УИХ-ын гишүүн Н.Цэрэнбаттай ярилцлаа.
-Оффшорын тухай хуулийн төсөл олны анхаарлын төвд байна. Нэг хэсэг нь хуулийг гаргах нь зөв гэж байгаа ч нөгөө хэсэг нь эсэргүүцэж байх жишээтэй. Хувийн хэвшлийнхнийг хүртэл энэ хуульдаа хамруулах ёстой гэх мэтчилэн ярьж байна. Та харин юу гэж харж байна вэ?
-Манайхан оффшор гэж яриад байгаа. Энэ чинь татварын таатай бүст байршуулсан мөнгө. Бизнес эрхлэгчид, томоохон сангууд татвар бага төлөх үүднээс бизнесийн үйл ажиллагаа явуулах зарчмаар ашигладаг. Ялангуяа пост коммунист орнууд болон бусад орны төрийн тэргүүнүүд албан тушаалаа ашиглаж олсон мөнгөө нуудаг учраас нэг талдаа муу нэртэй болчихоод байгаа юм. Монголчуудын сүүлийн 26 жилийн ардчиллын ололтоор манай орны эдийн засгийн 80 гаруй хувийг хувийн хэвшлийнхэн нуруундаа тээж яваа. Гэтэл хувийн хэвшлийнхний мачийтлаа зүтгэж олсон баялгаар их мөнгийг улстөрчид оффшор бүст байршуулж байгаа бол төрөөс, татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хулгайлсан мөнгө болж таарна. Төрийн албан хаагчдын эхнэр хүүхэд, хамаатан садан нь данстай байж болно гэдэг зүйлийг ярьж байна. Данстай байж болно оо. Гэхдээ хууль зөрчихгүй байх ёстой. Гэр бүл, хамаатан саднаараа хууль зөрчин хулгай хийсэн бол хариуцлагаа үүрэх ёстой юм. Учир нь би хувийн хэвшилд олон жил ажилласан. Өнөөдөр тэрний оффшор данснаас тэдэн сая ам.доллар илэрлээ гэж байна. Үнэнийг хэлэхэд тийм хэмжээний мөнгөтэй бизнес эрхлэгч ч бараг Монголд байхгүй шүү. Бид энэ баялаг, татварыг бий болгох гэж олон жил хөдөлмөрлөдөг. Улсынхаа дотоод эдийн засгийн 80 хувийг дангаар нь та бид бүрдүүлж байгаа гэдгийг санах ёстой. Төрийн албан хаагчид үүнээс илүү мөнгөтэй байгаа бол бизнесээ ил болгох шаардлагатай. Монголын бизнес эрхлэгчид улирлын чанартай бизнесээ хийж байна. Жилд дөрвөн удаа ургац авдаг тариаланч лав дуулаагүй. Жилд хоёр удаа тугалж, хургалдаг хоньтой, үхэртэй айл харсангүй. Хэн хэдий хэмжээний ашиг олж байна вэ гэдэг бидний потенциал бий. Энэ оффшорын асуудлыг нэг талд нь гаргахгүй бол ард иргэдийн дунд буруу ойлголт яваад байгаа юм. Зарим нэг нь өөрсдийгөө ариун цагаан болгож харагдуулах гэж ард түмнээ талцуулаад хэрэггүй.
Ардчиллаас хойших 26 жилийн хугацаанд Монголын төрд томорсон бизнес гэж алга. Эрдэнэт, Монгол Росцветмет хүндрэлтэй байдалд орчихлоо. Төрийн өмчийн компаниуд нь алдагдалтай байгаад байхад тийм ашигтай бизнестэй байсан юм бол яагаад хурдан босохгүй байгаа юм бэ. Гэтэл босгох ёстой мөнгө нь өөр газар байгаа юм биш үү. Үүнийг нь хуулийн дагуу оруулж ирэх ёстой. Тэрбумтны жагсаалтад орсон монгол бизнесмэн байгаа бол би баярлана, талархана. Тэр хүн шиг олон хүн байгаасай гэж хүснэ. Нэг ч төгрөгийн татвар төлж үзээгүй байж бизнес эрхлэгчидтэй зэрэгцээд оффшорт мөнгөө хадгалуулж буй улстөрчид байгаа бол хулгай хийсэн мөнгөө буцаагаад авч ирээ.
-Оффшорын хуулийг дэмжиж байгаа юу, та?
