Сошиалд “Танхай банди” нэрээр нь хүмүүс мэддэг, төвөд судлаач, яруу найрагч, орчин үеийн монгол бадарчин Г.Ням-Очиртой ярилцлаа. Зах хязгаарын нутгаар бадарчилж яваа түүнийг хөдөөгийн эмээ, өвөө нар ч “Танхай банди” гээд андахгүй байна гэсэн шүү.
-Монгол бадарчингийн түүхийн талаарх таны яриаг сонсож байсан. Бадарчин-гийн аялал ихэвчлэн ариун дагшин газар, мөргөлийн замтай холбоотой байсан билээ. Харин орчин үеийн монгол бадарчингийн зорилго юу билээ?
-Бадарчин гэдэг маань шашны лам хуврагууд Монголоос Төвөд хүртэл 4000 км аялж, бурхны оронд очин, эргэл мөргөл хийж, ном сурдаг, дулаан сэрүүн янз бүрийн уур амьсгалтай газар нутгаар алхдаг эх үүсвэр нь эзэнт гүрний үеийн монгол цэргийн технологиос улбаатай. Нийгэм өөрчлөгдөхөд бадарчингийн технологи ч мартагдаж байхгүй болсон доо. Монголчууд Лхас явахын оронд Москваг зорих болсон. Би 1997 оноос Л.Хүрэлбаатар багшийнхаа дэргэд ажиллах болсноос хойш хуучны номтой лам нар, бадарчинг сайн мэддэг байсан хүмүүстэй уулзаж, олон зүйлийг бичиж тэмдэглэж авсан юм. Бадарчингийн хавчиг үүрэг ямар байсан, майхан, хоол унд нь ямар байсныг судалж, сэргээхээр оролдож байна. Бадарчингийн эдэлж хэрэглэдэг 47-48 төрлийн эд зүйл байдаг юм билээ. Жишээ нь, ямааны арьсан туламд авч явдаг, шар тосыг маш удаан чанаж, ширгээгээд, арвайн гурилтай багсарч, хатаасан бөөрөнхий бөмбөлөг болгож, хэрэглэдэг байсан юм билээ. Бадарчин гурван сарын хүнстэйгээ явдаг байжээ. Энэ жилийн хувьд би бадарчингийн хувцастай гараагүй, явган алхаж, алхааны техник эзэмшихийг зорилоо. Бадарчин хүний үүргэвч 10-12 кг байдаг. Ойрын гурван жилдээ зун, хавар, намрын сард явган явж, Монгол орноо бүтэн тойрох бодолтой явна. Дэлхийн зах зээлд аяллын хувцас, эд хэрэглэл, үүргэвч майхан тренд болж байна. Хол газар явган алхдаг монгол маягийн технологийг сэргээх бодолтой байгаа юм. Бадарчингийн гутал торгуудуудын өмсдөг тоокуутай төстэй. Энэ гутал норлоо гэхэд галд ээгээд 10-15 минутын дараа сайхан болно. Гэтэл ямар ч аяллын гутлыг норвол нэгээс хоёр өдөр хатаах хэрэгтэй болдог. Энэ мэтээс авахуулаад олон зуун жилийн явцад шалгарсан технологийг сэргээх бодолтой байгаа юм. Энэ удаа тавдугаар сарын 30-наас зургадугаар сарын 14 хүртэл 15 хоног Дорнодоос Халх гол сум руу жаахан алхлаа. Монголын зах хязгаар нутгаар тойрсон аян замын тэмдэглэл бичихээр зорьсон. Хил хамгаалах ерөнхий газраас зөвшөөрөл авсан юм. Тэдний гаргаж өгсөн маршрутаар явж байна. Замд буудаллаж таарах зах залгаа аймаг сумдын нутгаар хатуу хөл хорио тогтоосон учраас би аяллаасаа буцаж байна. Өвчин гайгүй болсон хойно цаашид аялах бодолтой байна даа.
-Цар тахал хараахан дуусаагүй байхад яагаад аялахаар шийдсэн юм бэ?
