Хүйтний эрч чангарч айл болгон идэш уушаа базааж эхэлж байгаа энэ үед “Эмээлт” зах хөл хөдөлгөөн ихтэй байдаг. Тэнд баруун чиглэлийн аймгуудаас авчирсан малыг амьдаар нь эсвэл махалж наймаалцдагийг хүмүүс сайн мэднэ. Гэтэл энэ зах дээр мал тамлаж, яргалж, нядалж байгаа тухай бишгүй л мэдээлэл бий. Саяхан “Эмээлт” зах дээр ажлаар очихдоо ийм дүр зурагтай нүүр тулав. Шалаанзны тэвш пиг дүүрэн хонь ачсан малчин холын аймгаас зорин иржээ. Энэ хүйтэнд ямар ч салхи хаах хаалтгүй төмөр тэвшин дээр цоо ил, идэх ширхэг ч өвс өгөлгүй амьд малыг зарж байх юм. Хонинууд тэр холоос хичнээн хоног идэх хоолгүй ингэж зовж ирсэн бол гэж бодохооос малчин Монголын хувьд гол гороож байв.
Шүдээ хяхтнуулан хавирах хонинуудын шилбэ нь хөлдүүс болчихсон бололтой. Төмөр тэвшний шал мөсөн коток шиг гөлийж, завсар зайгаар нь хонины шээс урсаад хөлдчихсөн байлаа. Дээр нь зогсож байгаа тэр олон хонины таг таг хийн гишгэлцгээх чимээ одоо ч чихэнд сонсогдох шиг болж байна. Хахир хүйтэнд амьд малыг ингэж яргалж байгааг харсан хэний ч өр эмтэрнэ. Гэтэл өнөөх малчин залуу тэдгээр хонийг зүгээр л мөнгө гэж харж байгаа нь харамсалтай. Олон амьд бодьгал зовж, тарчлуулж байхад тоосон ч шинжгүй төдөн төгрөгийн үнэтэй гээд хэлээд зогсож байх юм. Ингэхэд тэдэнд мал тамлах эрхийг хэн олгосон юм бэ. Хэдийгээр мал бол малчдын өмч л дөө. Гэхдээ амьд амьтантай хэрхэн харилцах нь хүний мөн чанарын наад захын асуудал шүү дээ. Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын дэргэд Мал амьтны тавлаг байдлын асуудлыг хариуцсан хороо гэж байдаг юм билээ. Манай улс бол гишүүн орон нь. Тиймээс олон улсад мөрдөгдөж байгаа Хуурай газрын мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай журмыг манай улс даган биелүүлэх учиртай. Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа энэ журмын долдугаар бүлэг тэр чигээрээ мал амьтны тавлаг байдлыг хэрхэн хамгаалах тухай тусгажээ. Дээрээс нь хэд хэдэн зөвлөмж стандартууд дагаж мөрдөгддөг байна. Хамгийн нэгдүгээрт, малыг яаж тээвэрлэх тухай заагаад өгчихсөн байдаг юм билээ. Тухайн тээврийн хэрэгслийн нэг ам.метр талбайд нэг мал, амьтан байна гээд заасан байх жишээтэй. Түүнчлэн өдөрт хэдэн цаг тасралтгүй тээвэрлэж, хэрхэн амарч, зогсох тухай ч нарийн заалтууд бий. Мөн малыг хэрхэн хүнлэг аргаар нядлах тухай стандарттай. Дэлхий дахин малтай хэрхэн зүй ёсоор харьцах тухай ингэж үзэж байна.
