Б.Цэнддоогийн шинэ бүтээл болох “Монгол: 11 үгээр” хэмээх номын хэсгээс үргэлжлүүлэн нийтэлж байна. Монгол хүний зан төрх, үндэстний хэв шинжийг 11 сэдэвт хураангуйлан хөгжөөн, наргиантайгаар өгүүлсэн энэ ном саяхан хэвлэлд шилжиж байгаа аж.
ХОЁР. ЦУСГҮЙ ХАРААЛ БАЙХ ЧИНЬ ЮУ ВЭ?
ХХ зууны сүүлийн хагаст өсч торнисон бидний үеийнхний гол хараал нь “П…”, “на…” гэсэн орос үг байлаа. Тал нутагт тогтсон Кремлийн дэглэмийг даган орж ирсэн хараал. Малчин ардууд оросоор мэндэлж, үдэж сурахаасаа өмнө харааж сурав. Монгол хэлнээ “Здравствуйте”(Сайн байна уу), “Досвидания”(баяртай) хоёроос түрүүлж нэвтэрсэн хэллэг ажгуу. 1921 оны Ардын хувьсгалын дараахан ирсэн Улаан армийн зөвлөхүүд, Дотоодыг хамгаалахын сургагч нар бүдүүлэг хоцрогдсон “арат”-уудыг энэ хараалаар адислаж эхэлснээс тэгж хурдан түгээ юм болов уу?
Нам төрийн албан хаагч нар, хүчний байгууллагынхан Зөвлөлтийн мэргэжилтнээ дуурайх үүднээс “пи…дэж” эхэлсэн бол жирийн ардууд энэ үгийг “цус ба хүүр”-ийн боловсронгуй хувилбар төдий санасан шиг байгаа юм. Хээр тал, гэрт гадаагүй, хөгшин хөвөө ялгалгүй оросоор харааж сурлаа.
Харин манай үеийнхэн, амандаа зуусан тамхиа анзааргагүй юм шиг атлаа сурмагаар дээд доод уруулдаа ээлжлэн наалдуулах ах нараасаа сурсан үг. Хүүхэд насны гэнэхэн зангаар томчуудын үйлдлийг дуурайж, хараалыг хэлж сурвал хурдан том хүн болно гэсэн гэнэхэн мөрөөдөл байснаас тэр.
Бидний үед Зөвлөлтөд боловсрол эзэмшсэн шинэ үеийн сэхээтнүүд олширсон юм. ХХ зууны БНМАУ-ын 30.000 орчим залуус Зөвлөлтөд янз бүрийн шатны боловсрол эзэмшсэн байдаг.
Монголчууд тэдний амнаас “Пи”, “На” энэ тэр бол хүүр цустай ямар ч хамаагүй үг гэдгийг дуулаад мэл гайхлаа. Цус, хүүртэй хамаагүй болоод зогсохгүй хүний үржлийн эрхтэнтэй холбоотой үг гэдгийг мэдээд бүүр цэл хөхрөв.
Монголчууд үржлийн эрхтнүүдээ дуудан хараах байтугай муухайгаар үл хэлнэ. Албан ёсоор бол “Бэлэг эрхтэн” гэдэг нь Бурхны ч юм уу, байгалийн өгсөн бэлэг, эр хүмүүс бие биедээ аз жаргал, таашаал бэлэглэх эрхтэн гэсэн хоёргүй нэг санаа. Хар ярианд, жишээлэхэд эр бэлэг эрхтнийг “боов” гэдэг нь тансаг амтатны нэр бөгөөд түүний хүчээр амьдралын амтыг хүртэх утга.
Гэтэл бурхны нандин бэлэг, амьдралыг амтлуулагч эрхтнээ хараал болгоно гэдэг юу гэсэн хэл вэ, таминь! Хүнийг бэлэг эрхтэнтэй зүйрлэх, цаашлаад хурьцмар гэх нь хараал гэхээсээ илүү, амьдралын бал бурмыг бэлгэдсэн ерөөл бус уу, харин ч нэг.
