УИХ-ын гишүүн Л.Эрдэнэчимэг Согтууруулах ундааны хяналтын тухай хууль санаачилсан. Засгийн газар ч мөн ийм хуулийн төсөл санаачлаад оруулаад ирж. УИХ дахь эмэгтэй гишүүд шаагиад л дэмжлээ. З.Баянсэлэнгэ гишүүн энэ хуулийг хурдан батлуулмаар байна гээд их л яарч байгаа аж. Г.Баярсайхан гишүүн Тамхины хяналтын тухай хуулийг дэмжээд гүйгээд байсан. Архины хяналтын хуулийг ч мөн дэмжээд сүйд. С.Ганбаатар гишүүн мөн л найр тавин дэмжиж гүйж байгаа. Тэрэнд нь найман нэрийн барааны дэлгүүр хамгийн их хэлмэгдэх нь. Л.Эрдэнэчимэг гишүүн нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд эрэлт нийлүүлэлт, хэрэглээг хязгаарлах гэж үүнийгээ санаачилсан юм байх.Тус хуульд сул агууламжтай согтууруулах ундаа нийслэлд худалдаалах бол хорин сая, аймгийн төвд 15 сая, суманд таван сая, өндөр агууламжтай согтууруулах ундаа худалдах бол нийслэлд тавин сая, аймгийн төвд хорин таван сая, суманд таван сая төгрөгөөр тэмдэгтийн хураамжийг авахаар заажээ. Ийм хэмжээний хураамж төлөх найман нэрийн барааны дэлгүүрийн эзэд хэр олон билээ. Ердөө л найман нэрийн дэлгүүрүүдийг дампууруулах зорилготой нь шууд харагдаж байна.Энэ хууль батлагдвал архи худалдах лиценз болон архины үнэ өснө. Хуурамч архи,шагийн үнэ гаараад ирнэ. 5000-10000 хүн тутамд нэг тусгай зөвшөөрөлтэй дэлгүүр байхаар хуулийн төсөлд тусгаад байгаа. Одоо байгаагаасаа хамаагүй цөөрнө гэсэн үг. Тэр тусгай дэлгүүрийнх нь эрх зүгээр нэг танил талгүй хүнд олдохгүй. Бөөн авлига, арын хаалга, ил далд бизнес цэцэглэнэ.
Архи согтууруулах ундаа худалдахын тулд сум дүүргийн засаг дарга, цагдаа, онцгой байдлын газар, татвар, мэргэжлийн хяналтын байгууллагын санал дүгнэлтийг үндэслэн нэг жилийн хугацаанд төрөл тус бүрээр нь олгож, түдгэлзүүлж, зөрчил гараагүй тохиолдолд хоёр жил сунгана. Нөгөө л хүнд суртал, явдал чирэгдэл, авлига авах боломжийг нэмэх нь. Энэ эрхийг нь авах гэж явтал нэг жил болчих юм билээ.
Архины хэрэглэгч байгаа учраас л зарагдаж байгаа юм. Хэрэглээг нь хорихоор гэнэт хэрэглэхээ больдог юм биш. Далд хэлбэр лүүгээ орно.Одоог болтол Архидан согтуурахтай тэмцэх тухайхууль мөрдөгдөж байгаа.Архитай тэмцэх хууль байгаагүй биш байсан. Үе үеийн улс төрчид архийг хорино байхгүй болгоно гэж ярьж л байдаг. Хууль ч гаргаж байсан. Гэлээ гээд гэмт хэргийн тоо буураагүй. Социализмын үед соёлын довтолгоо нэрээр Архангайд бүрхээг тогоог нь эвдэлж, булдагбайсан талаар сонсч байсан биз. Тэглээ гээд айлууд одоо архи нэрэхээ болиогүй.
Амьдралаас тасарчихсан, баян, мөнгөтэй гишүүд өөрсөд шигээ санан оройхон хэрдядаргаа тайлах зорилгоор шилдарс ууж, зуун грамм татчихна. Тэрийгээ гадаадаас аваад ирнэ. Монголоос худалдаж авдаггүй болохоор архитай биш архичинтай тэмцэх тухай мэддэггүй бололтой.Ард түмний амьжиргааг залгаж байдаг найман нэрийн барааны дэлгүүр хэдэн айлын амьдралыг авч явдгийг тэд мэдэхгүй. Найман нэрийн барааны дэлгүүр гэж юу вэ. Энэ бол ард түмний дунд байдаг найман хөхтэй үнээ гэсэн үг. Найман нэрийн барааны дэлгүүр ажиллуулж байгаа эзнээсээ илүүтэй тэр хавийнхаа ард түмнийг тэжээж байдаг. Маш либерал. Иргэдийн худалдан авахад хамгийн ойр газар нь найман нэрийн барааны дэлгүүр. Та бүхэн сошиалаар яваад байсан нэг зүйлийг уншсан биз. Нэг хүндэлгүүрээс дөрвөн ширхэг төмс, нэг ширхэг сонгиноаваад явж. Төд удалгүйбуцаж ирээд “150 төгрөгийн төмсөө буцаая, усны мөнгөө тооцоогүй юм авчихаж гээд авсан төмснийхөө хагасыг буцаасан байдаг. Ийм боломжийг найман нэрийн барааны дэлгүүр лолгодог. Өөр ямар ч дэлгүүр ингэхгүй. Зөвхөн найман нэрийн барааны дэлгүүр л ингэж ширхэглэн өгч, мөн зээлээр барааолгодог. Ихээр нь худалдан авах боломжгүй иргэддээ зээл өгөөд эсвэл тэтгэврийн дэвтрээ тавиад ойр зуурын амин зуулгадаа хүргэх боломж өгдөг. Төр засгаас илүүтэй Монголын нийгмийг тогтоож, иргэдээтурааж алчихгүй, торгоож байгаа газар бол найман нэрийн барааны дэлгүүр. Архины хяналтын тухай хууль гарснаар энэ бүхэн байхгүй болно. Түүнийг дагаад дэлгүүр ажиллуулдаг олон айлын амьжиргаа сүйрнэ. Худалдан авагч жирийн иргэд ч хэцүүднэ.Найман нэрийн бараа тийм ч ашигтай байдаггүй. Ингэж хэлэхээр “Зүгээр л нэг буяны байгууллага уу” гэж асуух хүн гарах байх. “Ашиггүй бол ажиллуулж яадаг юм” гэж хэлэх хүн ч байх биз. Ашгийг архи зарж л олдог юм. Үүнийг шинэ хуулиар байхгүй болгохоор найман нэрийн дэлгүүрүүдустана. Найман хөхтэй үнээгээ устгуулсан ард түмэн найман үеэрээ та нарыг сонгоно гэж бодож байна уу.
