– “Үй цай” номын хурим хийлээ –
Үй цай” сургуулийн нэгдүгээр ангийн сурагч “Миний гурвалжин А үсэг” гэсэн судалгаа хийжээ. “Геометрийн биетүүд бидний амьдралд” сэдвийн эрэл хайгуул үүгээр зогсохгүй. Цахилгаан станцын конус, цилиндр хэлбэртэй төхөөрөмжүүдийг физик, химийн шинж талаас нь, үүрэг тооцооллыг бас холбож судалсан сурагч ч байсан. Шүлэгт дуртай нэг сурагч нь Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн “Уянгын тойрог” шүлгээс аргамжаа гэдэг үгийг онцолсон гэнэ. Аргамжааны нэг талд гадас байна. Гадсыг цэг гэж авч үзвэл аргамжаатай морь гадсаа тойроход тойрог үүснэ гэж үзсэн байв. Сурагчдын эрэл хайгуулын онолын үндэслэлийг зангидсан “Үй цай” сургуулийн захирал, доктор Д.Баяраад “Сэлэнгэпресс” хэвлэлийн газар болсон “Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын төслийн болон судалгааны үйл ажиллагаа” номын нээлтийн үеэр ярих зүйлс арвин байлаа.
-“Үй цай” сургууль 25 дахь хичээлийн жилдээ явж байна. Багш, сурагчид эцэг эхчүүд, биднийг дэмждэг хүмүүстэй хамтарч буй болгосон төслүүддээ үндэслээд энэ талын онол арга зүйн номыг бүтээсэн юм. Олон улсад энэ чиглэлээр ямар туршлагууд байдаг бол гээд эрэлхийлсэн. Шийдэл хайж, Москвагийн Багшийн дээд сургуулийг зорьж, тус сургуулийн захирал, академич А.И.Савенковтой танилцсан юм. Тэр сэтгэл судлал, сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор хүн. Яг бидний хайж байсан олон улсын боловсролын салбарт түгээмэл яригдаж байгаа хүүхдийн авьяас, бүтээлч үйл ажиллагаа, шүүн тунгаах сэтгэлгээг хөгжүүлэх чиглэлээр судалгаа хийдэг, өөрийн гэсэн онол, үзэл баримтлалтай, хөтөлбөртэй байсан. Энэ эрхэм хүн биднийг 2018 оны дөрөвдүгээр сард сайхан хүлээж авсан юм. Би ч бас “Үй цай” сургуульд хичээлээс гадуур хөтөлбөрөөр хүүхдийн авьяасыг хөгжүүлсэн туршлагаа бичээд очсон юм. Түүнийгээ хуралд нь хэлэлцүүлсэн. Дараа нь захирал биднийг өрөөндөө хүлээж аваад, “Миний судалгааны ажил, хөтөлбөртэй ойролцоо очиж байна” гээд “Би судлаач хүүхэд” хөтөлбөр, дасгал, даалгаврын таван сурах бичиг, номоо санал болгосон. “Үүнийг эх хэл дээрээ орчуулаад сургалтдаа хэрэглээрэй. “Үй цай” сургуулийн монгол хүүхдүүдээр дамжаад, Монгол Улсын багш бэлтгэж байгаа дээд сургуулийн оюутан, сурагчдад очвол миний зорилго бүтэх юм шүү” гэсэн юм.
Харин өнөөдөр нээлтээ хийж байгаа “Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын төслийн болон судалгааны үйл ажиллагаа” номын хувьд цар тахлын хөл хориотой үед бидний хэдэн багш нар олон эх сурвалжтай ажиллаж, орос, англи, хятад хэлнээс орчуулан, монгол хэл дээрх материал цуглуулж, “Үй цай” сургуулийн туршлага дээрээ үндэслэн хийсэн бүтээл юм. Энэ номын эх сурвалжийн 70 гаруй хувийг орос, үлдсэн хэсгийг англи, хятад, монгол хэл дээрх эх сурвалж ашиглан бүтээсэн түүхтэй. Төслийн болон судалгааны үйл ажиллагааг олон улсад боловсрол, сэтгэл судлалын судлаачид сургалтын нэг технологи гэж үзсэн байдаг хэмээн Д.Баяраа захирал тайлбарлав.
Номын нээлтийн ёслолд сурагч, эцэг эхийн төлөөлөл хүрэлцэн иржээ. Нийслэлийн ИТХ-ын дарга Ж.Батбаясгалан хүндэт зочны ёсоор суугаа нь содон харагдав. Тэр ч бас “Үй цай” сургуулийн сурагчийн аав юм билээ.