Чухам эндээс л хотшин суурьсан иргэд хийгээд толгой толгойгоо даасан нүүдэлчдийн соёл, үнэт зүйлийн ялгаа харагдаж эхэлдэг. Аль ч нийгмийн байгууллаас үл хамааран хүнийх нь хувьд үгүйсгэх агуулгатай хэллэг, хандлага хараалд шингэнэ. Хотшин суурьшиж, иргэншин хөгжсөн иргэдийн хараал зүхлийн цаад утга нь хувь хүнийг нийгмээс нь гадуурхах санаа агуулдаг. Таагүй нэгийгээ хажиглан ганцаардуулах, нийгмийн гишүүдийн тойргоос гаргах санаа бүхий доромжлол. Ийм учраас хараалгуулагч этгээдийг хүний нийгмийн хэвийн гишүүнд байх боломжгүй харагдуулдсан шалтаг, шалтгаан, онцлогийг тодруулан дурдана.
Тухайлбал, бэлэг эрхтнээ ёс бусаар хэрэглэх, ичгүүргүйгээр ёсон бусын хурьцал үйлдэх, ялангуяа эцэг, эхтэйгээ болон гэр бүлийн хүрээнд бэлгийн харилцаа үүсгэх гэхчлэнгийн жигшүүрт явддлыг үйлдэгч мэтээр тааламжгүй этгээдийг хараах нь түгээмэл.
Санаандгүй, төөрөгдсөн байдлаар ч болов эхтэйгээ хурьцах нь нүгэл хилинцийн оргил хэмээн хүн төрөлхтөн үзсээр ирсний илэрхийлэл нь эртний Грекийн эмгэнэлт жүжгийн хаан Софоклын “Эдип” жүжиг авай. Хувь тавилангийн эрхээр тэнэж төөрч явсаар эцгийгээ хороож, ээжтэйгээ гэрлэдэг Эдипийн дүр үнэн хэрэгтээ зайлах аргагүй “үйлийн үр”-ийн философи боловч соёлт ертөнц түүнийг эхтэйгээ хурьцсан хилинцтэн гэдгээр нь мянга мянган жил жигшсэн бөлгөө.
Монгол хэлэнд, аанай л орос хэлнээс орж ирсэн “ёвтмоймайд”( баруун монголын “Эхээнь…” гэдэгтэй дүйх хараал. Энэ нь Халхуудыг бодвол Хаант Оростой илүү эртийн холбоо сүлбээтэй улбаа ч байж магадгүй) бол үүний жишээ. Бусад “пи, на” толгойтноо бодоход хэлэхэд урт тул арай л цөөн согсддог байж. Зохиогчийн анзаарснаар бол, хараагч этгээд нэгж хугацаанд аль болох олон хараал хэлэх сонирхолтой байдаг юм шиг санагдсан.
Монгол залуус хүүхдүүдийн дунд хэл, авианы үндэстний спорт гэмээр тоглоом түгээмэл. Тод түргэн хэллэгээр уралдан “Эргэн дээр элээ хэрээ галуу эргэлдэнэ”, “Аавын алаг бяруу араа ч нэг долооно, өврөө ч нэг долооно” гэхчлэн олон давтахдаа гийгүүлэгч авиаг зөрүүлэх, зөрүүлэхгүй дээр бооцоолно. Эсвэл, нэг амьсгаагаар “32 цагаан лонх” гэдэг өгүүлбэрийг хэн олон хэлэхээ мөрийцнө. Хараал хэлэх урлаг нь энэхүү авианы спортдоо шингээж, нэг дор, нэг амьсгаагаар аль болох олон хараал хэлэх эрмэлзэлтэй болгосон ч байж мэднэ. Ийм шалтгаанаар “Пи, на тэргүүт хараал” нь их хэлэгдээд “ёвт” нь цөөхөн өгүүлэгдсэн байж болох.
