Төрсөн нутагтаа
Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, МУИС-ийн Күнзийн институтийн Монголын талын захирал, доктор, профессор, хятад судлаач М.Чимэдцэеэтэй ярилцлаа.
ЦАСТ ЦАМБАГАРАВЫН ХҮҮ
-Таны бага балчир нас, унасан газар, угаасан уснаас ярилцлагаа эхэлье?
-Би Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц сумын харьяат хүн шүү дээ. Урианхай ястан. Хуучнаар Ховдын хязгаарын урианхайн долоон хошууны нэг Зүтгэлт гүний хошууны хүн. 1925 онд сум байгуулагдаж, 1927 онд сургууль байгуулагдсан. Эртний түүхтэй нутаг орны нэг л дээ. Миний төрсөн газар бол Цаст Цамбагаравын бэл хормой. Манай Алтанцөгц сум бол гайхамшигтай нутаг. Хэдийгээр Монгол орны баруун хязгаарын жижигхэн суурин нутаг боловч маш их абшигтай. Цаст Цамбагарав хайрхан бол жирийн нэгэн уул биш. Хүүгээ ивээж байдаг тийм гайхамшигтай нутаг гэж хэлж болно. Яагаад вэ гэвэл манай Алтанцөгцийн тэр жижигхэн хонхроос, Цаст Цамбагаравын хормой бэлээс гайхамшигтай хүмүүс төрж гарсан. Ардын цолтон хоёр төржээ. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч Бөхийн Бааст, мөн Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, ардын эмч Жалелийн Хайрулла гэж бий. Хөдөлмөрийн баатар тав төрөн гараад байна. Зохиолч баатар, эмч баатар, хоньчин баатар, барилгачин баатар, замчин баатартай. Нэг жижигхэн сумаас хөдөлмөрийн баатар тав төрөн гарсан ийм сум улсын хэмжээнд цөөн байгаа байх гэж бодож байна. Үүн дээр гавьяат эмч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн гээд гавьяатууд нэмэгдэнэ. Бас Төрийн шагналтан хоёр төрсөн байдаг. Ингээд бодохоор энэ нутаг зүгээр нэг газар биш. Хишиг буян, хийморь хурсан гайхамшигтай нутаг гэж хэлж болно.
Би малчин айлын хүүхэд. Аав, ээж минь Алтанцөгц сумын “Социализмын зам” нэгдлийн малчид байлаа. Би сургуульд орон ортлоо мал малласан, хоньчин хүүхэд байлаа. Морин дэл дээгүүр хийсч хонь мал хариулж явж л өслөө. Миний бага нас Цаст Цамбагаравын зүүн, баруун талд, бэл хормойд нь өнгөрсөн. Тэр үеийн хүүхдүүдийн адил л миний бага нас хөдөө мал дээр өнгөрсөн түүхтэй.
Найман нас хүрээд Алтанцөгц сумын дунд сургуульд сурагч болсон.
-Хэдэн оны үе вэ?
-Энэ бол 1964 он юм.
-1974 онд аравдугаар ангиа төгсчээ?
-Баян-Өлгий аймгийн төвд хоёрдугаар арван жилийн дунд сургууль гэж ганц монгол сургууль бий. Одоо ч байна л даа. Тэр сургуулийг 1974 онд төгсч МУИС-д элсэн орсон.
-Ямар ангид вэ?
