НЭГ. ДОЛЛАР ӨСЛӨӨ ГЭЭД ДОЛЛАР ХЭРЭГЛЭДЭГГҮЙ ХҮМҮҮС БООЖ ҮХЭХ НЬ ЭЭ
Доллар гэдэг ногоон мөнгөний ханш өсөхөд доллар байтугай монгол төгрөг цөөхөнтэй хүмүүс боож үхэх нь ээ. Улстөрч, оюутан, сэтгүүлч, захын архичин, траншейныхан, хөдөөгийн малчин, эмнэлгийн өвчтөнгүүд бүгд л долларын ханш өсч амьдрал сүйрч байна гэж үглэх юм. Үнэндээ Монголын хөдөө тэр аяараа, дээр нь хотын мань мэтэд долларын өсөлт ямар ч хамаагүй. Зүйрлэбэл биеэ үнэлэгч бензиний үнэ нэмэгдсэн болохоор би үнээ нэмлээ гэдэг шиг л юм болоод байна. Тэгвэл иргэд юунд бухимдаад байгаа юм бол оо. Зун, намрын зугаа наадам нь дуусч, бүх хүн хотод орж ирэн түгжрээд ирэхээр л уурсч байгаа нь тэр. Монгол хүн наадаж наргиж амраад л байвал улаан мөнгөгүй ч болоод л, сайхан аашлаад л уухайлаад байдаг. Найр наадам дуусч, сургууль, ажил цуглаж, цаг бүртгэж, бусдын өмнө хариуцлага үүрэх болохоороо зэрэг уур бухимдал нь хөдлөөд ирдэг юм. Жилийн жилд л ийм. Намар болоод хадлан бордоо, өвөлжилтийн бэлтгэл болохоор л бухимдсандаа ханш нь өсч байгаа доллар, Засгийн газар хоёрыг барьж идэх гэж байгаа юм даа. Үнэндээ манай эдийн засаг дэлхийгээс ямар ч хамааралгүй. Харин Эрээнээс хамааралтай эдийн засаг байдаг гэдгийг олон хүн мэднэ. Монголын хөдөө аж ахуй, мал, газар тариалан дэлхийтэй хамааралгүй зөвхөн тэнгэрээс хамааралтайг мэдсээр байж худлаа улстөрждөг. Монгол Улсын талаас илүү хувь нь хөдөө, бүүр хөдөө тэнд амьдарч чаддаг бол ямар сайхан байна гээч. Долларын өсөлтийг мэдрэх байтугай монгол мөнгө ч хэрэггүй тийм сайхан газар нутаг чинь бэлэн байна. Нэг үеэ бодвол хөдөөгийнхний амьдрал сайжирчээ. Хөдөөд малчин, саальчин гэрийн багш, ер нь хүн л хэрэгтэй байна. Олон хүн хооллож, хувцаслах мал тал хоёр бэлэн байна. Ухаантай амьдарч чадвал баялаг хөл доор асгаран хэвтэж байна. Хөдөөгийнхөн хонь хургандаа явнаа “хужаа мотоцикль”-оо асаа гэнэ. Аргал усны “Аксент” бэлэн байна. Найр наадамд болон хот орохдоо унах “Ланд” сойгоостой айлууд олон болжээ. Хоёр хүүхэд нь хотод оюутан ноднин томд нь, энэ жил багад нь байр авч өглөө гэх бийлэгжүү малчид олшров. Тэдэнд долларын ханш өсөх байтугай, төгрөгийн хомсдол нүүрлэсэн ч хамаагүй. Бүүр эдийн засгийн утгаар нь ярих юм бол доллар өсөх нь хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнд ашигтай. Тавин сая малаа ашиглаад бүтээгдэхүүнийг нь дэлхийн зах дээр гаргахад тас гээд явчихна. Монголын алт, зэс нүүрсийг нь гадаад орнууд нэг, хоёр жил бага үнээр аваа л биз. Энэ чинь малаараа амьдраад өдий хүрсэн Монгол Улс шүү дээ. Юунд нь сүйд болдог юм. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн үнэд орох цаг ирнэ. Монгол хүн ялангуяа мань мэт нь тэгээд тун олон хүмүүс уурлан бухимдан заавал Улаанбаатарт амьдраад баймгүй байна. Интернэтийн сүлжээтэй, засмал замтай 100-150 км газарт л амар амгалан, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн хүртсэн шиг амьдрах тийм сайхан ахуй харин ч нэг байна даа. Газар доорхи алт эрдэнэс ашигт малтмал нь ухаж төнхөөд барахгүй гэхэд газар дээр ил байгаа эрдэнийн чулууг нь зөөгөөд барахгүй тийм сайхан газар нутаг минь.
