрийн эрх барьсаар байна. Үүнд МАН-ын буруу гэж юу байхав. Энэ нам өөрөө өөрийгөө олонх болгож сонгоогүй. Ард түмэн сонгосон. Өөрсдийнхөө тэмцэж олсон ардчиллын улс төрийн системээ сонгогчид яагаад хүлээн зөвшөөрөхгүй, нэг л намыг сонгоод байдгийг ойлгоход хэцүү юм аа.