Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгч асан,
Дэлхийн болон Монголын шинжлэх ухааны академийн гишүүн, академич Б.Чадраа гуайтай
ярилцлаа.
-Монголчууд бид сүүлийн жилүүдэд сэргээгдэх эрчим хүчний талаар
ихэд ярих боллоо. Зарим төсөл, хөтөлбөрүүдийг ч хэрэгжүүлж байна. Гэвч нэг л бодитой
үр дүнд хүрэхгүй байх шиг байна?
-Элбэг дэлбэг эрчим хүчтэй бол
хоол хүнс, ажил, үйлдвэрлэл, ус, эрүүл мэнд, боловсрол бүгдийг хангаж болдог жамтай.
Хөгжил гэдэг нь юуны түрүүнд энэ зорилтыг биелүүлэхийн төлөөх тэмцэл юм. Дэлхийн
олон орон сүүлийн арван жилд хөгжихийн тулд юу хийх вэ гэдэг эрэл хайгуулыг идэвхтэй
хийсний үр дүнд юуны өмнө эрчим хүчтэй болох зорилт тавьж эхэллээ.
Нефтийн асар их баялагтай Арабын улсууд олон арван жилийг эрчим хүчээр хангах
найдвартай эрчим хүчтэй болохын тулд хамгийн том хэмжээний 10 гаруй цөмийн цахилгаан
станц барихаар шийдэн ажлаа эхлүүлээд байна. Вьетнам, Бангладеш, БНХАУ гээд ийм
жишээ олныг дурдаж болно. Манай Монгол улс хөгжин дэвшихийн тулд өөрийн гэсэн найдвартай
эрчим хүчний эх үүсвэртэй болохоос өөр хувилбар байхгүй гэж би боддог.
-Үүнийг хэрхэн бий болгох вэ?
-Юуны өмнө, бурхны хайрласан тэр их нүүрсээ ашиглаж эрчим хүч үйлдвэрлэж дотоодын
хэрэгцээгээ хангаад гадаадад экспортлох зорилт
тавих нь маргашгүй хувилбар. Гагцхүү онгон байгаль, газар нутаг маань нүүрснээс
гарах их хэмжээний хорт утаа, химийн бодисыг дааж чадах уу, үгүй юу. Өөрөөр хэлбэл, нутгийн минь даац, тэнхээ хүрэлцэх үү, үгүй юу
гэдэгт л асуудал байгаа юм.
-Нүүрсээ ашиглах гэхээр цөлжилт гэх аюул бас бий?
-Одоо газар нутгийн минь 73 хувь
цөлжчихөөд байна. Энэ байдал цаашид ч нэмэгдэх
хандлагатай. Бэлчээргүй бол малгүй гэсэн үг. Малгүй Монголыг Монгол гэх үү. Хүн
ард нь янз бүрийн өвчинд нэрвэгдвэл бүр ч хэцүүднэ. Үүнийг одоо Улаанбаатар хотын
утаа харуулаад байна шүү дээ. Хотынхны нэлээд хэсэг нь хорт хавдар гэдэг эмчилгээгүй
өвчнөөр өвчилчихсөн. Энэ өвчин дарга, цэрэг хэнийг ч ялгадаггүй.
Бид хэдийгээр байгалийн ихээхэн
нөөц баялагтай гэх боловч эрчим хүчний ихээхэн хомсдол, дутагдалтай учраас гуравхан
сая хүнээ олигтойхон хувцаслаж, хоол хүнсээр хангаж чадахгүй л байна. Үйлдвэр хөгжихгүйгээс
ажилгүйдэл ихсэж, идэр залуус хойч үеийнхэн минь эцэг эх, гэр орноо орхиж харийн
оронд, хүний нутагт ажил хийж амьдарч байна. Энэ бол шившигт явдал. Эрчим хүч хариуцсан
сүүлийн таван сайд энэ талаар юу ч хийсэнгүй. Харин одоогийн сайд М.Сономпил овоо
юм амжуулж эхэлсэнд аргагүй баярлахаас яахав.
