Дэлхийн улс орнуудын тусгаар тогтнол, ардчиллын түүхээс харахад аливаа улс оронд өрнөсөн хувьсгалт өөрчлөлт, шинэчлэлийг хийж буй гол хөдөлгөгч хүчийг оюутан залуус бүрдүүлсэн байдаг. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын гол хөдөлгөгч хүч нь мөн л оюутнууд байлаа. Тухайн үеийн оюутан залуусын дунд хувьсгалчид, социализм, коммунизмын эсрэг үзэлтэн тийм ч олон байсангүй. “Улс орны хөгжил буурай, өөрчлөлт шинэчлэл удаан, ард түмний амьдрал дорой, дээд боловсролын сургалтын арга хоцрогдсон, сурах орчин муу, гажуудсан социализмаар хөгжиж улмаар дэлхий нийтийн хандлагаас хоцорч байна” хэмээн шүүмжилж энэ тэмцэлд бид нэгдсэн. МоАХ-ноос зохион байгуулсан удаа дараагийн жагсаал цуглаан, үзэл санааг анхнаас нь дэмжин уухайлах, оюутныг хамрах хүрээ өдрөөс өдөрт хүрээгээ тэлж байлаа. МОХ бол хуучин нийгмийн улс төр олон нийтийн үзэл сурталжсан байгууллагуудын нэг байсан. Учир нь МАХН, түүний дайчин туслагч хүчин МХЗЭ-ийн нэг хэсэг нь МОХ байсан юм.
Монголын ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлсэн дөрвөн хүчнээс МоАХ, ШДХ, АСХ нь бүгд тухайн цаг үеийн захиалгаар шинээр байгуулагдсан, үзэл бодол чиг хандлага нэгтэй, хэсэг бүлэг хүмүүсийн нэгдэл байсан бол МОХ бусад гурван хүчнээс эрс ялгаатай байлаа. 1990 оны улс орнынөхцөл байдал, ардчилсан хүчнүүдийн дэвшүүлэн тавьж байгаа асуудлууд зэрэг нь МОХ өөрийн зорилго, мөн чанараа цоо шинээр харах, зохион байгуулалтандаа эрс өөрчлөлт оруулахаас өөр аргагүйболж 1990 оны гуравдугаар сарын 2-3-ны өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо МОХ-ны IV Онц бага хурлыг зарлан хуралдуулжээ. Бүрэн эрхт 200 төлөөлөгч хуралдаж гаргасан шийдвэр нь ардчилсан хувьсгалд үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг цохон тэмдэглэх хэрэгтэй. МОХ нь цаг үеэ олсон өөрчлөлтийг хийснээр шинэчлэгдсэн улс төр, олон нийтийнбайгууллага болсон явдал нь түүхэн чухал үйл явдал болсон юм. Хуралд“Цаг үеийн чухал зорилт, оюутны байр суурь” сэдэвт илтгэлийг Л.Болд тавьж, МОХ-ны мөрийн хөтөлбөр, Оюутны эрхийн тунхаг, зохион байгуулалт зэрэг асуудлуудыг хэлэлцэж баталсан байна. МОХ-ны үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтын зарчмуудыг бүр мөсөн шинэчилсэн юм.
Оюутнууд маань зөвхөн суралцаж, шалгуулж дүн авах нь л тэдний үүрэг гэж үү? Үгүй ээ, бид улс орны оюун ухаан нь, ирээдүйг тодорхойлох гол хүч нь юм хэмээн тунхаглаж “Бид хийхгүй бол хэн хийх юм бэ, одоо хийхгүй бол хэзээ хийх юм бэ?” хэмээхгол уриа бий болсон түүхтэй.
МОХ-ны тэргүүлэгчдийн бүрэлдэхүүнээс МУИС-ийн Ц. Ганбатаас бусад оюутан биш найман хүнийг хасч, шинээр АУДэС-ийн оюутан М.Болд, ПДС-ийн оюутан М.Зоригт, Д.Баясгалан, ХААДС-ийн оюутан С.Эрдэнэ-Очир, ОУОХ-нд МОХ-ны төлөөлөгч Д.Жаргалсайхан нарыг оруулж,МОХ-ны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар Л.Болдыг тус тус сонгожбатлав.
Хуралд ХААДС-иас ИМФ-ийн Н.Баттулга, Ч.Цэвэгжав, Л.Энхболд, ЗТФ-ийн Д.Батдэлгэр, С.Эрдэнэ-Очир, н.Энхтүвшин, МЭФ-ийн Д.Баянжаргал, Ж.Алтанхуяг, АФ-ийн С.Алтантүлхүүр, Б.Атархүү, ЭЗФ-ийн Ц. Ширэндэв, Ц.Элдэв-Очир, сургуулийн МХЗЭ-ийн хорооны дарга, МОХ-ны тэргүүлэгч гишүүн И.Батцэцэг нартөлөөлөгчөөр оролцжээ.