-Оффшорын хууль гээд нэршил нь буруу яваад байна л даа. Уг нь төрийн албан хаагч юм уу төрийн өндөр албан тушаалтан гадаадын татваргүй бүст данс нээх юм уу, эзэмшихийг хориглоно гэж ярих ёстой юм. Зарим гишүүд эмчилгээнд явах, сургуульд явахаас эхлээд данс нээх асуудлыг ярьж байна. Данс нээж болно. Харин татваргүй бүст төрийн албан хаагч, төрийн өндөр тушаалтан данс эзэмшихийг хориглосон нь зөв. Бид авч болох зүйлийг л авлаа. Яагаад хөгжихгүй байгаа юм бэ. Оффшорт данстай хүмүүсийн мөнгөн дүн дундаж аймгийн төсөвтэй тэнцчих гээд байна шүү дээ. Ийм зүйл байж болохгүй. Монголын залуус урагшилж, нийгэм хөгжиж байна. Хөгжлийн шинэ гараан дээр ирчихсэн бид энэ мэт алдаануудаа засч аваад цаашаа явах ёстой.
-Засгийн газар Таван толгойтой хэлэлцээрийн ширээний ард суух сураг байна…
-Мэдээлэл алга байна. Таван толгойг бид Оюу толгой шиг моодноос гартал нь ярилаа. Оюу толгойн төгс жишээ байна. Явж явж хэдхэн хүн буруу шийдээд юунд хүрдгийг бид харсан. Таван толгой тэр замаар явж болохгүй. Монголчууд хожих ёстой. Хэн нэг нь монголчуудаас илүү гарах гэж яваад бүгд унадгийг харцгаалаа. Аль нэг Таван толгойн талбай эзэмшигч нь нэгнийхээ дээр гарах гэж байлдсаар байгаад улсаараа ялагдлаа. Одоо харин улсаараа хожих талаар ярих шаардлагатай. Тус тусдаа компаниуд санал тавиад байгаа юм бол тус бүрт нь саналыг нь авч үзээд чадавхийг нь хараад боломжтой юу үгүй юу гэдгийг нь нээлттэй зарлаад яв л даа.
-Таван толгойн 49 хувийг 400 сая ам.доллараар зарах гэж байна гэсэн мэдээлэл гарах боллоо. Та юм дуулав уу?
-Тоон мэдээлэл алга. Нэг талаас энэ маш бага мөнгө. Нөгөө талд нь ямар тохироон дээр энэ дүнг хэлж байгаа юм гэдгийг мэдэхгүй байна.
-Төрийн өмчит компаниуд алдагдалтай явж ирснийг дурдлаа. Төрийн өмчит компаниудын алдагдал хэрээс хэтэрлээ гэж байна. Хувийн хэвшлийнхэн мачийтлаа зүтгэж байж хэдэн төгрөгийн ашиг олдог. Төрийн өмчит компаниуд яагаад үргэлж алдагдалтай ажиллаад байдаг юм бэ?
-Ойлголтын зөрүү гарч байгаа юм л даа. Төр заавал энэ бизнесийг авч явах ёстой юм уу, үгүй юм уу. Заримыг нь хувийн хэвшилд шилжүүлэх зоригтой өөрчлөлт дутаад байна. Яагаад заавал энэ компанийг байлгах ёстой юм гэхээр өмнө нь ингээд яваад ирчихсэн юм. Өөрчлөлт хийгээд яахав, улс төрийн нөхцөл байдал хүнд байна, олон хүн ажилгүй болно гэдэг зүйл ярьдаг. Нэг талаас бид зарчмын өөрчлөлтүүдээ хийж чадахгүй байгаа тул ийм зүйл оршин тогтносоор байгаа гэж боддог. Хувийн хэвшлийнхэн өр төлбөртэй бол харилцагчид нь ирээд чангалаад байдаг. Төрийнх яагаад болохгүй байгаа юм гэдэг дээр өөрчлөлт хийх ёстой. Тэр утгаараа Төрийн өмчит бодлого зохицуулалтын газар гэж байгуулсан гэж ойлгоод байгаа. Энэ компани байх ёстой, энэ нь байх ёсгүй гээд зарчмын шийдлээ гаргаад явах байх. Эдийн засгийн хүндрэлтэй үед бид алдаа, оноогоо цэгнээд шинэчлэл хийх боломжоо дайчлах хэрэгтэй. Стратегийн ордуудаа яах юм, ажлын байр бий болгох уу гэдгээ шийдээд явах ёстой. Түүнээс биш ёолкны мод шиг төр бүгдийг нь өөр дээрээ аваад явах нь буруу.
-Ноднин төсөв батлахдаа энэ онд төрийн өмчит компаниудын хувьчлалаас 160 тэрбум төгрөг төсөвлөнө гэсэн ч хувьчлал явагдсангүй. Компаниуд алдагдалтай ажиллаж байгаа үед хувьчлал явуулбал үнэ цэнэгүй юм биш үү?