-Одоо ер нь гарц бий юу?
-Үүнийг эртхэн шийдэх алтан мөч
бидэнд ирээд байна. Энэ нь БНХАУ, ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн айлчлал юм. Монголын нутаг
дэвсгэр дээгүүр ОХУ-ын хий, нефтийн хоолой, өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах
шугам дайрч өнгөрүүлэх шийдвэр гаргуулж чадвал богино хугацаанд үйлдвэр хөгжиж эхэлнэ.
Бүх юмыг хүссэний дагуу хийх боломж бүрдэнэ. Богино хугацаанд байгальд ээлтэй хийн
хүчтэй зуухууд баригдаж цахилгаан дулааныхаа хэрэгцээг хангах боломж бүрдэнэ. Үйлдвэрлэл
энд тэндгүй явагдаж, ажил төрөл ундарна, хүн ардын амьдрал сайжирч, долларын ханш
унана, инфляци багасч, юмны үнэ хямдарч, элбэг дэлбэг гээд тоочоод байвал маш олон
давуу талууд гарч ирнэ.
-Манайх өөрсдөө нүүрсээ боловсруулж шингэрүүлсэн хий гаргаж
авах үйлдвэр барих гээд байгаа. Тэр нь хэр амжилттай болно гэж та бодож байна вэ?
-37 тэрбум ам.долларын хийжүүлэх,
шингэрүүлэх мөрөөдөл болсон төслийнхөө хувь заяаг хэрэгжүүлчихэж ч магадгүй л юм.
Олон арван жил ярьж байгаа ОХУ-ын Байгаль далайн усны эх үүсвэр болох Сэлэнгэ мөрөн
дээр 300 мвт-ийн хүчин чадалтай УЦС-ийг барих ажлыг хэрэгжүүлж болох л юм. Хэрвээ
хийн шугамыг оросууд зөвшөөрвөл нэг хоёр жилийн дараа хэрэгжүүлж ч мэднэ.
Харин манай орны 200-аад тэрбум тонн нүүрсний нөөцийг ашиглаж Тавантолгой,
Шивээ-Овоот, Багануур, Ухаа-худаг, Хөшөөт, Адуунчулуун, Баян-тээг, Могойн гол зэрэг
олон нүүрсний уурхайд хятадууд өндөр үнээр цахилгаан гаргах, гаргасан цахилгаанаа
өөрсдөө худалдан авах цахилгаан станциуд барих нь үнэн болох байх шүү.
Тэдгээрээс гарсан утаа хорт хий
нь байгаль, хүн амыг яаж сүйтгэх бол. Бид тэсэж үлдэж чадах эсэх талаар ямар ч тооцоо
алга. Ийм станц барихыг дэлхий даяар сүрхий хориглож, агаарт нүүрсний ялгарах нүүрс
хүчлийн хийг багасгах асуудал даян дэлхийн асуудал болж бүх дэлхийн улс орнуудын
тэргүүн нар үе үе цугларч ярьдаг болсныг манай ерөнхийлөгч нар тогтмол оролцдогийн
хувьд сайн мэдэх байлгүй дээ.
-Та “Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний ойрын болон хэтийн төлөв” төсөл дээр ажиллаад
нэлээд удаж байна. Ямар ахиц байгаа вэ?