-Би төвөд судлаач, бурхны шашинтай, сүсэгтэй хүн. Чингис хаан ба Монголын бурхны шашин сэдвээр ажилладаг. Сүүлийн арваад жил Өмнөдмонгол, Монголдоо судалгаа хийж, Чингис хаантай холбоотой сан тахилгын 53 судар олсон. Энэ судруудаа цээжилж, өөрийн болгох бодолтой явна. Чингис хааны тарни гэж бий. Бадарчин зүгээр нэг алхдаггүй. Тарни тоолох, яваандаа Чингис хааны тахилгыг Монголдоо сэргээх санаатай. Эр хүний шалгуур гэж бий. За энэ хүн гурван жилд Монгол Улсаа бүрэн тойрсон юм билээ. Ингэж явахдаа Чингис хааны сан, тарнийг тэдэн удаа уншсан гэдэг “шалгалт” өгье гэж бодсон. Бид бас ковид гээд хоёр жил хашигдлаа. Ковидын дараа нэг газраа шавж амьдрахад тохиромжгүй боллоо, зах хязгаар нутагтаа тарж амьдрах, эх орон газар нутагтаа эзэн болоход олон залуусыг уриалахыг хүссэн. Илгээлтийн эзэд гэж өмнө нь байсан шүү дээ. Хамгийн цөөн хүн амтай, зүүн хязгаар нутгийн бодит байдлыг ном болгож бичиж үлдээе гэсэн зорилготой гарсан даа. Дорнодоос Халх гол хүрэх замд багагүй олзтой явна.
-Аян замын тэмдэглэл бичих гэснээс сүм хийдүүдээс нэг лам Долнуурт жасаалахаар явах замдаа зах хязгаар нутгийн аж байдлын тухай тайлан бичдэг уламжлалтай байсан гэсэн шүү дээ. Шашнаар дамжуулж мэдээлэл цуглуулдаг байсан нь сонирхолтой санагдсан. Таны замд юу анхаарлыг чинь татав. Ковидын нөхцөлд аялагчаас нутгийн хүмүүс цэрвэх юм уу?
-15 хоног нэлээд амаргүй өнгөрсөн л дөө. Зах хязгаар нутгийн хүмүүст бол Улаанбаатараас ирсэн хүн явдаг вирус гэж харагдаж байна. Хилийн дагуу застав отрядууд бүгд хөл хорионы дэглэмтэй, гадны хүн оруулахгүй байгаа. Гурав, дөрөв дэх хоногтоо шантарч байсан. Би “Лавайн эгшиг” радиогоор хичээл заадаг юм. Түүнийг хөдөөгийнхөн маань сонсдог юм байна. Буддын шашны тухай яриа таниулга хийгээч, маань хөгжөөх талаар зааж өгөөч гэх мэт хүсэлт их байсан учраас сайн явлаа л даа. Ер нь хязгаар нутаг харанхуй болж байна. Зөвлөлт Холбоот Улсын үеэс л хил давж ирсэн тагнуулаас айдаг байсан уламжлалтай. Одоо ч явуулын хүн, дотоодын аялагч нараасаа эмээж болгоомжилж байна. Дотоодын аялал жуулчлал хязгаар нутгаар хөгжөөгүй. Заавал уулын орой руу дайралт хийх бус аажуу уужуу олуулаа явдаг, эх орноо, зах хязгаар нутгаа танин мэддэг байгаасай гэж ийм үлгэр дуурайлал үзүүлэхээс аргагүй. Тиймээс би Үндэсний номын сангийн сэргээн засварлагчийн ажлаа өгөөд, аялалд гарсан юм. Энэ жилийн эхний аяллын тэмдэглэлээ оны эцсээр хэвлэж гаргах бодолтой байна. Хүн судлал, угсаатны зүй, шашны судалгаа хийж яваа гэсэн үг.
-“Буйр нуур үлийн цагаан оготнод баригдаж, элс нүүж, бэлчээр нь доройтжээ” гэсэн пост оруулсан байна лээ. Газар дээрээ ямар байна вэ?