Харин монгол хүн малынхаа өмнө хариуцлага хүлээнэ гэдгийг огт мэддэггүй. Тэгвэл мал эзнийхээ өмнө адилхан бодьгалын хувьд хариуцлага хүлээдэг шүү дээ. Орчин үед мал эзнийгээ өлсгөхгүй, дааруулахгүй, аливаа хэрэгцээгээр нь дутаахгүй байна. Гэтэл манайхан малтайгаа харилцаж байгаа нь дундад зуунаас ч өмнөх байдалтай байх юм. Тэр үеэс дэвшиж, гийсэн зүйл нь малаа машинаар зөөдөг болж. Хуучин цагт малаа тууварлаж очих ёстой газраа хүргэдэг байсан нь хүнлэг явдал байжээ. Тааваар нь идүүлж, уулгаж, бэлчээрлүүлдэг байсан. Ер нь монголчууд малтай харилцах бүхэл бүтэн ёс заншилтай ард түмэн. Мал зовоосон хүн нутаг орондоо хамгийн нэр хүндгүйд тооцогддог байлаа. Дээр үед манай нутагт далий Жанлав гэж хүн байсан тухай одоо ч хөгшчүүд ярьдаг. Тэрээр уналгын ганц морио нүүр нүдгүй ороолгож, ташуурдаж, малыг их тамладаг хүн байсан гэнэ лээ. Жанлав хөгшин нас ахиад нэг нүд нь хараагүй болж, хөл гар нь муудаж, үеийнхнээсээ эрт өтлөн доройтсоныг нутаг усныхан нь андахгүй. Омголон залуу явахдаа ганц мориныхоо нүдийг гэмтээсэн ажээ. Тэр морь нь зовохын дээдээр зовж байгаад идшинд төхөөрүүлсэн гэдэг. Ингээд Жанлав хөгшний зүүдэнд тэр морь байнга орж хар дардаг болсон тухай ойр дотныхондоо ярьж байжээ. Далий Жанлав 80 хүртэл насалсан бөгөөд хожим харж хандах ч хүнгүй болж ихэд зовж насан өөд болсон гэлцдэг. Хөдөөлүүлэхэд нь эртний уламжлалаар ил тавьсан ч тас шувууд тоож ирэхгүй байсан тухай хуучцуул ярих нь бий.
Энэ бол амьд малтай догшин ширүүн харьцаж байсных нь гор юм. Хэзээнээс малтайгаа зүй бус харьцдаг хүмүүсийг өөдгүй гээд нэг гол усныхан нь хэдэн үеэр нь үздэггүй. Эднийхэн тэгж мал тамлаж байсан өөдгүй гээд л ярьцгаадаг. Мал тамлаж байсан тэрний хүү, охинтой хүүхдээ лав суулгахгүй гэж хориглож, цагдан жигшдэг сэн. Харин орчин үед бидний малтай харилцаж байгаа харьцаа хэтийдлээ. Малыг зүгээр л мөнгө гэж хардаг болсноос ийм байдалд хүрсэн. Үнэндээ таван хошуу мал бол малчдын амьдралыг залгуулж байгаа капитал мөн үү гэвэл яах аргагүй мөн. Зарж борлуулах эрх нь ч тэдэнд бий. Гэхдээ үүн дээр хүнлэг, дэг журамтай хууль үгүйлэгдэж байна. Жишээлбэл, мал нядлах сүүлийн үеийн боловсон цехтэй болох хэрэгтэй. Нийслэл хотоо тойруулаад орон нутгаас орж ирдэг чиглэл чиглэлд нь ийм завод байгуулмаар байна. Нэг ширхэг хонь байсан ч хамаагүй тэнд нядалдаг байя. Нэг талаас нь оруулсан малын мах, арьс нь ангилагдаад гараад ирдэг техник, технологийн дэвшилтэд үйлдвэр барих хэрэгтэй байна. Малаа зовоодоггүй ийм боловсон цехтэй болохын зэрэгцээ алс газраас ачиж ирэхдээ өлсгөдөггүй, дааруулдаггүй, тав тухыг нь алдуулдаггүй нөхцөлийг хангасан эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх цаг болсныг “Эмээлт” зах