Хар тамхины ургамал түүж татах хэмжээнд энэ төрлийн хэрэг илэрч буйгэж бодох нь өнөөдөр ташаа ойлголт болжээ. Хоёрхон сая хүн амтай манай орны хувьд энэ хар тамхи гээч зүйлийг тээвэрлэж яваад баригдсан хүмүүсийн тоо ихсээд зогсохгүй түүний цаана гэр бүлийн амьдрал нь сүйрэх тохиолдлууд гарах болсон. Сүүлийн үед хар тамхи зөөвөрлөн ашиг олж энэ хэрэгтэй өөрийнхөө төрсөн ээжийг, хадам ээжээ татан оролцуулж баригдсан тохиолдол ч гарсан байх юм. Өнөөдөр гэр бүлийн амьдралыг сүйдэлж буй энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирол нь иргэдэд дэндүү хүндээр тусч байгааг энэ нийгмээс харахад хангалттай дүр зураг буух биз. Хэдийгээр энэ төрлийн хэрэг хавтгайрчихаагүй байгаа ч одоо л таслан зогсоож чадахгүй бол гэсэн айдас байна. Амгалангийн хорих ангид л гэхэдхар тамхи татаж мансуурсан үедээ нас өндөр болсон аавтайгаа муудалцаж амийгнь хөнөөсөн хэрэгтэн ялаа эдэлж сууна. “Цаг хугацааг хэрэв буцааж болдогсон бол” хэмээн тэр харамсал тээн өдөр хоногуудыг өнгөрөөх аж. Гэвч тэр цаг хугацааг хэн ч хэзээ ч эргүүлж чадахгүй. Тийм болохоор энэ төрлийн хэргээс иргэд ялангуяа өсвөр үеийнхэн хэн нэгэнд уруу татагдах бус өөрийн ухамсраар болгоомжлох цаг ирснийг хэлэх нь зүйтэй байх. Хар тамхинд донтсон хүн тийм ч их бишбайгаа ч гэсэн ирээдүйн донтонгууд бэлтгэгдэж буйд хамаг асуудал оршиж байгаа юм. 35 орчим насны залуу саяхан хар тамхи хэрэглэж байгаад цагдаагийнханд баригдсан байна. Тэрбээр донтолтын байдалтай баригдсан бөгөөд мэдүүлэг өгөхдөө хар тамхинд нийт300 сая төгрөг зарцуулсан” тухайгаа ярьжээ. Тэр хар тамхины мөнгө олохын тулд орон байраа хүртэл зарж, эхнэр хүүхдээсээ салсан байх юм. Ийм түүхийг олон хүнбүү давтаасай гэдэг үүднээс энэ тухай дурдаж буй юм. Мөн хар тамхины хор хөнөөлийн талаарсэрэмжлүүлэх үүднээсэнэ хэргээр шийтгүүлж, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын харьяа 421 дүгээр хорих ангид ял эдэлж буй хоёр хоригдолтой ярилцлаа. Тэднийг хоригдол Б. А хэмээн нэрлэе. Б-тэй ярилцсанаа эхлээд хүргэе.
–Яаж яваад хар тамхины хэрэгт холбогдчихов?
-Би нэг найзынхаа төрсөн өдөрт очсон юм. Тэд төрсөн өдрөө буудалд хийж байв. Түүний найзууд, миний таньдаг хүмүүс ч тэнд очсон байсан. Намайг очиход төрсөн өдрийн эзэн “Ээгий үүнийг Америк явахдаа надад үлдээгээд явсан. Төрсөн өдрөөрөө хэрэглэе гэж бодоод хадгалаад байсан юм” гэж хэлээд харуулсан. Нэг ширхэг тамхи шиг л зүйл байсан. Гэтэл цагдаагийнхан орж ирээд нэгжлэг хийсэн. Тэр хар тамхийг бид татаагүй байсан. Нэгжлэгээр хар тамхи илрээд тэгээд л бид энэ төрлийн хэргээр шийтгүүлсэн.
–Хэзээ болсон хэрэг вэ. Хар тамхины нэрийг нь мэдэх үү?