-Ноднин Буйр нуурын эрэгт майхан хатгах зайгүй олон хүн бужигнасан. Энэ хөл хөдөлгөөн сөргөөр нөлөөлсөн болов уу. Нуурын орчин хурдан цөлжиж, элс нь нүүж, экологийн сүйрэлд өртжээ. Буйр нуурын эргээр гурав хоног явлаа. Амралтын газрууд элсэнд дарагдаж байна. Энэ хавраас Халх гол сумынхан нуураа хамгаалахаар ярьж тэмцэж байгаа юм билээ. Халх гол сумын Цагдаагийн газрын дарга П.Ганхуяг төрийн албан хаагчид, нутгийнхнаа уриалж, “Буйр нуураа хамгаалъя” хөдөлгөөн өрнүүлж байна. Мод тарьж, үлийн цагаан оготнотой тэмцэж байна. Бид ямар ч үнэ төлбөргүй байгальд ирж амарч байгаа шүү дээ. Олон жил энэ нуурын эрэгт ирж амрахын тулд байгаль хамгаалах үйлсэд хувь нэмрээ оруулах хэрэгтэй байна.
-Наадам дөхлөө. Ковидын үед ч хөдөөгийнхөн маань наадамд бэлтгэсэн маягтай байх юм уу?
-Байлгүй яах вэ. Манайхан маш өөдрөг хүмүүс юм байна. Замд таарсан хүмүүс морио уяж, тарлаж байна. Морьдыг наадамд уралдуулах гэхээсээ хоорондоо мөрий тавьж уралдуулдаг болж. Хурдан морь гэдэг баярхал, тансаглалын чанартай зүйл болж. Увс, Ховд, Баянхонгор, Төв аймгаас энд маш олон хүн малаа тууж ирсэн байна. Бэлчээр дагаж ирсэн ч төд удалгүй энд ч бэлчээр талхлагдах төлөвтэй. Зээр цөөрч байгаа нь ажиглагдаж байна.
-Та хөл хорионоос болоод буцахаар болсон гэлээ. Аяллаа зогсоож байгаа юм уу мөд эргэж алхах уу?
-Энэ жил Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь гэсэн гурван аймгийн нутгаар явах байсан юм л даа. Гэтэл хил дагуу Онгон, Наран, Дарьганга сумд хатуу хөл хорио тогтоосон. Матад суманд олон хүн ойрын хавьталтай, хөл хорьсон байдалтай байна. Сумын иргэд гадны хүн оруулахгүй, хүлээж авахгүй гэдгээ шууд хэлдэг болсон. Айлд очиход “Та PCR шинжилгээний хариугаа, вакцины хоёр тун тариулсан бичгээ үзүүлээч” гэж байна. Нэгэнт эдгээр сумдад нэвтэрсэн тохиолдолд хөл хоригдохоор байгаа учраас буцахаар шийдсэн. Хүн амдаа вакцин хийсэн учраас өвчин дарагдах байх гэж тооцоод гарсан л даа. У.Хүрэлсүхийн сонгуулийн сурталчилгааны хүмүүс маш их явсан байна. Ардчилсан намынхан бас явсан байна. “Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас болоод өвчин тарлаа” гэж уулзсан хөдөөгийн хүмүүс ярьж байна.
-Та вакцины хоёр тунгаа хийлгэсэн үү?
-Вакцинаа хийлгээд дөч гаруй хонож байгаа л даа.
-Б.Ичинхорлоо найрагчаас авахуулаад яруу найрагчид, найзууд чинь таныг замд гарлаа гэж их бичсэн байна лээ. Тэрэгтэй зураг оруулсан байсан. Та тэрэг түрж гарсан уу?
-Никель Ганбаа бид сайхан найзууд. Никель Ганбаа маань 20 кг ачаа ачдаг хөнгөн дугуйтай тэрэг хийсэн юм. Майхан, үүргэвч, цэвэр ус, хийн плитка зэргээ ачсан хөнгөн тэрэгтэй гарсан. Түүнтэйгээ эхний 120 км яваад, цаашаа явах боломжгүй болсон. Нарийн дугуйтай учраас элсэнд шигдээд явдаггүй. Тэргээ хилийн заставт орхисон. Дараа аяллаа үргэлжлүүлэхдээ хилийн заставаасаа аваад цаашаа явна. 120 км тэрэгтэй, 240 км үүргэвчтэй явлаа.