Боловсролын ерөнхий газрын дарга Т.Ням-Очир “Үй цай”-тай холбогдсон түүхээ хуучилсан бол Ардын багш, академич Б.Жадамба, МУБИС-ийн Боловсрол судлалын сургуулийн захирал, доктор Д.Мөнхжаргал, Боловсролын судалгааны үндэсний хүрээлэнгийн захирал М.Итгэл нар мэргэжлийн үүднээс үнэлгээ өгч, хүүхдийн зохиолч О.Сундуй уран зохиолын үүднээс дүгнэлт хийж байв.
Нээлтийг хөтөлсөн, Хятад хэлний сургалтын менежер Г.Ариунжаргал: Би ч бас энэ сургуулийн тогоон дотор буцалж байгаа хүн. Анх нэг, хоёрдугаар ангийн хүүхэд судалгаа хийж, төсөл бичнэ гэхэд төсөөлөгдөхгүй байсан. Яагаад гэвэл их, дээд сургуулийн оюутнууд л үүнийг хийх ёстой гэж боддог байсан юм. Багш, хүүхдүүдийн хувьд эхлээд яахаа мэдэхгүй байсан. “Та нар геометрийн дүрсээ сайн хар, амьдралд байгаа зүйл, тэрийг бич” гэж “Үй цай” сургуулийн Удирдах зөвлөлийн дарга Д.Цэцэгмаа чиглүүлсэн юм. Манай сурагчдын ээж, аав нар ч хүүхдүүдийнхээ судалгааны ажилд идэвхитэй оролцож, жишээ нь, саван хийсэн хүүхдийн аав нь хүүхдээ дагуулаад тест хийлгэж, бактер устгадаг гэдгийг нь тодорхойлуулж байсан. Хүүхэд “Миний хийсэн саван бактер устгаж байна шүү” гээд урам авч эхэлсэн хэмээн хуучилж амжлаа.
Удирдах зөвлөлийн дарга Д.Цэцэгмаа: -Хурдтай хөгжлийн үед сайн хэл, хүмүүжил чухал. Манай хүүхдүүд судалгаа хийж, төсөл бичихдээ түүртдэггүй, илүү цагаар суухгүй, хичээлийн явцад хийдэг. Календарчлагдсан төлөвлөгөөний дагуу ажилладаг учраас манай сургуулийн багш, сурагчид юу хийхээ мэддэг. Канзаст нэг төгсөгч маань суралцахаар явсан. “Хими, биологи амархан байна. Нийгмийн тухай мэдлэг англи хэл дээр дутуу хийчихсэн байна” гэж багшдаа хэлжээ. Гадаадад сурч байгаа хүүхдүүдийнхээ саналаар алдаагаа хурдан хугацаанд засварлаад, сайжруулаад явдаг. Төгсөгчийн маань аав “Охин маань Америкт эмнэлэг нээх гэж байгаа” гэж хуучилсан. Манай хүүхдүүд эртнээс илтгэл тавьж, тайлан хэлэлцүүлж сурсан. Арванхоёрдугаар ангидаа диплом хамгаалдаг. Их сургуульд орохоороо “Багш аа, өөр хүүхдүүдийн материал бичиж өгөөд, мөнгө авчихаад байгаа шүү дээ” гэдэг хэмээн халуун яриа өрнүүлэв.
МУБИС-ийн Боловсрол судлалын сургуулийн захирал, доктор Д.Мөнхжаргал: -Энэ номонд редакторын үүрэг гүйцэтгэсэн. “Үй цай” сургуулийг анх үүсгэн байгуулагдах үеэс хамтарч ажиллаж ирлээ. Москвагийн Багшийн дээд сургуулийн захирал, академич А. И.Савенков гэдэг эрдэмтний аргыг өөрсдийн туршлагаар баяжуулаад, өөрийн гэсэн технологитой болж байгаа “Үй цай” сургуулийн хамт олонд баяр хүргэе. Дэлхий хавтгай болоод байна. Үзэл санаа, бүтээлч сэтгэлгээ дэлхий даяар нийтлэг боллоо. Дэлхийн хэмжээний мэргэжилтнүүд бэлтгэн гаргаж байгаа эрдмийн уурхай гэдэг ийм л үр өгөөжтэй, үндэс мөчиртэй байдаг хэмээв.