ХОЁР. НУТГИЙН ЧУЛУУ
Төв аймгийн Баян сум. Манай суманд нэг үеэ бодвол алт, төмрийн хүдэр, нүүрс, бетум зэрэг ашигт малтмалын хайгуул хийгдэж зарим нь олборлож эхэлжээ. Төмрийн хүдрийг машин машинаар нь зөөж байна. Хуучин сумын төв байсан Хамар усанд геологийн анги барилга байшин бариад төвхнөчихөж. Баян-Эрхэтийн бетумын орд, Төгрөгийн нүүрсний уурхай үйл ажиллагаагаа явуулж гурван ч газар алтны шороон орд ухаж бас нөөцөөрөө Монголд томдоо орох алтны шинэ орд Цантад илэрчээ. Одоо яаж ашиглахаа сумын ард түмэнтэйгээ хамтарч ярих хэрэгтэй болоод байна. Элэгний рашааны уулнаас үзмэн мана гэдэг чулуу олдож хууль бус хулгайн чулуучдын шуналыг хөдөлгөөд удлаа. Атгын чинээ үзмэн мана олсон хүн 60-70 сая төгрөгөөр зардаг гэнэ. Мана чулууны олборлогчдыг нутгийнхан “Манын хулгайчууд” гэдэг юм. Элгэний уул тэр аяараа үзмэн хүрэн чулуутай, уулын ар, өвөр судгийг ухна. Мана чулууг ухаж гаргаад Өмнөговь аймгаар дамжуулаад хил гаргаж зардаг гэнэ. Суманд байгаа ганц цагдаа бензиний мөнгөгүй, Засаг дарга “Ланд” унасан чулууны хулгайчуудыг яаж гүйцэх вэ. Өмнөговиос чулууны мэргэжилтэн гэж нэг хятад чулууг дуранбайгаар хараад л худалдан авах үнээ хэлдэг гэнэ. Аз нь дайрсан манын хулгайч нэг чулуу олоод л шууд “Ланд-105”-ын үнээр өгч, авч байхыг харсан гэж байгаа хүмүүс байх л юм. Манын хулгайчид чулууг ухаж олборлоод таван жил болж байгаа боловч манай сумын энэ хонхроос нэг ч айл мана зарж баяжаагүй л байх юм. Тал нутгийн өөр нэг эрдэнийн чулууны баялаг бол манай нутагт хаа сайгүй асгарсан байдаг алаг чулуу буюу өнгийн чулуу. Элгэн, Наран, Ботгон, Төгрөгийн говьд эрдэнийн чулуу өнгө алаглан дэвсээстэй байдаг. Ёстой есөн өнгийн солонго шиг өнгийн чулуу бий. Миний нутгийн чулуу маань үнэд оржээ. Микро автобус хөлөглөсөн чулуучингууд ирээд л ундааны лааз барьчихаад л өдөржин мөлхөж чулуу түүгээд явах юм. Нэг кг чулууг 70 мянган төгрөгөөр Хятадад зардаг гэнэ. Чулуу түүж байгаа хүмүүстэй уулзлаа. Өнгийн чулууг түүхэд мэргэжил, мэдээлэл туршлага хэрэгтэй. Хэдэн монгол дагуулсан нэг хятад, бас нэг өвөр монгол явах. Түүсэн чулуу нь засч ажил болголгүй шууд өнгөлөөд ээмэг, бөгж зүүлт болж байвал өндөр үнэтэй. Харин цав цагаан чулуу бол бүүр өндөр үнэтэй гэх. Чулуугаар юм хийдэг чулуучингуудын дарга хятад (инжаан) дархан, өвөрмонгол орчуулагчтай уулзлаа. Хятадад ердөө таван зоосны үнэтэй, хямдхан ээмэг, бөгж, зүүлт зүүхээс өөр хөрөнгөгүй 500 сая охид бүсгүйчүүд байна шүү. Тэднийг гоёх эрдэнийн чулуунууд танай тал нутагт хэвтэж байна шүү. Манай нутагт танай чулуу шиг олон охид бүсгүйчүүд байна шүү. Гоёлыг бидний инжаанууд хийж өгөхөд баяжина ваа гэх. Хятадын ядуу охид бүсгүйчүүдэд тал нутагийн чулуу хуванцар шил шаазангаас хамаагүй илүү үнэд хүрдэг гэнээ. Үнэхээр тэд нэг лааз чулууг 70 мянган төгрөгөөр авах нь юу ч биш, сайн өгч чадвал ширхэг чулууг нэг хоёр \юань\ зоосоор авна гэдэг юм билээ. Би багадаа эрдэнийн чулуугаар тоглож хонь мал шидэж явж дээ. Тэр чулуу маань үнэд орж. Чулуугаа зарсан ч улс орон минь хөгжинө гэж бодсон ч сум орон нутагт ямар ч татвар төлөхгүй хятад дугуулсан монголчууд авч хил давуулаад байна гэхээр хармын сэтгэл төрөөд явчихна. Үзмэн мана илрээд таван жил, алаг чулуу үнэд ороод гурван ч жил болж байгаа боловч түүсэн олсон, авсан зарсандаа өлзийгөө өгсөнгүй ярина. Манын хоёр ч хулгайч гэр бүлээрээ том осолд оржээ. Нутгийнхаа чулууг зааж өгдөг нэг нөхөр машинаас хөмөрч бэртээд хүнд гэнэ. Манай нутгийн Мааньт. Баянхангай. Ёлхорсүрэн, Дэлгэрцогт хангай чулуу, ан амьтандаа даан ч их харамч даа. Болгоомжтой л оролдоорой доо.
“Мөнгө төгрөг хэрэггүй тийм сайхан газар нутаг” тэмдэглэлийн үргэлжлэл, 2013 оны есдүгээр сар