Шинээр зохион байгууллагдсан МОХ, сонгогдсон тэргүүлэгчид шууд л ажилдаа орцгоосон бөгөөд ардчилсан хувьсгалын хурдацтай өөрчлөлтүүд бидэнд тэгж ажиллахаас өөр сонголт өгөөгүй юм. МОХ-ны байр жинхэнэ утгаараа бидний тэмцлийн штаб болж байлаа. Ардчилсан хувьсгалын хүнд өдрүүдэд ардчилсан хүчнүүдтэй хамтарсан хурал, уулзалтууд болж, тэндээс гарах шийдвэр,мэдээллийг түгээх, зохион байгуулах гээд өдөр шөнөгүй ажиллаж байлаа.
МОХ-ны тэргүүлэгчид, ерөнхий нарийн бичгийн даргын ажлын алба хамтран мөрийн хөтөлбөрийн дагуу, ардчилсан зарчмаар шийдвэр гарган ажиллаж байсан. Тиймээс МОХ нь Ардчилсан Хувьсгалын дөрвөн хүчний хүчирхэг нэгэн байж олон мянган оюутны эв нэгдлийг хангаж тэдний хүсэл мөрөөдөл, үзэл бодлыг хүндэтгэн тэмцлийн арга хэлбэрийг цаг алдалгүй тодорхойлж чадсан юм.
1990 оны ардчилсан хувьсгалын хавар өдөр шөнөгүй ажиллаж, өнөөдрийн монголын ардчиллыг бүтээлцсэнийг дурсан бичихийн ялдамд хамтдаа ажиллаж байсан МОХ-ны тэргүүлэгчид, ерөнхий нарийн бичгийн дарга Л.Болд, мэргэжилтэнБатсуурь, Гансүх нар, ХХ зуун оюутны чөлөөт нэгдэлийн Б.Цэнгэл, Д.Рэнцэнтавхай, Ж.Хашхуяг, Г.Эрдэнэбилэг, Ж.Наран, Төрбат, Д.Батдэлгэр, Болдбаатар, Нурлан,Батбаяр, Бавуу,Оюутны чөлөөт эв нэгдлийн Н.Баттулга, Д.Батсайхан, Ц.Болдбаатар, Л.Энхболд, Б.Насанбат, Н.Алтангэрэл, Г.Цолмон, Ч. Цэвэгжав, Н.Энхтүвшин, Д. Цэгмид, Гал-Эрдэнэ, Х.Чилаажав, Б.Болдбаатар, Б.Уугансүрэн, Л.Аваадорж, Д.Бадамсэрээжид, Б.Эрдэнэцогт, Цэвээнпүрэв, Намхайнямбуу, Идэрцогт нараа дурдахад таатай байна. Хөдөө Аж Ахуйн Дээд сургуулийн оюутнууд эв нэгдэл, зохион байгуулалтаар бусад сургуулиудаас ялгарч байсан. МОХ-ны “Оюутны Чөлөөт Эв Нэгдэл”, МоАХ-ны 58 дугаар үүр, “Малчны төлөө” хөдөлгөөн, МХЗЭ-ийн хорооны дэргэдэх “Тэмүүлэл” сонины зөвлөл зэрэг оюутнуудаас бүрдсэн тодорхой зорилго бүхий оюутны нэгдлүүдидэвхтэй үйл ажиллагааг явуулж байсан нь ХААДС-ийн оюутнуудыг ардчиллын төлөөх нэгэн цул хүч болгож байлаа.
1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд МоАХ байгуулагдсанаа зарлаж, Монголын улс төрийн тогтолцоог өөрчлөн олон намын системтэй, ард нийтийн сонгуулиарбайгуулагддаг, эрх зүйт төртэй болох, хүний эрхийг дээдэлдэг, хэвлэлийн эрх чөлөөтэй байх үзэл санааг дэвшүүлэн тавьсан зэрэг улс төрийн шаардлага нь оюутан бидний хүсэл мөрөөдөл, үзэл санааг хөглөн дэвэргэж, өөрчлөлт шинэчлэлтийг дэмжигч ардчилсан үзэлтэн болох зам руу дагуулсанбилээ. Улс орны эдийн засгийн хөгжлийн буурай байдал, боловсролын систем дэх сургах арга барилын хоцрогдол, бараа материалын хомсдол зэрэг олон асуудлыг социализмын гажуудал хэмээн үзэж, өөрчлөн байгуулалтыг хурдасгаж, эрс сайжруулснаар хөгжлийн зөв замыг сонгоно гэх үзэл баримтлал дийлэнх оюутнуудын дунд байлаа. Энэ нь ардчилсан хөдөлгөөнүүдийг дэмжин, тэдний өдөр тутмын үйл ажиллагаандидэвхитэйоролцох нөхцлийг бүрдүүлсэн.