Ардын багш, академич Б.Жадамба:- Баялаг бүтээсэн “Үй цай” сургуулийн Д.Баяраа ахлагчтай багт талархал илэрхийлье. Монголчуудын хамгийн их үнэлдэг баялаг оюуны бүтээл. Энэ бол шууд хүн болгоны амьдралд нөлөөлөхгүй ч олон жилийн дараа үр дүн нь харагддаг баялаг юм. Өнөөдөр ерөнхий боловсролын сургуульд нэг том дэвшил гарч байна. Энэ сургууль өөрийн гэсэн багаж, технологитой болсон байна. “Үй цай” сургуулийн нүүр царайг тодорхойлох хүмүнээр хүн хийдэг технологи боловсруулаад, түүнийгээ хэрэгжүүлж байгаа нь маш их ач холбогдолтой зүйл. Д.Баяраа захирал холын ухаантай хүн юм. Дэлхий дээр прагматик сэтгэлгээтэй Америк, шинжлэх ухааны онолын сэтгэлгээтэй Орос, энэ хоёрын аль алийг нь бариад явдаг Хятад бий. Энэ гурвын туршлагыг судлаад, ийм ном бүтээсэнд хамгийн чухал ач холбогдол оршино. Боловсролд гурван зүйлийг онцолъё. Тэгш, хүртээмжтэй, чанартай. Энэ гурвыг хэрэгжүүлэхийн тулд хүүхэд болгон оролцож, өөрөө хийж байж хөгждөг. Төсөлт хичээл, судалгааны ажил гэдгээр дамжиж, хүүхдийг асуудал шийддэг болгох юм. Ирээдүйн иргэд асуудлыг шийдэж чаддаг байх учиртай. Үүнд гол нөлөөлөх хоёр аргыг онцолж ном бүтээсэн байна. Хүн оролцоод хийвэл хөгждөг. Монголын агуу түүх, соёл бүтээсэн арга бол ерөөсөө л үйлийн явцдаа суралцах буюу шинжээч монгол гээд Л.Түдэв гуай бичсэн байдаг юм. Шинжээч монгол гэдэг төсөлт ажил, судалгааг хэлж байгаа юм. Австрали тэргүүтэй орнуудад “Бага сургууль ба судалгаа” гэсэн том төсөл хэрэгжиж байгаа. Түүний нэг хэлбэр нь энэ юм. Энэ номоос авууштай бас нэг зүйл нь хүүхдүүд юу бодож, хийж байна гэдэг хамгийн чухал. Энэ номд судалгаа нь багтсан сурагчид бол хүүхдүүд юм бүтээдэг, мэддэг гэдгийг харуулж байна. Үүнийг зөвхөн “Үй цай” сургуулиар хязгаарлахгүйгээр манай ерөнхий боловсролын бусад сургуулиудад ч түгээн дэлгэрүүлэхийг хүсье гэж захилаа.
Боловсролын ерөнхий газрын дарга Т.Ням-Очир:
-Номынхоо нээлтэд урьж оролцуулсан Д.Баяраа, Д.Цэцгээ багш хоёртоо маш их баярлалаа. Сургууль байгуулах амар ажил биш. Хувийн сургуулиудын 30 жилийн түүхэнд маш олон сургууль хөл дээрээ зогсч чадаагүй. Ер нь сэтгэлтэй зүтгэлтэй, тууштай хүмүүс сургуулийг авч явдаг юм билээ. Д.Баяраа багш номын нээлтийн урилгаа надад өөрийн биеэр аваачиж өгсөн юм. Номын урилгыг хүлээж авахад олон жилийн арга технологи нь нүдэнд харагдах шиг болсон. Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш, удирдлагуудын бас нэг ширээний ном бий болжээ гэж баярлаж хүлээж авсан шүү хэмээн онцлов.
Боловсролын судалгааны үндэсний хүрээлэнгийн захирал М.Итгэл:
-Манайх судалгааны байгууллага. “Би судлаач” гээд судлаач хүүхдийг багаас нь бэлтгэж байгаа юм байна. Арав, хорин жилийн дараа манай хүрээлэнд судлаач суурьтай хүүхдүүд орж ирэх юм байна гэж бэлгэшээж байна. Бид гадныхнаар дамжуулж, монголоо мэддэг гэж Б.Жадамба багшийн хэлсэнтэй санал нийлж байна. Германы нэг судлаач Монголд ирсэн юм. Түүнтэй хамт хөдөө явж байсан чинь морьтой хүүхэд явж байна. Нөгөө судлаач “Ямар сонин юм бэ, хүүхэд ганцаараа явж байна” гээд хүүтэй хэсэг ярилцлаа. Хаашаа явж байна гэсэн чинь “Адуундаа явж байна” гэнэ. Хэдэн адуутай вэ гэхэд “Манайх дөчөөд адуутай,700-800 орчим хоньтой” гэлээ. Чи хоёр дээр хоёрыг нэмж чадах уу гэхээр “Үгүй” гэсэн. Тэгсэн мөртлөө том тоог төвөггүй хэлээд байна. Тэр судлаач надад ингэж хэлсэн юм. “Монголчуудын тархинд биг дата заяасан юм байна шүү дээ” гэсэн. Манайханд үндэсний онцлог байна. Энэ өгөгдлөө яаж гаргаж ирэх ёстой юм бэ гэж бодогдсон. Судалгаа, төсөл гэдэг том сонсогддог үгнүүдийг хүүхдэд айхаас нь өмнө биг датад нь байршуулчихвал жинхэнэ ажиллаж чадна гэж бодож байна.