-Орчин үеийн бадарчин өдөрт дунджаар хэдэн км явах шинжтэй байна?
-Үүргэвчтэй, эсвэл тэрэг чирч байгаагаас шалтгаалаад жаахан өөр. Өдөрт дунджаар 25-30 км явж байна лээ. Нартай биш сэрүүхэн өдрүүд байсан учраас нэлээд алхаад байгаа юм л даа.
-Хаагуур хоноглож байв?
-Эхний шөнө Дорнодоос гараад Сүүжийн ар гэдэг газар майхандаа хоносон. Бороонд нэвт норсон. Хөдөө хээр зэрлэгшсэн нохой олон болжээ. Хүн малаас айдаггүй юм байна. Хоёр золбин нохойд ээрүүлснээсээ хойш айл бараадаж хонодог болсон.
-Бадарчин хоол хүнс, хувцас хунар, өвдсөн үед өөрийгөө анагаах арга чаргатай байсан гэж ойлгосон. Таны хувьд өвдсөн үед өөрийгөө анагаах бэлтгэлтэй байв уу?
-Явж байгаа газрын ургамалаа судлах хэрэгтэй. Ядаж ходоод гэдэс өвдөхөд ургамал буцалгаад уучих мэдлэгтэй байх учиртай. Ойр зуурын эм авч гарсан. Бэртэж гэмтчихгүй бол өвдөх нь гайгүй, өдөртөө сайн хөлөрч байгаа, хоёр кг хассан. Явган алхахад маш сайн эрүүлждэг. Эрүүл агаар бол эм, хоол. Аялалд гарснаас хойш хоол бага идэж, оюун санааны хувьд сүүлийн хоёр жилд хуримтлагдсан стресс, ядаргаа энэ 15 хоногт байхгүй болсон. Буцахад бол харамсалтай л байна.
-Та бадарчны хувцасны талаар ярьсан байна лээ. Бадарчин дотуур хувцасны оронд хүр хорхойн хадгаар биеэ ороодог байсан гэсэн. Хувцаслалтын хувьд хэр анхаарав?
-Орчин үеийн залуус сонирхож магадгүй мэдээллүүдийг номдоо оруулна аа. Аюулгүй аялах технологи, аян замын тэмдэглэл бичих юм. Тэндээс илүү дэлгэрэнгүй уншаарай. Алхах замдаа би бодлоо. Ард түмнээ соён гэгээрүүлэх талаар судлаачид бид их юм хийх хэрэгтэй юм байна. Даргад таалагдах гэж ажиллаж, амьдардаг хүмүүсийг аяллын хэд хоногт илүү их харлаа. Тийм учраас судлаачид, эрдэмтэд төсөв мөнгө харахгүйгээр өөрсдөө үүргэвч үүрээд, явган явж, Монголын ард түмэнд хэрэгтэй байгаа зүйлийг мэдрэх хэрэгтэй байна даа.
Хөдөөгийнхөн фэйсбүүк нэлээд хэрэглэдэг болсон юм байна. “Танхай банди” гэдгээр маань андахгүй байна шүү. Манай уламжлалт соёл гээд байгаа зүйлс маань буддын шашинд суурилсан байдаг учраас буддын шашнаар дамжуулсан соён гэгээрүүлэх ажлыг хийх хэрэгтэй юм байна. Малчин айлд яваад ороход бурхан тахилтай айл ховор болсон байна. Нарны эрчим хүч, шинэ соёл, технологи нэвтэрчээ. Гэхдээ мал маллах малчны соёл, философио гээж болохгүй л дээ. Орчин үеийн малчид маань махны ченжүүд шиг л болж дээ. Махны үнэ л асууна. Малаа шүтэж амьдрах бус мөнгөнд шүтэж байна. Ийм л болсон байна даа.
-Аяллын зардлаа та өөрөө гаргасан уу?
-Өөрөө гаргасан. Энэ аялалд зориулж гурван жил бэлтгэсэн. Хувцас хунар жижиг хэрэглэлээ нэг нэгээр нь бэлтгэсэн дээ. Манай найзууд мэднэ. Гурван жил явна гэж ярьж байгаад шууд зориглоод гараад ирсэн.