Арван хэдэн настай байх үе санагдана. Хонины ээлж заримдаа таардаг, таарах тоолонд хоёр хот айлыг сүргийг нийлүүлчих шахан тоглоомдоо улайрдаг нэг жаал байв. Тэрээр нэгэнтээ манай хотонд нийлсэн хэдэн ямаагаа ялгах гэж үзээд барсангүй.
-За яршиг, дургүй ламд дуржаа сахиус гэгчээр… томчууд өөрснөө ялгана биз хэмээн пээдийгээд давхин одсон юм.
-Дуржаа гэдэг ямар сахиус байдаг юм бол гэсэн сониуч зан хөдлөөд хүн амьтнаас асуулаа. Их л сайндаа “Дуржаа биш ээ, Даржаа сахиус байлгүй яахав” гэхээс өөр олигтой тайлбар сонсоогүй юм. Ямар ч байсан нэг сахиус байна, тэрнийг зүүхдээ зарим лам дургүй байдаг бололтой гэхээс өөр юм ойлгосонгүй. Аль ч утгаараа албадлагын эсрэг санаатай энэ хэллэг миний эшлэл зүйрлэлийн санд орж, залхуугаа тайлбарлах сайхан афоризмтой боллоо.
Дашрамд сонирхуулахад, нүүдэлчид сонин содон зүйрлэл хэрэглэн цэцэрхэх, илүү содон хэллэгээр ялгаран гайхуулах дуртай байлаа. Дээрэлхүүлж байгаа сул дорой нэгнээ зүгээр нэг өмөөрөхгүй, “Муу муудаа дээрэлхүү, муна гадсандаа дээрэлхүү” хэмээн зүйрлүүлнэ. Буруугүй атлаа үйлээ үзэж байгаа хүнийг өрөвдөхдөө “Зовлонтын толгойг тэмээн дээрээс ч нохой зулгаана гэгчээр” хэмээн, гүн ухааны эшлэл дагуулан шогшрох жишээний.
Яг түүн шиг залхуурсан, хийхээс халгасан ажлаас зайлсхийхэд авардаг “Дуржаа” сахиусны нууцыг мэдэх хүслээ би бас хаяагүй л явав. Хожим оюутан болсон хойноо мэдэх нь ээ “Дургүй ламд дарж байж сахил хүртээх” гэсэн үг байж таарав. Нэг амсгаагаар, нэг ээлжинд аль болох олон эш татах, цэцэрхэх санаархал дотор “Дарж байж” нь “даржаа” болоод сахил хүртээх үйл нь сахиусанд хувирсан байж таарав гэх мэт. Юун “гэх мэт” гэхээр, түрүүний өгүүлсэн “Е… ” хэрхэн хураагдаж “ёвтмоймайд”-д агшсан, бас “пи, на” хоёртоо шахагдсаны учирт болой.
ГУРАВ. БИТГИЙ ҮХ, ХАРИН ХҮНИЙ ЭРХШЭЭЛД ОР
За тэгээд, суурин газарт амьдрал ахуй, хувь заяа нь бусадтайгаа салахын аргагүй холбогдсон хүмүүс нэр нүүрээ барахаараа үхсэнээс ялгаагүй болдог, хараал зүхэл нь ч чингэж амьдаар нь алахад чиглэдэг юм байж бодъё. Гэтэл тал нутагтаа, хүнтэй тааралдахгүй шахам яваа хүнийг яаж хүний нүүр харахгүй болгох вэ? Ганц, ганцаараа гал болж, ганц модноос гал гаргаж яваа нүүдэлчнийг ганцаардуулна гэхээр яахын нэр вэ? Чухам энэ асуултаас “цус нөж”, “хүүр” голлон нүүдэлчний хараалын учиг тайлагдаж байгаа юм.
Тал нутгийн дайчин баатарлаг ард түмэн болох монголчууд хүнтэй л адилхан нэр төрөө эрхэмлэнэ. Гэхдээ нэр төрийг олж авдаг, хамгаалдаг замнал нь өөр.
