ХҮН намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга П.Ганзоригтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Өнгөрсөн хугацаанд ХҮН нам тогтолцооны гажуудлыг тууштай хөндөж, Үндсэн хуулиар тэрхүү гажуудлыг засах ёстой гэсэн байр суурийг илэрхийлсээр ирсэн. Тиймээс Засгийн газраас өргөн барьсан ҮХНӨ-ийн төсөл та бүхний байр суурьтай хэр нийцэж байгаа талаар ярилцъя?
-ХҮН нам 2015 оноос хойш улс орондоо тулгамдаж буй асуудлуудыг суурь тогтолцоогоор нь засах ёстой гэсэн байр суурь бодлого, зарчмыг баримталсаар ирсэн.
Манай улс ардчилсан тогтолцоонд шилжээд 30 гаруй жил болж байгаа ч нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн орчин гээд бүх түвшинд иргэдийн тэгш боломж, оролцоо асар их алдагдаж ирсэн. Үр дүнд нь төсвийн хулгай, авлига, хүнд суртал бүх түвшинд газар авч нийгмийн тэгш бус байдал улам нэмэгдсэн. Ингээд улс орон, иргэд, аж ахуйн нэгжүүд өр зээлийн дарамтад орсон хүндхэн байдалтай байна. Үүний суурь шалтгаануудын нэг нь төрөө байгуулж буй сонгуулийн тогтолцоо, ашиг сонирхлын нөлөөнд амархан автаж буй давжаа парламентад байгааг судлаач мэргэжилтнүүд, улс төрийн намууд, иргэд ч хэлсээр байгаа.
Засгийн газраас өргөн барьсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд улс төрийн намууд, судлаачид, иргэний нийгмийн байгууллагууд, иргэдийн төлөөллийн оролцоотой олон уулзалт хэлэлцүүлэг хийж өргөн хүрээний зөвшилцөлд тулгуурлаж УИХ-д өргөн барьсан гэдгийг тодотгож хэлье.
-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх цаад учир шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?
-Гишүүдийн тоог нэмэх бодит хэрэгцээ шаардлагын талаар олон жишээ дурдаж болно. Тухайлбал, гадаад, дотоод эрх ашгуудын нөлөөлөлд автах эрсдэл өндөр. Иргэд сонгогчдыг төлөөлөх чадвар муу. Мөн хууль батлагдах процесст маш чухал үүрэгтэй байнгын хороодын шийдвэр, санал дүгнэлтийг зургаахан гишүүнээр шийдэж, нэг гишүүн гурваас дөрвөн тэс өөр мэргэжил туршлага шаардах байнгын хороонд орж ажиллаж байгаа нь чанаргүй дутуу хууль батлах шалтгаан болж байна. Зургаахан гишүүн 3.4 сая хүний эрх ашиг, хувь заяаг шийдэж байна гэдэг нь маш цөөн хүнд эрх мэдэл төвлөрч байгаагийн нэг илрэл. Нөгөө талаас нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банк, ЖДҮ зэрэг тусгай сангуудын хулгайн ард ихэнхдээ цөөн эрх мэдэлтнүүд байгаа. Мөн Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Хөтөлийн цемент, Эрдэнэтийн үйлдвэрийг хувьд шилжүүлсэн процесс зэрэг нь цөөн хүнд эрх мэдэл төвлөрөх нь ямар хортойг харуулж байна.
Иймээс бусад улсуудад парламент нь дунджаар 150-аас дээш гишүүнтэй байдаг. Төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, хяналт-тэнцлийг хангах, иргэдийг төлөөлөх, тэдний дуу хоолой, хүсэл зоригийг хүргэх парламентын чадамжтай байдаг. Парламентын гишүүдийн зохистой тоо хэмжээг тогтоохдоо куб язгуурын аргаар буюу тухайн улсын хүн амын тооноос куб язгуур гаргасан тоотой ойролцоо байвал зохимжтой гэсэн үг. Энэ нь манай улсын хувьд нийт хүн амын тооноос куб язгуур авахад ойролцоогоор 150 болж байгаа.
-Үүний суурь шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?
-Сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой. Өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд бид УИХ-ын найман удаагийн сонгууль хийсэн. Үүний долоо нь мажоритар тогтолцоогоор, нэг нь буюу 2012 онд пропорциональ элемент орсон холимог тогтолцоогоор явсан.