-Би багаасаа номд дуртай хүүхэд байсан. Уран зохиол, монгол хэлний хичээлдээ сонирхолтой байсан. Тэрнийхээ дагуу аравдугаар ангиа төгсөхдөө л МУИС-ийн монгол хэлний ангид орно гэсэн бодолтой байсан. Дунд сургуулийн сурагч байхдаа ирээдүйд сонгох мэргэжлээ товлочихсон байсан юм. Тэр үед МУИС-ийн монгол хэлний ангийн хуваарь жил бүр ирэхгүй, зарим жил өнждөг байлаа. Ирлээ ч ганц хуваарь ирдэг хэцүү байсан л даа. Харин Улсын багшийн дээд сургуулийн монгол хэлний ангид жил болгон гурваас дээш хуваарь ирдэг байсан. Тэр жил аз түшээд ч гэх үү МУИС-ийн монгол хэлний ангийн ганц хуваарь ирсэн. Бараг конкурсгүй шахуу тэр хуваарийг авч байлаа. Тэр хуваарь дээр надтай өрсөлдөх хүүхэд гарч ирээгүй. Өөрөө өөртэйгөө л өрсөлдөх шахуу юм болоод МУИС-ийн Монгол хэл, уран зохиолын ангид элсч байлаа.
МОНГОЛ-ХЯТАДЫН ХАРИЛЦАА ХҮЙТЭН
БАЙХ ЦАГ ДОР ХЯТАД ХЭЛНИЙ АНГИД ОРЖ СУРАЛЦСАН НЬ
-Тэгээд хэзээнээс хятад хэл сурч эхэлсэн юм бэ. Монгол хэл, уран зохиолын ангид орсон мөртлөө ямар учраас хятад хэл судалсан юм бол?
-Тэр жил хоёрдугаар курсээ төгсчихөөд зуны амралтаараа гэртээ харьчихаад намар хичээл эхлэхэд оройтож ирсэн юм. Тэр үед Баян-Өлгийгөөс нааш ирэхэд онгоцны тийз олно гэдэг их хэцүү. Онгоцноос өөр унаагүй. Одоогийнх шиг хот хоорондын тээвэр гэж байхгүй. Онгоцны тийз олдохгүй, хичээлээсээ бараг арваад хоног хоцроод иртэл гуравдугаар курсийнхныг япон, хятад, монгол бичгийн, үндсэн анги гээд хуваачихаж. Гэтэл намайг аль ч ангид хуваарилаагүй байсан. Би сургуулийнхаа декан Чой.Лувсанжав багшдээр их л гэмшсэн хүн орж, учир байдлаа тайлбарлаад “Намайг монгол бичгийн ангид оруулах боломж байна уу” гэтэл “Чи яасан орой ирдэг нөхөр вэ. Бүх ангид оюутнуудыг хуваагаад дууссан. Монгол бичгийн анги дүүрчихсэн” гэж байна. Тэр үеийн деканы ширээн дээр дүнгийн хавтгай гэж далбагар юм байдаг байлаа. Тэр том дүнгийн хавтгайгаа харж байгаад “Чи нөхөөр, ерөөсөө хятад хэлний ангид орвол яасан юм” гэж байна. Тэгтэл тэр өрөөнд сууж байсан дунд эргэм насны хүн босоод “Энэ нөхрийг ерөөсөө хятад хэлний ангид авбал яасан юм” гэлээ. Тэгэхэд би хятад хэл гэж мэдэхгүй, хятад гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй. Хятадын талаар ямар ч ойлголтгүй байлаа. Тэр үед чинь Хятад Монголын харилцаа туйлын хүйтэн байсан үе. “Хятад улс Монгол Улсын нэг номерын дайсан улс” гэж сурталддаг байлаа. Хоёрдугаарт, хятад хэл, Хятад улсын талаар ямар ч мэдээлэл, ойлголт байхгүй. Хүүхэд юм чинь өөрийгөө хятад хэлэнд сонирхолтой ч юм уу, сонирхолгүй ч юм уу гэдгээ ч мэдэхгүй. Хичээлдээ хоцорч ирсэн хүн чинь буруутай, деканыхаа өөдөөс юм дуугарах эрхгүй. Тэгээд л ганцхан үзэгний үзүүр хөдлөх төдийд миний хувь заяа шийдэгдээд МУИС-ийн хятад хэлний ангид орчихсон юм. Надаас өмнө манай ангийн хоёр хүүхэд аль хэдийнэ хичээлдээ суугаад эхэлсэн байсан.