-Нүүрсний станц нь адил чадлын
атомын цахилгаан станцынхаас 100-400 дахин их цөмийн цацраг ялгаруулдаг тухай тооцоо
бий. Нобелийн шагналт, АНУ-ын цөмийн энергийн
дарга Степан Чу эрчим хүчний салбарт ажиллагсдын нас баралт 1-4-900-4000 гэсэн харьцаатай
байна гэж тооцоолсон байна лээ. 1-цөм, 4-нар, 900-нефть, 4000-нүүрсний салбарынх
юм. Нүүрстэй болгоомжтой хандахын бас нэг шалтгаан нь энэ болно. БНХАУ-ын Засгийн
газар нь Шинжаан Уйгар, Өвөр монголын нутагт ийм аюул үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх,
ногоон эрчим хүчийг хөгжүүлэх их зорилтын үүднээс янз бүрийн арга хэмжээ авч байгаагийн
ганц жишээ нь саяхан 900-аад жижиг, дунд нүүрсний уурхайг хааж, 700-аад уулыг нурааж
турших шийдвэр гаргасан. Үүнийг бас анхаарах шаардлагатай болов уу. ШУТИС-ийн профессор
С.Батхуяг бид нар сүүлийн 10 жилд “Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний ойрын болон хэтийн төлөв” төсөлд хэлэлцэх
асуудалд оролцож жил бүр илтгэл айлтгал тавьж буй учир бас ч гэж энэ бүсийн эрчим
хүчний хөгжлийн төлөвийг гадарлах болсон юм.
-Манай улсын хувьд усан цахилгаан станцаас эрчим хүч гаргаж
авах боломж хэр бий вэ?
-Яагаад ч юм, өргөн уудам нутагтай,
хүн ам сийрэг гэдгээр нь Монголд нүүрсний станц бариад цахилгааныг худалдан авч
хэрэглэх нь нөгөө талд ашигтай ч байж мэдэх юм. Юутай ч болов, нүүрсний станц барихдаа
агаарын бохирдол, цөлжилтийн уршиг, үр дагаврыг бодож үнэ хөлсөнд нь оруулах хэрэгтэй.
Харин усан цахилгаан станц бол өөр. Ямар ч байтугай эрчим хүчний тогтвортой байдлыг
хангах, хүчдэлийн савалгааг багасгах зэрэг олон талын ашигтай л гэдгийг хэлэх байна.
Байгаль орчинд эерэг, цэвэр усны
сан бий болгодог зэргийг нь бас дурдах нь зүйтэй.
-Та дээр хэлэхдээ хөрш хоёр улсын тэргүүнүүд манайд айлчилж
байгаа нь алтан мөч гэсэн. Тэдний айлчлалын завшааныг хэрхэн ашиглана гэж?
-Монголчууд бид бас ч гэж азтай
хүмүүс шүү. Дэлхийн хамгийн баян хоёр их гүрний дунд хаяа нэг оршдог. Энэ их баян
орнуудаас яавал жаахан ашигтайгаар олз хүртчих вэ, юу сурч авах вэ, шинжлэх ухаан,
технологийн ололтыг нь амьдралдаа хүртэх юмсан гэдгийг бодох нь өлзийтэй гэж би
хувьдаа боддог юм.
Энэ хоёр их гүрний удирдагч В.Путин,
Си Жиньпин нар бараг нэгэн зэрэг манай нутагт ирж байгаа нь ховор үзэгдэл. Дахин
ийм үйл явдал хэзээ дахин давтагдахыг хэн ч хэлж чадахгүй, үгүй ч байж магадгүй.
БНХАУ гэдэг бол одоохон 2015-2021 онд дэлхийд эдийн засгаараа тэргүүлэгч хөгжилтэй
орон болох гэж байгаа. Үйлдвэрлэж байгаа машиныхаа тоогоор АНУ, Япон хоёрын нийлээд
гаргадгаас ч илүү олныг зах зээлд нийлүүлж байна.