Мажоритар тогтолцоо нь иргэд сонгогчдын санал ихээр гээгддэг, мөнгөтэй хүмүүс гардаг зэрэг олон сул талтай. Тухайлбал нийт сонгогчдын 40 гаруй хувийн саналыг авсан нам УИХ-д үнэмлэхүй олонх болдог. Жишээ нь, сүүлийн хоёр удаагийн УИХ-ын сонгуульд МАН нам 45 орчим хувийн санал авсан ч 2016 онд 65 суудал, 2020 онд 62 суудлыг авсан. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчдын 55 хувь нь тухайн намд санал өгөөгүй байхад УИХ-д үнэмлэхүй олонх болж байгаа нь мажоритар тогтолцооны хамгийн том гажуудлын тод жишээ. Энэ бол парламентын засаглалтай ардчилсан улсын хувьд дийлэнх олонхын санал, хүсэл зорилгыг үгүйсгэж төр иргэдийг төлөөлөх чадвар муутай болгож байгаагийн нэг жишээ.
Хоёрдугаарт, энэ сонгуулийн тогтолцоогоор хэн их мөнгө зарсан нь УИХ-д сонгогдож таны болон үр хүүхдийн тань ирээдүйг мөнгөөр худалдаж авч өөрийн болгодог.
Гуравдугаарт, өнгөрсөн 30 жилийн түүхийг харвал МАН, АН хоёр УИХ-ыг үндсэндээ бүрдүүлж ирсэн ч ихэнхдээ нэг нам төрийн эрх барьж, засаглаж ирсэн. Төлөөллийн ардчиллыг хэрэгжүүлдэг гол институц нь улс төрийн нам. Улс төрийн намаар дамжиж иргэдийн төлөөлөл төрд ажилладаг. Олон намын тогтолцоог хааж байгаа нь цаашдаа парламентын ардчилалд ихээхэн хортой. Тиймээс бид сонгуулиа холимог тогтолцоогоор буюу сонгуулийн тойргоос 50 хувь нь, жагсаалтаар 50 хувь сонгогдох байдлаар явуулах зайлшгүй шаардлагатай.
Түүнчлэн мажоритар тогтолцооны хамгийн муу үр дагавар нь зөвхөн сонгуулийн тойргийн улстөрчдийг гаргаж ирдэг. Өөрөөр хэлбэл УИХ-д Монгол Улсыг томоор нь бүтнээр нь төлөөлөх, улс орныхоо хөгжлийн бодлого боловсруулах улстөрчид маш цөөн болсон. Зөвхөн нэг аймаг, сум эсвэл дүүрэг хороодыг төлөөлдөг улстөрчидтэй болсон нь жил бүрийн улсын төсвийг батлахдаа улс орны нэгдсэн бодлогоо үгүйсгэсэн нэгжийн бодлого явуулж төсвөө 76 тийш нь хувааж үр ашиггүй тарамдуулдаг. Үүний урхагаар бид томоохон бүтээн байгуулалт том төслүүдээ явуулж чадаагүй. Хувийн хэвшил, ажлын байр, үйлдвэрүүдээ бодитой бодлогоор дэмжээгүй. Улс орондоо цалингаараа сайхан амьдрах боломж байхгүй байгаагаас залуус нь гадагшаа хөдөлмөрийн дүрвэлт хийж бид хамгийн үнэтэй баялаг болсон хүнээ алдаж байна.
УИХ-ын гишүүдийн 50 хувийг тойргоос, 50 хувийг жагсаалтаар сонгосноор иргэд сонгогчдын санал гээгдэлт хоёр дахин багасч, сонгуулийн зардал хоёр дахин буурна. Мөн аль болох олон нам, нийгмийн төлөөлөл, инженер, эмч, багш зэрэг олон мэргэжилтэн намын бодлогоор жагсаалтад орж УИХ-д сонгогдож мэргэжлийн эрүүл мэтгэлцээнээс зөв шийдвэр, зөв бодлого гардаг болно.
-50 хувийг нь мажоритараар, 50 хувийг нь пропорционалиар сонгох энэ харьцаа хэтэрхий их биш үү?
-Аль нэг тал нь давамгай үед нөгөө талынхаа бодлого шийдвэрийг гацаах, үгүйсгэж зөрчилддөгийг 2012 онд улсыг томоор төлөөлөх 28-аар сонгогдсон гишүүдийг тойргоос сонгогдсон 48 нь шахдаг, бодлогыг нь унагадаг, гацаадгийг харсан. Тиймээс шийдвэр гаргах, бодлого хэрэгжүүлэх тэнцвэрийг хангахын тулд сонгуулийн тогтолцоо 50:50 байх нь хамгийн тохиромжтой.