-хоёр оо. нийлээд гурвуулахнаа юу?
-Би нэмэгдээд гурвуулаа болсон. Уг нь дөрөв байсан юм. Нэг эмэгтэй оюутан сурч байсан ч “Энийг сурахаа болилоо. Хэцүү юм байна” гээд манай ангиас гарчихаж билээ. Бид судлах ёстой тухайн хэлээ үзэхдээ тус тусдаа суугаад үндсэн хичээлүүддээ ангиараа буюу хорин хэдүүлээ сууна л даа. Ийм маягаар би их сургуулийн хятад хэлний ангид сурсан хүн шүү дээ. Хожим нь багш болчихоод шавь нартаа байнга хэлдэг үгтэй болсон. “Хүний амьдрал гэдэг бол үзэгний үзүүр хөдлөх төдийд л шийдэгддэг зүйл. Тийм учраас та нар амьдрал дээр гараад янз бүрийн алба хашина. Тэр үедээ хүний амьдралтай холбоотой зүйлд үзэгний үзүүр хөдөлгөхдөө болгоомжтой хөдөлгөж байгаарай” гэж байнга захидаг. Яагаад вэ гэвэл миний амьдралд хоёр удаа тэгж үзэгний үзүүр хөдлөх төдийд л шийдэгдсэн үйл явдал болсон юм шүү дээ, үнэнээ хэлэхэд. ЗХУ-д Олон улсын харилцааны сургуульд явах болоход нэг багш зориудаар надад “Муу” дүн тавихад л миний бүх юм дууссан. Дараа нь манай декан үзэгний үзүүр хөдөлгөөд л “Хятад хэлний ангид хуваарилав” гэж бичихэд л би тэр ангид орсон.
Тухайн үеийн төр засгийн бодлогоор хятад хэлний анги байгуулж оюутан элсүүлсэн юм билээ. Би 1979 онд их сургуулиа төгслөө. Тэр үед их сургууль төгссөн хүнд нэг том зовлон байсан нь Улаанбаатарт үлдэх. Ирсэн газар руу нь буцаадаг байлаа шүү дээ. Надад ямар ч танил тал байхгүй, ямар ч татаас түлхээс байхгүй, энгийн нэг хөдөөний малчин ардын хүү. Намайг төгсөхөд “Чи хаана очих вэ”, “Ямар ажил хийх вэ” гэж асуугаагүй. Надад Мэдээлэл радио, телевизийн улсын хороонд ажиллах томилолт бичиг өгч билээ. Радио, телевиз, МОНЦАМЭ гээд бүгд нэг дор нэгдсэн том хороо байлаа. Тэнд сургуулиа төгсөөд л 1979 оноос хойш ажилласан хүн шүү дээ. Хятад хэл сурсан амьдралын минь түүх энэ.
-Монгол-Хятадын харилцааны хүйтэн үе, “мөсөн уул” бий болсон тийм үед муис-д хятад хэлний анги нээгээд оюутан элсүүлсэн гэдэг бол яалт ч үгүй төрийн бодлого байжээ?
-Тэр үеийн нам төрийн бодлого их тодорхой байжээ. Цаанаасаа бэлдсэн. Гэтэл бид мэдээгүй. Үүнийг сэдсэн хүн бол манай Чой.Лувсанжав багш л даа. Тэр хүн Бээжингийн их сургуулийг төгссөн, хятад хэлтэй, арван хэдэн гадаад хэл мэддэг, маш том эрдэмтэн байсан. Тэр хүн хөөцөлдөж явж япон, хятад хэлний анги бий болгох үүслийг тавьж, анги доторх ангийг анх нээсэн юм. Тэр завшаан нь бидэнд таараад хятад, япон хэлний ангид суралцсан хэрэг. Хоёрдугаарт, тэр үед хятад хэл сурна гэдэг туйлын хэцүү байлаа.