Хятадын эдийн засгийн өсөлт сүүлийн
жилүүдэд 10 гаруй хувиар өсч, түүгээр ч барахгүй дэлхийн эдийн засгийн хямралын
үед 7.8 хувиар өссөн гэсэн статистик үзүүлэлт
гарсан байна лээ. Түүгээр ч зогсохгүй ДНБ нь сүүлийн таван жилд 4.48 их наядаас
7.8 хувиар өсч, 7.3 их наяд ам.долларт хүрсэн байна. Бидний хувьд толгой эргэмээр
тоо. Бас дэлхийн валютын нөөцийн тэн хагасыг эзэмшдэг. Эрчим хүчний хэрэглээний
нэг жилийн өсөлт нь Франц улсын нэг жилийн хэрэглээтэй тэнцдэг гээд бод доо. Энэ
орон нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд нэгд, газрын тос шатдаг хийн нөөцөөрөө ч дээгүүрт
ордог. Бид энэ талаар жаахан буруу ойлголттой хүмүүс шүү дээ. Заримдаа бараг биднээс
хамаарах шахам үг хэлдэг улс төрчид ч дайралддаг нь нууц биш шүү дээ.
-Тэгвэл ОХУ-тай хөрш байгаагийн давуу тал юунд байна вэ. Тухайлбал,
дээр ярьсанчлан эрчим хүчний асуудалд ямар нөлөө үзүүлж чадах бол?
-Манай хойд хөрш ОХУ-ын хүчин
чадал, бяр үнэхээрийн дэлхийг донсолгож чадаж байна. Зөвхөн эрчим хүчний нөөц, менежментээр
хуучин ЗХУ-ын улсууд одоо Европыг цаашид Азийг ч барьж чадаж байсан, одоо ч барих их гүрэн. ОХУ, БНХАУ шатдаг хийн хоолойг баруун
чиглэлээр БНХАУ руу явуулах маршрутыг хэлэлцэж байгаа энэ үед манайхан туйлын идэвхтэй
оролцож Монголын “тал” нутгаар дайран өнгөрүүлэх асуудлыг зөвшөөрүүлэх шаардлагатай
байна. Хийн үнэ нь нүүрсний үнээс 6-7 дахин бага зэрэг олон давуу талтай. Эрхүү
хотоос холгүй зайд шатдаг хийн асар их нөөц
бүхий орд нээгдсэн зэргээр ОХУ-ын хийн болон нефтийн нөөц, олборлолт үйлдвэрлэл
тасралтгүй нэмэгдсээр байна. Дээр дурдсан бидний оролцдог төслийн баг хий, нефтийн
хоолойг Монголоор дамжуулах хэд хэдэн хувилбар хэрэгжүүлэх тодорхой арга хэмжээг
төлөвлөсөн юм. Угтаа бол Орос Хятад хоёр дотносон ойртож эдийн засаг, санхүүгийн
хувьд нягт хамтран ажиллах болсныг бид ашиглах хэрэгтэй.
Эдгээрээс гадна, манай хоёр хөрш
цөм, нар салхи, усны эрчим хүчийг ашиглах талаар дэлхийд дээгүүрт ордог.
-Үүнийг нь улсынхаа талд ашигтайгаар эргүүлж чадах болов уу?
-Үүнийг л анхааралдаа авч цаашдын хамтын ажиллагааг эрчимтэй хөгжүүлэх яриа
хэлэлцээрийг өрнүүлэх шаардлагатай гэж бодож байна.
Ялангуяа, асар их хүчин чадалтай
цахилгаан дамжуулах шугам, нарны эрчим хүчийг ашиглан Зүүн хойд Азийн орнуудын цахилгааны
хэрэгцээг хангах, сэргээгдэх эрчим хүчинд тулгуурласан Байгал-Хөвсгөлийн сав газрын
хамгаалалтын бүсийг ашиглах, түүн дундаа дунд чадлын нарны эрчим хүчний төслүүдийг
хэрэгжүүлэх асуудал зэрэг болно. Манайхан
нарны эрчим хүчийг ашиглая хэмээн ихээхэн ярьдаг боловч яг амьдрал дээр очихоор
захиргаадалтын үеийн хүнд суртлаар хандаж орчин цагийн дэмжиж туслах сэтгэл гаргах
хэмжээнд хүрээгүй байгаа нь харамсалтайг бид өөрсдийн ажил амьдрал дээр харж байна.