Мөн сонгууль бүрийн өмнө намаа, эсвэл өөрсдөө ялах сонгуулийн тогтолцоог сонгож баталж ирсэн. Тиймээс ХҮН намын дарга Т.Доржханд, хуульч Д.Үүрцайх нар Үндсэн хуулийн цэцэд мэдээлэл гаргаж энэ асуудлыг их суудлын хурлаар эцэслэн шийдүүлсэн. Энэ нь цаашид УИХ-ын сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулах боломжийг бүрдүүлсэн.
-Төрийн тогтолцоог
тунгалаг байлгахын тулд улс төрийн намын санхүүжилт чухал. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан Улс төрийн намын тухай хуулийн санхүүжилттэй холбоотой заалтуудад та ямар дүгнэлттэй байна вэ?
-Улс төрийн намуудын санхүүжилт шилэн, ил тод байх нь маш чухал. Учир нь улс төрийн намууд өөрөө шилэн, ил тод байж мөнгөтэй хэсэг бүлэг хүмүүсээс хамааралгүй болж байж ёс зүйтэй, шударга, мэргэжлийн хүмүүс орох боломж нэмэгдэнэ. Тиймээс Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, Сонгуулийн хууль, Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчлэлийг цогцоор хийх зайлшгүй хэрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс өргөн барьсан Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл дэвшилттэй хууль болсон.
Нэгдүгээрт, намуудын санхүүжилт, үйл ажиллагааг ил тод шилэн болгож байгаа. Хоёрдугаарт, УИХ-ын сонгуулиар хоёр хувиас дээш санал авсан намд төрөөс шууд болон шууд бусаар жил бүр дэмжлэг үзүүлж байгаа нь намын үйл ажиллагаанд мөнгөтэй хүмүүс санхүүжилт өгч шийдвэр гаргах түвшинд нь нөлөөлдөг байсныг эрс багасгах боломжтой. Шууд бус санхүүжилт гэдэг нь, МҮОНРТ-ээр тухайн улс төрийн нам өөрийн бодлого, мөрийн хөтөлбөр, иргэдэд улс төрийн боловсрол, мэдээлэл олгох цаг гаргаж өгөх, иргэдтэй уулзахад төрийн байгууллагад заал танхимаар хангаж өгөх зэрэг орж байгаа.
Мөн улс төрийн намын дотоод ардчиллыг дэмжсэн зохицуулалтууд орсон. Тухайлбал, намын төлөөллийн төв байгууллага нь хуралдаагүй таван жил болсон бол үйл ажиллагааг нь идэвхгүй болгодог, цаашлаад татан буулгахаар зохицуулсан байна. Өнөөдөр Улсын дээд шүүх 37 улс төрийн нам бүртгэлтэй ч үүнээс байнгын идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг нь хэд билээ. Гэтэл зөвхөн сонгуулийн циклээр гарч ирж ажилладаг намууд их болсон. Өнгөрсөн хугацаанд сөрөг хүчний намын дотоод үйл ажиллагаанд эрх барьж байгаа нам нөлөөлдөг ноцтой байдал гарсаар байгааг засч сайжруулах заалтууд орсон.
-Ер нь улс төрийн намын төлөвшил гэж юуг хэлээд байна. Төлөвшлийг яаж хангах ёстой гэж та харж байна?
-Улс төрийн намын тухай хууль дангаараа улс төрийн намуудын төлөвшлийг хангаж чадахгүй Сонгуулийн тухай хууль, сонгуулийн тогтолцоо, Үндсэн хуульд орж байгаа тодорхой заалтууд зэрэг цогцоороо хийгдэж байж эерэг өөрчлөлтүүд гарна.
Тухайлбал, Холимог тогтолцоогоор буюу пропорциональ элемент хэдий жинтэй байна тэр хэмжээгээр улс төрийн намын бодлого, мөрийн хөтөлбөр чухал болж иргэд хүнийг биш бодлогыг сонгох нь нэмэгдэж улс төрийн намын төлөвшилд чухал нөлөөтэй байдаг. Мөн намууд дэргэдээ бодлого судалгааны хүрээлэнтэй байж түүний үйл ажиллагааг төсвөөс зохих хэмжээгээр дэмжихээр хуульд туссан. Энэ нь намыг бодлогын нам болж хөгжихөд нь дэмжлэг үзүүлсэн зохицуулалт.