Монгол, Хятадын хооронд ямар ч харилцаа байхгүй. Шувуу нисэхээс өөрөөр энэ хооронд хэн ч наашаа цаашаа явахгүй тийм л үе байсан шүү дээ. Тийм болохоор бидэнд хятад хэлний мэргэжилтэй багш гэж байсангүй. Ном сурах бичиг огт байхгүй, хэлний ямар ч орчин байхгүй. ЗХУ-д 1950-иад онд хэвлэгдсэн “Хятад-Орос хэлний сурах бичиг”-ийг ашигладаг байлаа. Тэр нь ганцхан ширхэг. Бид гурав дундаа ганц номтой. Тэрийг хувилах, олшруулах машин техник байхгүй, зөвхөн гараараа л хуулна. Ийм үед бид хятад хэл суралцсан шүү дээ (инээв). Сайн багш нарын хүчээр сурсан юм. 1950, 1960-аад онд Хятадад сурч байсан янз бүрийн мэргэжлийн хүмүүс бидэнд багшилдаг байлаа. Хятад хэлний анхан шатны дөртэй болж, төгссөн л дөө. Гэхдээ амьдралын их сургууль дээр хятад хэлийг сурсан гэж боддог юм. МУИС-д бол анхан шатны, дөртэй болоод л төгсч байгаа шүү дээ. Мэдээлэл радио, телевизийн улсын хороонд 13 жил ажилласан. Энэ хугацаанд хятад хэлийг сайн судалж, тэнд л хүн болж хөл дээрээ зогсож, хятад хэлний суурьтай болсон байх.
-Тухайн үед таныг хятад хэл судалж, энэ чиглэлд ажилладаг байхад элдвээр ярих, сэрдэх юм байдаг байв уу?
-Яг үнэндээ социализмын үед тийм юм бага байсан юм шүү дээ. 1990 он хүртэл надаас нэг ч хүн “Чи хятадтай холбоотой юу”, “Чи хятадын эрлийз үү” гэх мэтээр асууж байгаагүй. Тэр үед хүн бүхэн ойлгодог байжээ. Энэ бол бэлтгэгдсэн хүн, бэлтгэгдсэн боловсон хүчин, хэлний мэргэжлийн хүн гэж. Харин 1990 оноос хойш тийм асуудал зөндөө гарсан шүү. Зах зээлд шилжээд задгайраад хүнийг сайн муугаар хэлдэг, удам угсааг худлаа хэлдэг, гүтгэдэг тийм юм их дэлгэрсэн.
-Та тийм дайралтад өртсөн үү?
-1990 оноос хойш зөндөө өртсөн. Намайг янз бүрээр хэлдэг, дайрдаг байлаа. Гэхдээ улайм цайм над руу чиглэсэн нь бага байсан. Зүгээр ганц хоёр сэтгэгдлийн хэмжээний тийм юм олж харж байлаа. Мэдээлэл радио, телевизийн улсын хороо гэдэг чинь том байгууллага байсан л даа. Тэнд чинь Монголын сор болсон хүмүүс ажиллаж байлаа. Өөрийгөө сор гэж хэлж байгаа юм биш шүү. Монголын том том дарга, сайдуудын олон хүүхэд тэнд ажилладаг байсан. Тэр хүүхдүүд гадаадын шилдэг сургууль төгсч ирдэг, гадаадын хоёр хэл мэддэг нь олон, 3-4 хэлтэй хүмүүс ч байдаг байлаа. Тийм өндөр боловсролтой залуучуудтай мөр зэрэгцэн ажилладаг байсан. Тэр утгаараа тэднээс маш их юм сурсан, тэднээс үлгэр дуурайл авдаг. Тэднийг дуурайдаг байлаа, бид. Тэр хүүхдүүд шиг байхсан, тэр хүүхдүүд шиг болохсон гэж мөрөөддөг байлаа. Тийм болохоор нэр хүндтэй том байгууллагын нэр хүнд бидэнд ямар нэг хэмжээгээр нялздаг байлаа.