-Хувьчлал чинь хариуцлага юм. Хариуцлага алдаад байгаа учраас төр энэ хариуцлагыг хүлээж чадахгүй гээд энэ чиглэлийг нь ашиглаад хувийн хэвшлийнхэн бага зардлаар хийж чадна гэж үзээд хариуцлага, эрх үүргийг нь шилжүүлж байна гэж үзэж байгаа. Түүнээс биш ашиг олох үүднээс хувьчлах гээд байгаа юм биш. Хэт үнэгүйдүүлэх гэж байна гэсэн болгоомжлол байгаа нь үнэн. Аль компани, аль салбар дээр гэдгээ тусгайлан ярих хэрэгтэй. Нийтээр нь ярьж болохгүй. Төрийн банкийг хэдий хэмжээний мөнгөөр хувьчлаад, хэдэн жилийн хугацаатай ямар нөхцөлөөр ажиллах юм гэдэг мэдээлэл алга. “Монгол шуудан”-г ямар үнэлгээгээр яаж хувьчлаад, цааш нь явуулах вэ гэдэг мэдээлэл байхгүй байна. Зарчмаа ярих ёстой. Тухайлсан зүйл дээр нь тусгайлсан баг гарч үнэлгээг тогтоох ёстой байх.
-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эсэх талаар яриа гараад байна. Таны хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ. Шинэ Үндсэн хууль батлагдаад 25 жил болсон ч алдаа, оноотой зүйл бий гэх юм?
-Үндсэн хуулийг өөрчлөх шаардлага бий. Миний хувьд 2008-2012 оны хооронд аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан. Одоогийн Үндсэн хуульд аймаг, дүүрэг, сумын ИТХ-ын төлөөлөгчдийн хэм хэмжээг органик гэж хэлдэг хуулиар халдсан гэж үздэг. Учир нь Төрийн албаны тухай хуулиар нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын чадавхийг сулруулсан. Үүнээс болоод сүүлийн үед аймаг, сум, дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгчдийн чадавхи суларсан гэдэг судалгаа гарсан. Яагаад гэсэн чинь тухайн бүс нутагт ажилладаг төрийн албан хаагчдыг Төрийн албаны тухай хуулиар намаас түдгэлзүүлчихээр улс төрийн нам сонгуульд ордог тул нэр дэвших боломжгүй болдог. Үүний тод жишээ нь зарим сумдын ИТХ-ынхан шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгосон тохиолдол хүртэл гарсан. Бидний өнөөдрийг хүртэл дагаж, мөрдөж ирсэн Үндсэн хууль маань бусад хуулийн хүрээнд ингэж хүчгүйдэж байгаа юм.
Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж орон нутгийн засаг захиргааныхаа нэгжийн өөрчлөлтийг хийх ёстой гэж үздэг. Бүс нутгуудад цус ойртолт бий болчихлоо. Энэ бүгдийг ч гэсэн харж үзэх ёстой. Мөн засаглалын эрх мэдэл байгаа ч гэсэн тухайн үеийн эрх мэдэлтнүүд шинэ нийгмийн ёс зүй, төрийн албан хаагчийн хэм хэмжээг зөрчсөнөөс болж хуулийг өөрсдөдөө ашигтайгаар мушгиж тайлбарлаж, хэрэгжүүлснээс болж алдаа завхрал гарч байгаа нь үнэн.
-Өнөөдөр МАН УИХ-д 65-уулаа болчихсон үедээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь хэр зөв юм бол. Хамгийн оновчтой цаг хугацаа Их хуралд олон намын төлөөлөл багтсан өмнөх парламент байсан гэж ярих хүн олон байдаг л даа?
-Хуулийнхаа хүрээнд л явах ёстой. Үндсэн хуулийн шинэчлэлийг хийх үү, яах уу гэдэг зүйл яригдаж байна. Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Н.Энхболдын хэлж байснаар гурван удаагийн Их хурал дээр тухайн парламент бүрээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг өргөн барьж байсан. Тэр бүх зүйлсээ цэгцэлье гэж байсан л даа.
Дэлхий нийт глобалчлал, даяарчлал гэж их ярьж байгаа ч мухардалд орж байна. Дэлхийн томоохон гүрнүүд Үндсэн хуулиа өөрчлөх үү, үгүй юу гэдэг дээрээ маргаантай явна. Англичууд гэхэд Европын холбооноос гаръя гэж байхад италичууд Үндсэн хуулиа өөрчлөхгүй гээд Засгийн газар нь огцорч байх жишээтэй. АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгууль гэх мэтчилэн олон зүйлээс тодорхой харагдаж байгаа юм. Бидний хүсч хүлээж байсан гадаад, дотоод хүчин зүйлс өөрчлөгдөж байна. Харин бид цаашдаа яах ёстой вэ гэдгээ дэлхий нийтийн өөрчлөлттэй уялдуулаад хийчихвэл дээр юм болов уу гэж хувь гишүүнийхээ байр суурийг хэлье.