дээрх харгислал хууль санаачлагчдаас нэхээд байна. Манай нэг танил тус зах дээр адуу нядлахыг харлаа гэж тун баргар царайлан ярьсныг энд дурдмаар санагдлаа. Хашаатай адуу руу нэг залуу арван кг-ийн жинтэй, урт иштэй төмөр лантуу бариад ордог юм байна. Өмнөө тааралдсан адуу болгоны ууцыг нь тэр лантуугаараа хуга цохиж байжээ. Яг зоон дээр нь арван кг-ийнхаа лантуугаар тас, тас хийтэл нь цохиод явангуут өндөг бяцарч байгаа мэт пяд гээд дуугардаг байна. Хойд хоёр хөл нь нугахийж, бөгсөн бие нь тэр чигтээ чирэгдэж, цээжээ даалгүй лүгхийн унах аж. Ингэж адууны хөдөлгөөн хоригдонгуут духан дундуур нь өнөөх төмөр лантуугаараа ганцхан цохиж унагаагаад цээж рүү нь хутга дүрээд амийг нь тасалчих юм гэнэ. “Дахиж би энүүгээр зүглэхгүй” гэж танил маань ярьж билээ. Сүүлийн үеийн малчин монголчууд мал харахаараа нүд нь хорсоод байдаг болчихсон юм уу даа гэж харагдах болсон. Бидний малд хүнлэг бус хандаж байгаа авир нийгэм дээр ч бас мэдрэгдээд байна. Энэ амьдарч байгаа нийгмээ хар л даа. Хэтэрхий харгис, хэрцгий болж сэтгэл түгшээсэн хэргүүд ар араасаа гарч байна шүү дээ. Эрх баригчид, төр удирдагчдын хэрүүл уруул туйлдаа хүрлээ. Эрээ, цээрээ алдаж, элдэв заналхийллээр нэгнийгээ намнадаг нь нууц биш болжээ.
Монголчуудын амьтан тамлаж байгаа өөр нэг хэлбэр бол эр малыг агтлах үйл. Энэ уламжлалт үйлийг хүн бүр мэднэ. Ялангуяа олны танил эрхмүүд засаа савгийг нь идэж байна гээд завжаараа цус шүүсийг сагуулан цахим ертөнцөөр нэг ааг омгоо гайхуулдаг даа. Тэдний дуу алдан идэж байгаа засааг гаргаж авахын тулд малыг яргалдаг гэхэд хатуудахгүй байх. Амьд малаас эд эрхтнийх нь нэг хэсгийг тастаж авах энэ арга ямар ч мэдээ алдуулалтгүй хийгддэг. Баглаж өнхөрүүлж байгаад л засааг нь бахиар чимхэж суга татдаг. Амьд амьтантай ийм зүй бусаар харьцаж болох уу. Мал эмнэлгийн аргаар өвтгөхгүйгээр хөнгөлөх өчнөөн арга байгаа шүү дээ. Хэсэг газрын мэдээ алдуулагчтай, уургийг нь шахах, бичил мэс ажилбар хийх зэргээр хөнгөлж яагаад болохгүй гэж. Тэр нялх, хурга ишигнүүдийг хөнгөлөхийг харахаар хичнээн их өрөвдмөөр байдаг билээ. Бог малын засааг суга татаж аваад цус алдалтыг нь зогсоохын тулд улайссан төмрөөр хайрахад хүртэл зүрх шимширмээр. Энэ бол Чингисээс өмнөх арга байх л даа. Тиймдээ ч манайхан уламжлалт арга гэж өөрсдийгөө өмөөрдөг. Бодит байдал дээр ингэж малаа тамлачихаад яаж дараа нь унаж эдэлж, хүнсэндээ хэрэглэдэг байна аа. Ийм зүйл ярихаар хэтэрхий нялуун санагдаж байж болно. Гэхдээ одоо бид өөрчлөгдөхгүй бол болохгүй. Хэдий болтол уламжлалт зан үйл ярьж суух юм бэ. Хэрвээ манайхны адууг хөнгөлж байгаа бичлэгийг дэлхийн амьтан хамгаалах нийгэмлэгийнхэн харвал дааж давшгүй торгууль оногдуулна даа.