-2013 оны арваннэгдүгээр сард болсон хэрэг. Эрдэнэтэд ургадаг зэрлэг олс гэж хэлж байсан. Бид жаахан ууцгаасан. Тэгээд сорж үзэх үү гэсэн. Сорж үзэх гээд байж байтал цагдаагийнханд баригдсан.
–Өмнө ньхар тамхи хэрэглэж байгаагүй юу?
-Огт хэрэглэж байгаагүй.Бодитоор нь харж байгаагүй. Яах вэ кино, клипнээс бол харж л байсан. Түүнээс би олон жил хэрэглээд байсан зүйл байхгүй.
–Танай найз нар дунд хэрэглэж байсан хүн бий юу?
-Байсан л байх. Гэхдээ хар тамхи хэрэглэж байхад нь би таарч байгаагүй. Мэр сэр уулзахаар ярьдаг л байсан. Хар тамхины ургамалд явдаггэж сонсож байсан. Түүнээс би хамт явж байгаагүй. Хэн нэгний тухай биш өөрийнхөө л тухай ярья тэгэх үү.
–Хар тамхинытөрлийн ургамал ямар үнэтэй байдаг юм бэ. Нууц биш бол хэлэхгүй юу. Хаанаас түүдэг юм?
-Дархан, Эрдэнэтийн чиглэлд байдаг гэсэн. Түүгээд борлуулахад нэг янжуур нь10 мянган төгрөгөөс эхэлдэг. Тэгээд л янз янзын үнэтэй л дээ. Оюутнууд бас их авч татаж үздэг юм билээ. Гэхдээ донтсонхүмүүс байдаггүй байх. Сонирхоод л татажүздэг.
–Та нар хэдүүлээ цагдаагийнханд баригдсан юм бэ?
-Тавуулаа гурав нь жил гаруйн ял аваад хоёр нь жил гаруй хугацаагаар ял эдлэх болсон. Би уг нь хар тамхи татаж үзээгүй байсан. Гэтэл намайг шийтгэчихсэн.
–Тэгэхээр хар тамхи татаж үзээд баригддаг байж гэсэн бодол төрж байгаа гэж ойлгож болох уу?
-Хар тамхи татаж үздэг байж гэж боддоггүй. Харин яах гэж тэр үед саваагүйтэж төрсөн өдөр дээр нь очив гэж боддог. Тэнд хар тамхи татахаар авчирсан гэдгийг ч мэдээгүйбайсан.
–Эрх чөлөөгөөрөө хохироод сууж байхад юу бодогдох юм. Бусдад хэлэх зүйл байна уу?
-Миний бодлоор найз нөхдөө таних хэрэгтэй л гэж хэлмээр байна. Ер нь монголчуудад хар тамхи огт хэрэггүйзүйл байгаа юм. Хэдийгээр би хар тамхи татаж хоригдоогүй ч гэсэн эрх чөлөөгөө хасуулчихаад сууж байна. Энэ л хамгийн харамсалтай. Хар тамхи байсан гэдгээр л шүүхээр шийтгүүлсэн. Хэрэв хэрэглэсэн бол үүнээс ч олон жилээр шийтгүүлж, залуу насаа шоронд өнгөрөөх байж гэж боддог.
Тэрбээр үүнээс өөр онц зүйл ярьсангүй. Хуулийнхны ярьж байгаагаар энэ төрлийн хэрэг хийсэн хүмүүс өөрийгөө хэрэг хийсэн гэж хүлээн зөвшөөрдөггүй гэнэ. Би буруугүй гэх нь тэдний өөрийгөө цайруулдаг ганц арга аж. Тийм болохоороо үнэнээ ярих дургүй байдаг гэдгийг нь хэлж байсан юм. ХаринА энэ хэргийн талаар арай дэлгэрэнгүй мэдээллийг өгсөн юм.
–Тухайн үед юу болсон юм бэ. Тэр талаараа дэлгэрэнгүй ярихгүй юу?