Суурин иргэд нэр төрийг бусдынхаа итгэлийг хүлээх замаар олдог. Эргэн тойрондоо хүлээн зөвшөөрөгдөх нь хувь хүний байр сууриа бэхжүүлэх арга зам болдог. Тэдний хувьд хүн итгэж байх нь чухал. Итгэж байвал л чамайг дагана.
Гэтэл нүүдэлчид эхэлж өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлээд дараа нь итгэлийг олдог. Олох ч юу байхав байлдан дагуулна. Нүүдэлчний нийгмийн дүрмийг илүү хялбараар “Хүнийг айлгаж л өөртөө итгүүлнэ.Айсаар л байвал итгэсээр байна”” хэмээн томьёолж бас болно. Ер нь олон нийтийн итгэлийг байлдаж л олно, олсон итгэлээ байлдаж л хамгаална. Байлдан олох гэдэг нь ямар ч шилжсэн утгагүй, шууд л зэвсэг хэрэглэх гэдгээрээ шүү.
Тэгэхээр гадуурхагдахын зовлон нь хот суурингийнхнаас өөр. Нүүдэлчин этгээд гадуурхагдах эсэхэд ёс суртал бараг хамаагүй. Ёс суртахууны хувьд хүлээн зөвшөөрөгдөмгүй үйлдэл хийсэн этгээд байлаа гэхэд аглагхан тал нутгийнхаа аль нэгэнд ганц гэрээрээ очоод хэвтчихнэ. Тэртээд цэнхэртэх өөр нэг жалганд хүний хайлан болсон ёс сурталтай нэгэн, малчин Жан Жак Руссо яг л ингээд ганцаараа хонио хариулаад явж л байгаа. Хэнийг нь гадуурхагдан зовж явна гэх билээ?
Харин хэн нэгэн чамайг байлдан дагуулсан л бол чи хүрээллээсээ шахагдана. Чиний хүнлэг, зарчимч явсныг хувь тавилан огоот авч хэлэлцэхгүйгээр гадуурхлын ангалд шидэж орхино.
Ийм орчин тааламжгүй этгээдийг “persona non grata” гэж зарлахын тулд бусдыг байлдан дагуулах чадавхыг нь алга болгох хэрэгтэй. Нүүдэлчний хараал чухам үүнд л чиглэнэ.
Тал нутгийн баатрууд хэмээн алдаршсан дайнч нүүдэлчдийн хараал, зүхэл нь ёс суртахуун руу нь биш, харин байлдан дайтах чадвар руу нь хандсан байдаг нь ийм учиртай.
Хорвоогийн жамаар үхэхийг муухайгаар үзэхгүй. Тэр ч байтугай хорвоогийн жамаараа үхэж өгөхгүй, нүүдэл суудал, ан гөрөөний дарамт болсон өтгөсийн аманд сүүл чихээд, ач хүүгээр нь ясаар чихүүлж алдаг заншил эртний нүүдэлчдэд байж. Үүнийг сануулсан “Ам барих ач” гэдэг хэллэг одоо ч монгол хэлнээ буй.
Монгол хэлнээ буй “хөгшин зөнөг” гэдэг хараал нь жамаараа өтлөхийг заасан гэхээсээ илүү жам ёсны лимитийг хэтрүүлэн амьд явж нийгэмдээ гадуурхагдаасай гэсэн санаа түлхүү бололтой. Сүүл чихэж “амыг нь барин” үхүүлэх учиртай ач, зээ үгүй болж, удам нь тасраг гэсэн санаа ч байх шиг.
Энийг ярьсан дээрээ сонирхуулахад, та хөдөө хээр тааралдсан малчнаас “Тэмээ яг хэд насалдаг вэ”, “Хонины биологийн насны дээд хязгаар хэд вэ” гэж асуугаад нэмэргүй. Тэдний хэн нь ч хөгшрөөд үхсэн, байгалийн жамаар насаа дуусгасан мал хараагүй байдаг. Малыг хөгшрөх, унаган мах нь шуугдахаас нь өрсөөд алж иддэг. Хүүхдүүдийнх нь хайртай морь, саалийн үнээ ч өршөөгдөхгүй. Малчид бие биенийхээ хайртай малыг хоорондоо солиод алж иддэг.