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Бөхийн Баастын хамт
ХЯТАДАД АНХ ХӨЛ ТАВЬСАН НЬ
-Хятад оронд хэзээ анх хөл тавьж байв?
-Биднийг их сургуульд сурч байхад хятад хэлний ярианы хэл их дутагддаг байсан. Мэдээлэл радио, телевизийн улсын хороонд байхад хятадаас монгол руу, монголоос хятад хэл рүү орчуулга хийдэг байсан болохоор бидний бичгийн хэл харьцангуй сайн болсон байх. Ярианы орчин байхгүй, хятад хүнтэй огт харилцаж үзээгүй. Монголд байдаг орон нутгийн цөөн хэдэн цагаач хятадууд байдаг ч тэдэнтэй бид огт харилцдаггүй, харилцах боломж ч байхгүй. Цаг үе нь ч тийм байсан. 1980-аад он гараад хоёр орны харилцаа сайжирч, өнөөх “Мөсөн уул” дөнгөж л гэсэж, жаахан урь орох шинж тэмдэг илэрч байсан юм. Тэр үед Монгол-Хятадын хооронд соёл урлаг, спортын салбарт харилцаа сэргэж эхэлсэн. Улс төрийн салбарт ямар ч харилцаа байхгүй байсан үе. Сэргэж эхлэх үед хоёр орны Засгийн газар, Гадаад хэргийн яамд хооронд харилцан хэлний мэргэжилтэн, оюутан солилцох яриа хэлцлүүд явагдсан юм шиг байгаа юм. Монголоос Хятад руу явж хэлний чиглэлээр сурах хүмүүсийг сонгон шалгаруулах ажил хоёр, гурван жил үргэлжилсэн л дээ.
Мэдээлэл радио, телевизийн улсын хорооноос намайг, МУИС-иас Ж.Баясах багшийг, Шинжлэх ухааны хүрээлэн гээд лав л 4-5 байгууллагаас нэг нэг хүн сонгосон юм билээ. Сонгогдсон хүмүүсийн намтар, түүх, материалыг хатуу шалгуураар шалгасан байх. Ингээд Ж.Баясах багш бид хоёр тунаж үлдсэн байгаа юм. Тэгээд бид хоёр виз авахын тулд хоёр жил хүлээсэн. 1984-1986 оны хооронд. Гадаад хэргийн яаманд очдог ажилтай. Сүүлдээ танил болцгоосон.
1986 оны намар оройхон, аравдугаар сарын аравдаар виз гарч бид хоёр Хятад явахаар боллоо. Монгол-Хятадын соёлын салбарт мэргэжилтэн, оюутан солилцоо тасраад 26 жил болсны дараа Монголоос анх удаа Хятад руу тэр сурахаар явсан анхны хүмүүс нь бид хоёр болж байлаа.
Тэр үед Хятад руу онгоц нисэхгүй. Галт тэрэг долоо хоногт хоёр удаа явна. Галт тэрэг нь их сонирхолтой явна аа. Сууж явсан вагоныг маань Эрээн гаргаад, Эрээнээс Хятадын орон нутгийн вагонд залгаад хоёр өдөр шахуу яваад Бээжинд хүрдэг байлаа. Намар оройн зэвэргэн, хүйтэн сэрүүн орчихсон тийм өдөр бид хоёр Бээжинд анх удаа хөл тавьж байлаа.
-Тэр үед бээжингийн нөхцөл байдал ямар байсан бэ?
-Бээжинд бид хоёроос өөр гадуур суудаг нэг ч монгол хүн байхгүй. Элчин сайдын яаманд дөрөв, таван монгол айлын арваад хүнтэй. Тэд Элчин сайдын яаман дотроо л байх ёстой. Бид хоёр хотын баруун хойд захад Бээжингийн хэлний их сургуулийн оюутны байранд очсон доо. Элчин сайдын яамныхан чөлөөтэй орж, гарч болохгүй. Гарч, орохдоо цагаа тэмдэглүүлдэг байсан шүү дээ. Харин бид хоёрт ямар ч хориг саад байхгүй. Хаа дуртай газраа тэнэж болдог байв (инээв). Тийм үе байсан даа. Бээжингийн хэлний их сургуульд 1986, 1987 онд хятад хэл суралцсан.