Үүний нэг жишээ нь, Тайшир, Дөргөний нарны эрчим хүчний мега төслийн ажлыг энэ онд
ашиглалтад оруулах боломжтой байсан боловч ялихгүй шалтгаанаар өнөөг хүртэл
хэрэгжүүлж чадахгүй байдалд хүрээд байгааг дурдаж болно.
-Манай
улс нар салхинаас эрчим хүч гарган авах ажил хэзээ биелэлээ олох бол?
Энэ ажил эхлээд нэлээд амжилттай явж байна. Бид хөдөөгийн 100
000 айлын ахуйн хэрэгцээг нарны эрчим хүчээр хангах төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн.
Мөн Төв аймгийн Сэргэлэн суманд 50 000 КВт-ын салхин цахилгаан станцыг байгуулаад
одоо ашиглаж эхэлж байна. Энэ он буюу ирэх оноос Говь-Алтай аймгийн Тайшир, Ховд
аймгийн Дөргөн суманд тус бүр 10 000 КВт-ын хүчин чадалтай нарны томоохон цахилгаан
станцыг ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Цаашид энэ чиглэлээр томоохон төслүүдийг
хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна.
-Тэгвэл
занараас эрчим хүч гарган авахын тухайд?
Энэ ажил нэлээд эрч хүчтэйгээр төр засгийн дэмжлэгтэйгээр эхлээд
байгаа билээ. Үүнийг хэрэгжүүлэх манай урдаа барьдаг эрдэмтэн инженерүүдийн томоохон
баг байгуулагдан ажиллаж байна.
-Манай
улс өвлийн улиралд нэлээд хүйтэн байдаг. Ер нь хүйтнийг бууруулах технологи бий
болов уу?
-Өвлийн улирлын хүйтнийг бууруулах технологи бараг байхгүй дээ. Харин
дулаан алдагдал багатай гэр орон сууцыг байгуулах замаар хүйтнийг даван туулах технологийг
бид хийж байгаа. Ер нь халуун орнуудад эрчим хүчнийхээ ихэнхийг хүйтэн нөхцөлийг
бий болгоход зориулан зарцуулдаг юм.
-Ер
нь шинжлэх ухааны дэлхий нийтийн чиг хандлага ямар байгаа вэ?
Шинжлэх ухааны дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлох талаар НҮБ-ын далбаан доор ихээхэн ажил хийгдэж
байгаа. Үндсэн чиг хандлага нь бага буурай
ч ялгаагүй, хөгжсөн ч ялгаагүй өөрийн гэсэн шинэ бүтээгдэхүүн, технологи бүтээж дэлхийн зах зээл дээр гаргахад шинжлэх ухааныг
ашиглах зорилт тавьж байна. Үүнийг шийдэхийн тулд суурь судалгааг хөгжүүлж, өөрийн
гэсэн шинэ бүтээгдэхүүн гаргаж чадна. Өөр хувилбар бараг байхгүй. Ийм учраас дэлхий
нийтийн шинжлэх ухааны чиг хандлага нь суурь судалгааг хөгжүүлэх, түүнийг хийж гүйцэтгэх
өндөр боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй боловсон хүчин бэлтгэхэд чиглэгдэж байна.
-Манай
улс энэ бүгдэд ойртох, улмаар гүйцэж очих чадал бий юу?
-Манай ШУА гэдэг бол өндөр боловсролтой дэлхийн аль ч орны эрдэмтэдтэй
мөр зэрэгцэн ажиллаж чадах, цомхон, чадварлаг дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн судалгааны
хамт олон. Хэрвээ төрөөс хөрөнгө зардлаас
эхлээд бүхий л нөхцөлөөр хангаж өгч чадвал гүйцэж очих төдийгүй түрүүлэх ч боломжтой
гэж би боддог.