Мэдээ орсон цагаас хойш сонссон тайлбар нь “Мал өтөлж үхэхээрээ маш их зовдог. Бэлчээр гүйцэхээ больж хээр хаягдана. Тэгээд чоно нохойнд амьдаараа зулгаалгана. Тэнхээгүй болоод хэвтэж байхад нь хон хэрээ нүдийг ухна… Морио ачаад нүүж чадахгүй, хайртай үнээгээ сахиад зусландаа өвөлжихгүйгээс хойш яалтай билээ. Алж идвэл харин ч ингэж зовохгүй шүү дээ” гэх. Надад хариу байсангүй.
Харин манайхан нохойны насыг мэднэ. Хотны нохой зөнөөд хүний өөрийнхийг ялгахаа байж, хараа нь муудан доог тохууны амьтан болж дуусна. Нохойны махыг идшинд хэрэглэхгүй тул зөнөхөөс нь өмнө алах сэдэл бага. Буурин дээрээ хаялгүй ачаад нүүхэд ч хөнгөн амьтан. Ийм болохоор нохой хэд насалдгийг, хэрхэн зөнөдгийг нүүдэлчид сайн мэднэ. Ийм учраас “Хөгшин зөнөг” гэдэг хараалын чиглэл ойлгогдоод ирнэ. Энэ хараал хүнийг үхээсэй гэхийн оронд “хөгширсөн ч үхэлгүй амьтны элэг доог болж, амьд байгаасай” гэсэн санаатай бус уу гэж бодогдоно. Үргэлжийн амь дүйсэн аялал, тасралтгүй нүүдэл дунд өтөлж хөгшрөн хүч тэнхээгээ алдах нь хүн малд ялгаагүй амьдын там байсан бололтой.
ДӨРӨВ. ХҮҮР, ЦУС ХОЁР.
Нүүдэлчин монголчуудын хараал дотор “Хүүр” чухал байр эзэлнэ. Зарим газарт, жишээлэхэд орос хэлний “Живой труп” буюу амьд хүүр гэдэг үг нь их төлөв амьд хүн шиг үйлдэл хийх чадамжаа алдахыг заасан хэллэг байдаг. Харин монгол хэлний “хүүр” бол амь гарч одсон жинхэнэ цогцос, бүрлээчийн шарилыг заана.
Хүн олон янзаар үхэж болдгийн нэгэн адил хүүр нь дотроо олон янзын зүхэл, тодотголтой. Дээр өгүүлсэн “яс нь цайрсан хүүр”-ээс гадна “өгөр хүүр”, “хөсрий хүүр” байна. Тэр ч байтугай зомби-гоос илтэд ялгамжилсан “үхсэн хүүр” хүртэл бий. Монголчуудын “Хар хүүр” гэсэн хараалд арьс өнгөөр ялгаварлах апартейд үзлийн ямар ч үнэр ороогүйг тангараглаж болно. Хар гэдэг үг өнгө илэрхийлэхээс гадна, хүч нэмэгдүүлэх утгатай. Хар хурдаараа, хар аяандаа, хар эрчиндээ гэхчлэнгийн хэллэгээс үүнийг харж болно. Иймээс “хар хүүр” гэдэг үг “машид хүүр”, “хүүр гэмээнэ хүүр”, “хүүрийн дайтай хүүр” л гэсэн утгатай болохоос эзнийхээ арьс өнгийг заагаагүй гэдэгт итгэж болно.