-Манай хэсэг найз Эрдэнэт явъя гэсэн юм. Тэгээд бид замд гарсан. Жаахан ууцгаасан. Явж байгаад бие засах гэтэл нэг найз маань энджалганд хар тамхинытөрлийн ургамал байна гээд түүсэн. Түүнийг авчирч хувааж татаж байгаадцагдаад баригдсан. Бид ч бас буудлаас баригдсан.
–Хэдүүлээ явж байсан юм бэ?
-Тавуулаа, найз охидуудтайгаа явж байсан. Найзууд дунд бага ангийн, бие биенээрээ дамжуулж дам танилцсан нэг нэгийгээ мэдэх болсон залуус байсан.
–Тэндхар тамхины төрлийн ургамал байсан гэдгийг яаж мэдсэн юм бэ?
-Ам дамжсан ярианаас л мэдсэн. Бидэнтэй хамт байсаннэг залуу энэ тухай сайн мэдэж байсан.
–Өмнө ньхар тамхи татахад ямархуу байв?
-Тухайн үед толгойжаахан манарсан. Түүнээс өөр мэдрэмж төрөөгүй. Зүйрлэж хэлбэл 100 гр архи уусан юм шиг л болдог юм билээ. Татахад хоолой хорсгосон, заваан үнэртэй л байдаг.
–Зарим хүн архи ууснаас хар тамхи татсан нь дээр гэж боддоггэж сонссон. Та нар бол ямар зорилготойтатаж үзсэн юм бэ?
-Сонирхоод л татаж үзсэн. Архинаас өөр мэдрэмж өгдөг гэж тухайн үед нэг найз маань хэлсэн. Тэгээд л бид сонирхсон.
–Шүүхээр шийтгүүлэхээсээ өмнө яг ямар ажил хийдэг байсан бэ?
-Би нэг байгууллагын маркетингийн менежерийн алба хашиж байсан. Ийм хэрэгт холбогдож хоригдож байгаадаа харамсаж байна. Жил арван сар гэдэг бага хугацаа биш. Тэр үед би дөнгөжамьдралд хөлөө олоод үр хүүхэдтэй болж байсан.
–Хар тамхи татсаны маргааш архи ууснаас илүү өвдөлт мэдрэгддэг гэдэг. Архи уугаад мэдрэгддэг тэр шарталтаас 60 дахин илүү өвдөлт мэдрэгддэг гэдэг юм билээ. Хар тамхи татсаны маргааш зовиур илэрч байсан уу?
-Дараа нь толгой өвдөхөдтэсвэрлэхийн аргагүй байдаг юм билээ.
–Буудлаас баривчлагдсан хүмүүсийн дийлэнх нь өмнө хар тамхи татдаг байсан гэдэг юм билээ. Та нар өмнө нь татаж байв уу?
-Өмнө нь татаж байгаагүй.
–Хамт хоригдож буй хүмүүс чинь яагаад хар тамхи татсан юм, ямар байна гэх мэтээр асуудаг л байх даа?
-Сонирхож асуудаг.Ер нь хүмүүсийн дундхар тамхи татвал донтчихдог гэсэн ойлголт байна. Ганц татааддонтоно гэж байхгүй л дээ. Хамт хоригдож буй хүмүүс бие чинь яаж байна гэж их асуудаг.
–Та бол нэг их залуу хүн биш байна. Хар тамхитай орооцолдохгүй байж болоогүйюм уу?
-Санамсаргүй л ийм зүйлд хутгалдчихлаа. Энд хоригдож байхад залуучууд хэрэглээд байна гэж сонсогдож байна. Хар тамхинаас болж эд хөрөнгө, эрх чөлөөгөөрөө хүнхохирох хэрэггүй юм.
–Энэ бүхнээс болгоомжлохын тулд яах ёстой вэ?
-Интернэт, Feecbook-ээр хар тамхины сурталчилгаа их явж байна. Гадуур ч гэсэн алхаад явж байхад зарим хүнмарихуаны эмблэмтэй малгай өмсчихсөн явж л байдаг. Энэ бол далд сурталчилгаа юм билээ. Бас кино, клип байна.