Хамгийн сүүлийн мэдээ НҮБ-ын 77 дахь чуулганы үеэр “Хувьсаж буй боловсрол” сэдвээр дээд хэмжээний уулзалт болсон. Энд олон зүйлийг ярилцсанаас сургалтад гурван зүйл салшгүй юм. Үүнийг ирээдүйд 2050 он хүртэл баримжаалах хэрэгтэй гэсэн нь нэгдүгээрт эргэцүүлэн бодох, хоёрдугаарт нь судалгаа, гуравдугаарт нь хамтын ажиллагаа гэдэг зүйл байх ёстой гэсэн. 160 гаруй орны төлөөлөгчид оролцсон хурлаар дуу нэгтэй баталсан. Энэ зүйл байгаа учраас энэ номыг би өөрөөсөө салгахгүй барьж аваад байгаа юм. Та бүхэнд амжилт хүсье гэв.
Нийслэлийн ИТХ-ын дарга Ж.Батбаясгалан:
-Түүхэн үйл явдлын гэрч болж байгаадаа талархалтай байна. Цар тахлыг даван туулаад энд бүгд маскгүй сууж байна гэдэг баяр. Энэ ч гэсэн бид өдөр тутам суралцаж байгаагийн нэг илрэл. Монголын ард түмэн энэ өдрүүдийг даван туулаад, давуу тал болгож байгаа нь бодит байдал. Ковидын үед бид гэртээ зүгээр суугаагүй. Оюуны бүтээл туурвиж байсны үр дүн энэ ном. Хоёр жилийн хөл хорионы дараа есдүгээр сарын 1-нд хичээлийн шинэ жилийн нээлтэд оролцож,үг хэлэхдээ хоолой зангирч, нулимс цийлэгнээд байсан. Хүн төрлөхтөн маш том сорилтыг даван туулсан гэдгийг тэр үед мэдэрсэн. Гэхдээ тэнд хамгийн их баяртай байсан нь хүүхдүүд. Цэцэрлэгийн нээлтэд очиход хүүхдүүд уйлахгүй хүний мөрөөсөл болсон байв. Одоо хүүхдүүд ч огт өөр болсон. Тийм учраас энэ бүтээлийг цаг үеэ олсон гэж бодож байна хэмээн дүгнэсэн.
“Үй цай” сургуулийн дөрөвдүгээр ангийн сурагч хоёр ихэр хүүгийн аав Д.Одгэрэл: – Боловсролын салбарт инноваци бүтээж чадсан “Үй цай” сургуулийн Д.Баяраа багштай хамт олонд баяр хүргэе. Манай хүүхдүүд дөрөвдүгээр ангид сурдаг. Нэгдүгээр ангид байхад нь хоёр хүүхдийнхээ судалгаанд оролцдог, миний оролцоо их байсан. Одоо бол нөгөө хоёртоо гологдох шинжтэй байна. Хүүхдүүд маань төсөлт ажил хийхийн тулд багаар ажиллаж сурч байна. Юмыг маш сайн задлан шинжилдэг боллоо. Шүүн тунгаадаг болж байна. “Үй цай” сургуулийн хамт олон 25 жилийн цуцалтгүй хөдөлмөрөөр олж авсан туршлагаа бусадтайгаа хуваалцахаар энэ сайхан онол, практикын гарын авлага бүтээсэн нь туйлын таатай байна. Миний хүүхдүүд энэ арга технологиор хөгжиж байна. Бусад хүүхдүүд ч адилхан хөгжөөсэй гэж хүсч байна. Энэ хөтөлбөр, технологийг олон сургууль нэвтрүүлээсэй. Эцэг, эхчүүдээ төлөөлж, хүүхдүүдэд маань маш сайн боловсрол олгож, сайн хүн болгож төлөвшүүлж байгаад баярлалаа гэв.