-Хятад хүнтэй ярилцах байтугай, уулзаж ч үзээгүй монгол залуус бээжинд очиход хэр байв. мэдээж хэл усыг нь мэддэг байсан учир ойлголцоход хялбар байсан байх?
-Анх очиход их сонирхолтой байсан. Бид Хятадын тухай зөндөө ярьсан, бичсэн, уншсан. Гэтэл бидний мэдэж, дуулсан, уншсан бүгдээс бодит байдал их зөрсөн. Бас үнэний хувьтай ч юм байсан. Гэвч ихэнх нь үзэл суртлын улмаас худлаа байсныг мэдсэн. Ялангуяа хятад хүмүүсийн тухай бидний ойлголт тэр үед их буруу байжээ. Хятад хүн гэж аюултай амьтан, хөх хувцас өмссөн, их ядуу зүдүү амьдардаг, гудамжны ногоогоо түүж иддэг гэх мэтээр ялангуяа хятад хүний тухай буруу зөрүү ойлголт маш их байсныг мэдсэн. Очоод нүдээр үзэхэд их өөр. Олон сайхан эрдэмтэн, профессор, мундаг багш нар хичээл заана. Их гоё юм ярьцгаана. Монгол оюутанд элэгсэг сайхан хандана. Бид хоёрыг “Олон жилийн дараа ирсэн хоёр монгол” гээд их найрсаг хандана. Нэг багш маань хичээлийн дараа бид хоёрын оюутны умгар өрөөнд ирж, хятад хэлний давтлага хийлгэдэг байлаа. Хоёрдугаарт, бид хоёр тэнд чөлөөтэй байсан учраас олон хүнтэй уулздаг, хятад оюутнуудтай ярилцана, Бээжинд өөр орнуудаас ирсэн оюутнуудтай найзална. Бас Бээжин хотод амьдарч, ажилладаг өвөр монгол ахан дүүс нартайгаа танилцана. Тэдэнтэй байнга уулзана. Тэд бидэнд монгол бичгээр хэвлэгдсэн сайхан номнууд олж өгнө. Маш дурсамжтай сайхан үе тэгэхэд өнгөрсөн юм. Бид хоёр Өвөр Монголын олон сайхан найзтай болсон. Тэд биднийг Хөх хотод урилаа. Тэр үед Өвөр Монголд Ар Монголоос нэг ч хүн байгаагүй. Бид хоёр Элчин сайдын яамандаа хэлэхгүйгээр орон нутгийн галт тэргэнд суугаад Хөх хотод очлоо. 1987 онд би 30 настай байжээ. Хоёр орны харилцаа дөнгөж сэргэж эхэлж байсан, хүмүүсийн сэтгэл дотор айдас түгшүүр маш хэвээр байсан үе л дээ. Тийм учраас биднийг угтаж аваад Хөх хотын захад нэгэн хэрмэн хашаан доторх хуучин муу байшинд олон сайхан залуучууд цугларчихсан байсан. Бид шөнөжингөө хоол идэцгээж, ярилцаж сууцгааж билээ. Монголын талаар мэдэх асар их сонирхолтой. Бид хоёр Монголынхоо тухай ярьж өгнө. Бид Өвөр Монголд тэгж анх удаа очиж байсан юм.Тэгэхэд уулзаж байсан залуус одоо том том эрдэмтэн, доктор, профессорууд болчихсон. Хааяа нэг тааралдаж, тэр үеэ дурсаж ярина аа. “Цаг үе нь тийм байж дээ, мөн ч сонин цаг байжээ” гэцгээдэг юм.