Бид хүнлэг байхын тулд энгийн зүйлээс эхлэх хэрэгтэй. Өнөөдөр бараг эрчүүд болгон хонь муулж чадаж байгаа болохоор хүн хүнээ амархан хөнөөчихөөд байна. Саяхан Америкт хувь хүн хонь гаргасныхаа төлөө цагдаад баригдсан байсан. Дэлхий даяар иргэн хүн амьтны аминд хүрвэл эрүүгийн хариуцлага хүлээж, том гэмт хэрэгт тооцдог болоод байна. Тиймээс манайхан хүн болгон хонь муулдгийг ч эргэж хармаар байгаа юм. Ер нь хонь гаргаж чаддаг хүнийг лицензжүүлдэг болъё. Хуучин цагт албан ёсны зөвшөөрөл энэ тэр байхгүй хэрнээ нэг голд хонь төхөөрдөг хоёр, гуравхан л хүн байсан даг. Тэд зав муутайхан шиг байвал хонь гаргаад өгчих хүн байхгүй гадаа өнөөх нь майлаад л байдаг байж билээ. Иймд хонь төхөөрөх албан ёсны зөвшөөрлийг ч хуульчилж өгөхөд лав буруудахгүй. Хэн нэгэн орлоготой амьдрах орон зайг энэ маягаар хуульчилахад болох юмгүй биз ээ.
Хүн төрөлхтний түүхийг чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсгийн үе гэж хуваадаг даа. Тэгвэл монголчуудын мал маллагаа суран зэвсгийн үеэсээ ерөөсөө хөдлөхгүй байна. Адууг эдлэншүүлж сургаж байгаа арга бол тэр чигтээ хүчирхийлэл. Сураар баглаад л сураар балбаад л зомби болгож эрхэндээ оруулж байна. Мал маллагааны хүчирхийлэл өнөөгийн нийгэмд яалт ч үгүй тусаад байгаа. Хуучин нүүдэлчин соёл иргэншилтэй байхдаа хаа тааралдсан газартаа амьдарч байсан. Тэр үед нийгэм харгис байвал ямар хэцүү байдгийг мэддэггүй байж. Харин одоо суурин амьдралтай болчихоод мал маллагааны харгис аргуудаасаа татгалзаач ээ.
Малын тоо толгой өсөн нэмэгдэж, нэг хүнд оногдох тоо хэмжээ ихссэн нь малтай зүй бус харилцах явдлыг өөгшүүлж байгааг үгүйсгэхгүй. Үүний цаад шалтгаан нь ерөөсөө малчид малдаа хүрэлцэхгүй байна. Тэд малдаа цаг зав гаргахгүй байна. Тэгвэл нэг хүнд хэдэн мал оногдох ёстойг нь хуульчлаад өгчихвөл энэ их харгислал, яргалал арилах нэг гарц байж болох юм. Туслах малчинтай байх тусам бүтэн жилийн турш үргэлжилдэг мал аж ахуйдаа малчид зав гаргаж, малынхаа ашиг шимийг дээшлүүлэхэд нэмэртэй. Энэ бол хууль тогтоогчдын хүрээнд яригдах бодлогын асуудал. Эхний ээлжинд малтайгаа харилцах харилцааг өөр шатанд гаргамаар байна. Хүн малыг малладаг нь үнэн. Гэхдээ маллаж амьдралаа залгуулахынхаа хажуугаар алж, тамла гэсэн хууль хаана байгаа юм бэ. Иймд мал маллахдаа, эдлэншүүлэхдээ, ачиж, тээвэрлэхдээ, тэжээхдээ, хүнсний зориулалтаар махлахдаа, хөнгөлөхдөө хэрхэн хүнлэг байдлаар харилцах ёстойг нэг бүрчлэн хуульчилж, тэрийгээ дагаж мөрдүүлэх тал дээр төр онцгой анхаармаар байна.