Хүүхдийн зохиолч О.Сундуй: “Үй цай” сургуулийн уранзохиолын багш байсан хүн шүү дээ, би. Уран зохиолын багш учраас уранзохиол талаас нь ярья. Өнөөдөр уранзохиолын чиг хандлага бичигдсэн зүйлийг ойлгох гэхээсээ түүнд бичигдээгүй, зохиолын төгсгөлд шийдэгдээгүй зүйлийг ойлгох уншигчийг дэлхий нийтээр хүлээж байна. Байгаа юмыг байгаагаар нь ойлгодог биш судалдаг хайдаг, тулгарч байгаа асуудалд шийдэл болох гарц олдог уншигчийг шилдэг уншигч, тийм уранзохиолыг шилдэгт тооцож байна. Сурагчдын хэрэгжүүлж байгаа энэ судалгаа шилдэг уншигч, бүтээлч иргэнийг төлөвшүүлэхэд чиглэж байна. Гэхдээ энэ бүхэн Д.Баяраа багшийн хувьд шинэ юм биш байх л даа. 1989 онд Д.Баяраа багш хэсэг оюутныг Дорноговийн Даланжаргал руу дагуулж яваад “Нөхөд минь, танхимд та нар юм сурахгүй ээ, хүүхэд судал” гээд галт тэргээр авч явж байсан хэдэн оюутны нэг нь би байгаа юм. Тэр үед л судлаач оюутан гээд ярьж байсан хүн, одоо судлаач сурагч руу орсон байна хэмээн түүх сөхлөө.
Номын гол баатрууд болох судлаач хүүхдүүдтэй ярилцав.
“Үй цай” сургуулийн наймдугаар ангийн сурагч М.Буянбилэг: Би зургадугаар ангид байхдаа монгол, хятад хэл дээр харьцуулсан судалгаа хийхдээ “Уран дүрслэл” гэдэг сэдэв аваад, “Усан доогуур 20 000 бээр аяласан нь” номын эхний найман бүлгийг монгол, хятад хэл дээр харьцуулж уншсан юм. Уран дүрслэлтэй холбоотой жишээнүүдийг түүн, монгол хэл дээр уран дүрслэлийн ийм ийм төрлүүд байна. Тэдгээр нь энэ зохиолд ингэж гарч ирээд, тэр нь хятад хэл дээр ингэж буусан байна. Уран дүрслэл нь тухайн улсынхаа сэтгэлгээний онцлог, аж ахуй соёл, зан заншилтай нягт холбоотой байдаг. Хэл гэдэг тухай үндэстний эрт үеэс өнөөг хүртэл өвлөгдөж ирсэн уламжлалтай нь холбоотой учраас монгол, хятад хэлний ялгааг үндэс угсаатай нь холбож тайлбарласан юм. Хятад хэл дээр гарч ирж байгаа уран дүрслэлүүд монгол хэл дээр олдохгүй, энгийнээр товчлоод хэлчихсэн хэсгүүд ч таарсан хэмээн сонирхуулав.
“Үй цай” сургуулийн арваннэгдүгээр ангийн сурагч М.Амарсанаа:
– “Тарвас” сэдэвт илтгэл, судалгааг би есдүгээр ангидаа хийж байсан юм. Багш, ажилтнуудын дэмжлэгтэйгээр судалгаагаа үргэлжлүүлж, хүнсний захуудаар явж, тарвасны сортуудын ялгааг худалдаачдаас асуун, сургуулийнхаа сурагчдаас тарвасны талаар мэдлэг мэдээлэл ямархуу байгааг судалж байлаа. Энэхүү судалгааг хийсэнээр бие даан судлах чадвар нэмэгдэж, асуудлыг олон талаас нь харж, шинжлэх ухааны үүднээс харах олон олон чадваруудыг эзэмшиж байна. Сэдвээ сонгох гэж их эргэлзсэн. Аав, ээж багш нартайгаа ярилцаж байгаад энэ сэдвийг сонговол өргөн хүрээтэй, ач холбогдолтой гэж үзсэн юм. Дээр нь амьдралд ойр сэдэв гэж сонгосон. Би бас тарвасанд дуртай. Газар тариаланг судлах дуртай. Дэлхийн олон оронд өөр өөр уур амьсгалд ямар ямар хүнсний бүтээгдэхүүн ургадаг талаар судлах сонирхолтой байгаа гэлээ.
А үсгээ геометрийн гурвалжин хэмээн судалж буй бяцхан охин “Үй цай “төгсөгч ах, эгч нарынхаа адил дэлхийд нэртэй их сургуульд суралцаж, Монголоо хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах нь дамжиггүй.