Архийг хорьсноор сайн үр дүнд хүрсэн жишээ одоогоор алга. Хорих болгонд ямар нэг том асуудал үүсдэг. Жишээ нь архи борлуулдаг мафи нь өндөр ашигтай болохоор хулгай дээрэм хийдэг үеэсээ илүү зохион байгуулалтанд орж хүчирхэг болдог. 1847 онд АНУ-д олонмужийн эмэгтэйчүүд жагсаал хийж архины эсрэг тэмцэж байлаа. Гэмт хэрэг, үхэл зовлонгийн хамаг бурууг архинд тохсон тэр тэмцэлөргөжин олон төрийн бус байгууллага, шашны байгууллагууд үүнийг дэмжин 1917 онд согтууруулах ундаа үйлдвэрлэх, худалдан борлуулахыг хориглож, Үндсэн хуулиндаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. “Хуурай хууль” хэмээн алдаршсан уг хуулийн үр дүнд гэмт хэрэг хууль бус наймаа, далд эдийн засаг хүчээ авч, өөр нэг мафийн том сүлжээ бий болсон. Тэрэнд нь эрх бүхий төрийн байгууллагынхан ч оролцох болж.Ингээд 1933 онд уг хуулийг цуцалсан байдаг.
Манайд ч нэг үеархийг талоноор өгдөг байв. Тэгсэн хэрэглэгч нэгэнт байгаа болохоор архины хомсдол бий болж, гаднаас хамгийн түрүүнд архи орж ирсэн. Тэрнээс бож хятад архинд нэвчиж, хятадууд хямд архиа чөлөөтэй зарж, ганзагын наймааны ид үед зарим нь архинд оржхамаг юмаа алдсан байдаг. Тэрүед өвгөнт, найруулдаг спирт, пийжүү гурав Монголын хамгийн тансаг хэрэглээнд орохболсон.
Архины хэрэглээ эртнээс нааш байж л байсан. Өндөр хөгжилтэй улсад байдагл зүйл. Манайхны хувьд хэтрүүлдэг гэм бий. Нэг хүн согтуу яваад хүн алахаар тэнд шөнө сууж байсан мянган хүнийг буруутгадаг. Тэгэхээр шөнө болохоор л гэмт хэрэг гардаг гэсэн ойлголттой болчихсон. Гэмт хэрэг гаргахгүй тулд шөнө болгохгүй байх уу. Архитай тэмцэж байгаа гээд 12 цагаас эхлээд бааруудыг зогсоосон. Энэнээс хойш хүмүүс ахуйн хүрээнд архидах явдал ихэссэн юм билээ. Архийг зөвтгөж өмгөөлж хамгаалаад байгаа юм биш. Гэхдээ хорьж болиулах тусам дэвэргэж байгаа учраас Архины хяналтын гэх хууль нь хор уршиг ихтэй гэдгийг л хэлээд байгаа юм. Тэгээд ч сүүлийн монголчууд архинд тэгтлээ хөл алдахаа байсан.
Үнэхээр тэмцмээр байгаа бол архитай биш архичинтай тэмцэх хэрэгтэй. Архичинтай тэмцэхийн тулд ажилтай л байлга. Тэгсэн байхад өглөө ажилдаа явж орой автобусанд суудал дээрээ нойрмоглон ирэх хүн аяга хоолоо идэж амарч хэвтэхээ бодохоос архи уух гэж гүйх нь бараг л үгүй. Хэдий завандаа архи уух юм. Архи уугаад байгаа хүмүүсийн ихэнх нь завтайбайдаг. Ажилгүй, маргааш гэдэгт санаа зовохгүй учраас л архи ууж өдөр хоног өнгөрөөдөг. Тэгэхээр архи уугаад байгаа нөхдийг ажилтай орлоготой болгочихвол амьдрал нь ч дээшилнэ. Архи ч бага ууна. Архитай тэмцэх нэрээр ард түмнийг тэжээж байгаа найман нэрийн барааны дэлгүүрүүд болоххялгасан судсуудыг тасалчихвал архичид цөөрөхгүй, архи л улам нэр хүнд нь өсч, ховрын юм ямар байдгийг харуулах болно.
М.СҮЛД