–Мэдээллийн хэрэгслүүдээс болж хар тамхи татаж байна гэх юм. Энэ чинь зөвхөн шалтаг юм биш үү. Тэр бүхнийг хараад тоохгүй өнгөрч байгаа хүн нь олон шүү дээ. Ямар хүмүүс ньтэр бүхнийг сэдэл болгоод хэрэглэж үзэх санаа аваад байна гэдэг өөрөө сонин асуудал мэт санагдаад байх юм?
-Тухайн хүнээсээ л болно. Гэхдээ хүний сониуч зантай л холбоотой юм билээ. Интернэтээсхар тамхины талаах мэдээллийг олоод үздэг. Гараад ирэхээр нь сонирхоод хардаг. Тэгээд хэрэглэж үздэг юм билээ.
–Яагаад буудал хар тамхи хэрэглэх газар болоод байна вэ?
-Ер нь буудал бол бусдын хяналтаас хол байх газрын нэг. Гэр орныхондоо мэдэгдэхгүй. Хэдэн хүнөрөө аваад ороход орлогоо бодоод буудлынхан янз бүрийн зүйл асууж шалгаахгүй. Дуудаагүй цагт хүн орж ирэхгүй. Энэ бүхэн нь залуучуудыг буудалд орох шалтгаан болдог юм шиг санагдсан гэв.
Сүүлийн үед дэлгэрээд буй нэг зүйл нь эмэгтэйчүүд хар тамхинд донтох нь ихэссэн гэдгийг эмч нар ярьж байна. Тураадаг гэсэн тодотголтой зарим бүтээгдэхүүнүүд санамсаргүй байдлаар эмэгтэйчүүдийг хар тамхинддонтуулах болсон гэнэ. Тухайлбал, нэг бүсгүй ийм явдлын золиос болсон байна. Танилаасаа тураадаг эм авч хэрэглэдэг байжээ. Тэр эмийг уухад хоолны дуршил байхгүй болдог аж. 5-10 өдөр хоолгүй явж чаддаг байна. Эцэстээ нөгөө эмээ хэрэглэхгүй л бол болохгүй байдалд хүргэдэгаж.
Дархан-Уул аймгийн чанга дэглэмтэй 435 дугаархорих ангийн сэтгэлзүйч Г.Мөнгөнцэцэгтэйхар тамхи татсанхоригдлуудын сэтгэлзүйн талаар ийн ярив.
Өсвөр насынхан энэ хэрэгт холбогдох магадлал өндөртэй байна. Энэ талаар сэрэмжлүүлэх ажил хийх хэрэгтэй. Нийт дунд нь хар тамхи гээд ярихаархүүхдүүд сонирхоодтатаад байна. Тэгэхээрсудалгаа явуулж байгаадямар хэсэгт нь урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр ярьж ойлгуулах вэ гэдгээ мэдэх хэрэгтэй. Хар тамхины хэрэгт холбогдсон залуучуудын ярианаас анзаарч байхад ийм бодол төрсөн. Мөнэцэг эхчүүд хүүхдүүдийнхээ боловсролд анхаарч гадаадад арван жилийн боловсрол олгодог болсон байна. Энэ нь өсвөр насынхныг эцэг эхийн хараа хяналтнаас хол элдэв зүйлд уруу татагдах нэг шатгаан болж байна уу гэж бодоход хүргэж байна. Хар тамхины хэргээр хорих ял эдэлж буй залуусын сэтгэц нь хэвийн, өөрчлөлттэй янз янз л байна. Тэд хар тамхи татдаг, үнэрлэдэг, ихэвчлэн тариаг нь манайд хэрэглэдэг гэж ярьдаг. Мөн биеэ үнэлэгч хүүхнүүд их хар тамхи хэрэглэдэг гэнэ. Зарим нэг хоригдол мэргэжлийн сэтгэл судлаачтай уулзмаар байна гэдэг хүсэлтийг тавьдаг. Энэ талын дэмжлэг бас хар тамхины хэргээр хоригдсон хүмүүст хэрэгтэй байдаг юм билээ. Тэр хүмүүсийг гараад дахин ийм хэрэгт холбогдохгүй байх талаас нь бид анхаардаг.
Г.ЯЛГУУН