Арьсны өнгө заагаагүй хараал гэдэг нь монголчууд Африкийн тухай мэдлэггүйдээ биш юм. Дэлхийн талыг эзэлж явсан үндэстнүүд хорвоогийн үндэстэн болгоныг (хараахан нээгдээгүй байсан уугуул Америкчууд, Австралийн аборигенийг эс тооцвол) харсан л байж таарна. Гэтэл, бусад арьстны амьд бус байдлыг заах “цагаан хүүр”, “шар хүүр” зэрэг хувилбар байхгүй байгаад байгаа юм.
Тааламжгүй этгээдийг “хүүр” болгохтой өрсөлддөг, аанай л өөрийн гэсэн олон тооны дэд хэллэгтэй хараал бол “цус” юм аа. Гол санаа нь шархдах зэргээр өөрийн байлдан дагуулж зөвшөөрүүлэх чадамжаа алдах, улмаар бусдын эрхшээлд орохдоо тулахыг “ерөөсөн” агуулга.
Цус алдах, шархдах хэлбэр олон янз байдгийн нэгэн адил “цусан хараал” аанай л салаа мөчир олонтой. Хүүртэйгээ харилцан зохиомжлогдсон “цусан хүүр” гэдэг комбинаци ч байна.
Улмаар “Цус нь садрах”, “цусаар саагих”, “цусаараа тээглэсэн”, “цусаа холиулмар”, “муу цус” гээд л явж өгнө. Аа тэр, “муу цус” гэдэг бол цусны бүлэг, бүлэгнэл, цус ойртож муудахтай ёстой падлийгүй. Зүгээр л “муу” дээрээ “цус” хавсаргасан хараал.
Хүүрнээсээ ялгаатай нь “цус” өөрөө үйл үг болон хувирна. Жишээлэхэд, “Цусыг чинь холиод хаяна шүү” гэдэг заналхийлэлд одооны зарим хүний ойлгоод байгаа шиг “гадаад хүнтэй суулгана”, “Монгол цусыг нь европтой эрлийзжүүлнэ” гэсэн утга байхгүй. Тэр ч байтугай, “цус сэлбэх шаардлагатай үед таарах цус олдохгүй, өөр группийн цус хийлгэх эрсдэлд ормор” гэсэн санаа ч үгүй. Шууд л өөрөө халдаад, хүчирхийлээд шархдуулаад цусыг нь гаргана гэсэн санаа. Ер нь монгол хараалд дам утга, битүү далд санаа бараг байхгүй дээ, цус гэсэн бол цус, хүүр гэвэл хүүр л байдаг.
Заримдаа, цусан магтаал ч юм уу гэж эндүүрмээр “Овоо муу цус юм аа”, “Манай тэр бас л сайхан цус шүү” гэсэн өөриймсүү элэгсэг хэллэг тааралдана. Энэ бол магтаал огт биш, харин хэн нэгэн этгээдийн буруутай үйлдэл өөрт нь ашигтай туссан, бах тавыг нь хангасан тохиолдолд хэрэглэдэг үг. Чамайг байнга дарамталдаг ч өөдөөс нь хариу барих боломжгүй этгээд байлаа гэж бодъё. Тэр этгээдийн чинь толгойг Х (икс) хулигаан хага цохисон байг. Яг ийм үед “Тэр Х гэдэг чинь овоо муу цус юм аа. Даргын маань толгойг хага цохисон гэнэ” хэмээн битүүхэн бахдаж бас болдог.
Эцэст тэмдэглэхэд, суурин иргэд ба нүүдэлчдийн ёс суртахууны хэмжүүрийн ялгааг илэрхийлсэн өөр нэгэн жишээг хамтдаа сонирхвол сонин санагдаад явчихлаа. Муу үйлдэл, бодлогогүй алхам хийдэг учраас нийгмийн хүрээлэлдээ ад үзэгдэх, сонгодог утгаараа гадуурхагдах утгыг заасан “чөтгөр”, “тэнэг” гэсэн хараал суурин иргэдийн дунд элбэг. Нийтийн үнэт зүйлийг санаатай болон санаандгүйгээр хорлогчид гэсэн хараал.