Үүний тод жишээ бол 1990 оны гуравдугаар сарын 7-ныөдөр МоАХ-ны тэргүүлэгчидМАХН-ын Улс төрийн товчоог бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулахыг шаардаж, улс төрийн тэмцлийн хамгийн хурц хэлбэр болох өлсгөлөнг анх удаа зарласан билээ. Энэ үед тэднийг дэмжиж эв санаа хүсэл зорилго, тэмцлээнэгтгэн гуравдугаар сарын9-ний өдөр Улаанбаатар хотыних, дээд сургуулиудсануулах хичээл хаялт хийх түүхэн шийдвэрийг МОХ-ны тэргүүлэгчид гаргасан юм. ХААДС-ийн ардчилсан оюутнууд энэхүү шийдвэрийг шууд дэмжиж сануулах хичээл хаялтыг зохион байгуулж, зайсангаас Энхтайванын гүүр дээгүүр алхсаар Сүхбаатарынталбайг дүүргэсэн жагсаал байсан. ХААДС-ийн оюутнууд бүгдээрээ хичээл хаяж жагссан нь улсын их, дээд сургуулиудын түүхэнд анх удаа болсон шинэ содон зүйл болсон юм. Биднийг танктай хөшөө өнгөрч явахад, Ажилчны районы ажилчдын жагсаал бидэнтэй нийлж, Сүхбаатарын талбайд хүрч ирэхэд ХХ зуун оюутны нэгдлийн 400 гаруй оюутан залуус нэгдэж улам томорсоор өргөн олныг хамарсан сүрт жагсаал болох эхлэлийг оюутнууд бид тавьсан юм. МоАХ-ны тэргүүлэгч гишүүн Ц.Элбэгдорж чанга яригчаар “ХААДС-ийн оюутнууд хичээл хаяж, бидний тэмцлийг дэмжихээр ирлээ” гэжзарлахадоюутанН. Алтангэрэл “…ХААДС-ийн Оюутан залуус бид ардчилалын төлөө сэтгэл зүрхээрээ та нартайгаа хамтдаа. Бид МоАХ-ны тавьж байгаа улс төрийн товчоог огцруулах тэмцэлтэй хүчээ нэгтгэхээр хичээл хаялт хийгээд ирлээ…” гэсэн мэдэгдлийг уншижАИХ-д өгсөн юм. Энэ үдэш улс төрийн товчоо огцрох болсноо мэдэгдсэн нь бид бүгдийн тэмцлийн ялалт байлаа. Ингэж Улс төрийн товчоо огцорсоноос хойш нийгмийн бүх салбарууд хөдөлгөөнд орж өөрчлөлт шинэчлэл ардчиллын үзэл санаа түгэн дэлгэрч улс орон даяар олон эвсэл, холбоо, нам шинээр байгуулагдаж ардчилсан хувьсгал эргэлт буцалтгүй болон өрнөж эхэлсэн бөгөөд сургууль дээр өдөр өнгөрөх бүр ардчиллын төлөөх хөдөлгөөн бэхжиж хүчирхэгжиж байлаа. ХААДС-ийн оюутан залуусын ардчилсан хувьсгалын үйл хэрэгт оруулсан хувь нэмэрих бөгөөдбүх улс орны өнцөг булан бүрт ардчиллын үйл хэрэг, үзэл санааг түгээн дэлгэрүүлэхэд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн, одоо ч гүйцэтгэсээр байгаа билээ.
90-ээд оны оюутан залуус бид, хойч үеийнхээ өмнө “Бид эх оронч үүргээ нэр төртэй биелүүлсэн. Бид ардчилсан хувьсгалын хүнд цаг үед ардчилал, хүний эрх, эх орныхоо бүрэн тусгаар тогтнолын төлөө цогтой тэмцэж, ардчилсан хүчнүүдийн эгнээнд баттай зогсч өнөөдрийн хөгжил дэвшил, зах зээл, эрх чөлөөг авчирсан юм” хэмээн омог бардам хэлэх эрхтэй гэж бодож байна. Аливаа юм бүхэн өөрийн цаг хугацаатай байдаг. Эх орныхоо хөгжил дэвшлийн төлөө өөрсдийн цаг үедээ эзэн болж бидэн шиг бардам зогсож байгаасай хэмээн залуус та бүхнээс хүсч байна.
Хөдөө Аж Ахуйн мэргэжилтнүүдийн ардчилсан холбооны тэргүүн.
С.ЭРДЭНЭ-ОЧИР