Гадаад харилцааны сайд асан Л.Эрдэнэчулуунтай ярилцлаа.
-ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин Монгол Улсад айлчиллаа.Таны хувьд айлчлалын үр дүнг хэрхэн харж байгаа вэ?
-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга сонгогдсоноос хойш ОХУ-тай харилцах харилцаа мэдэгдэхүйц нааштай өөрчлөгдсөн байна.
Хоёр Ерөнхийлөгч хувийн сайн харилцаатай болсон байна лээ. Энэ бол маш чухал. Ер нь төр, засгийн тэргүүнүүд хувийн сайн харилцаатай байх явдал улсын ажлыг урагшлуулахад ихээхэн дөхөмтэй байдаг. Нэг өдрийн айлчлал хэн нэгэнд чамлалттай харагдаж магадгүй. Гэхдээ гол нь үр дүнг нь харах хэрэгтэй болов уу.
Иж бүрэн стратегийн түншлэлийг өнөөгийн нөхцөлд хамгийн дээд түвшин гэж харах нь зүйтэй байх. Ийм учраас энэ айлчлалын үр дүнг өндрөөр үнэлэхээс өөрцгүй.
Намайг 2000 онд Гадаад харилцааны яамандаа буцаж ирэхэд ОХУ-тай харилцах харилцаа уналтын байдалтай байсан. Тэр үеийн Засгийн газар юун түрүүнд ОХУ-тай харилцаагаа өндөр түвшинд хүргэх зорилго тавиад ажилласан.
Шинэ Засгийн газар байгуулагдсаны дараахан Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн урилгаар ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин албан ёсны айлчлал хийсэн. Манай улсад умард хөршийн төрийн тэргүүн хамгийн сүүлд 1974 онд айлчилж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 26 жилийн дараа болсон энэ айлчлал шинэ цагийн дээд хэмжээний анхны айлчлал байсан юм.
Тэрхүү айлчлалаар хоёр Ерөнхийлөгч “Улаанбаатарын Тунхаглал” нэртэй баримт бичигт гарын үсэг зурсан. Энэ Тунхаглалд харилцааны гол асуудлуудыг хөндөж тэдгээрийг шийдвэрлэх зарчим, арга замыг тодорхойлж өгсөн юм.
Айлчлалын дараа болсон олон удаагийн яриа хэлэлцээний дүнд монголчуудын хувьд нэн чухал гэгдэж байсан их өрийн асуудал нааштайгаар шийдвэрлэгдсэнийг бид мэднэ.
Оросын тал өрийн 98 хувийг тэглэснээр нэг хүнд ногдох өрөөр бараг нэгдүгээрт эрэмбэлэгдэж байсан Монгол Улс нэг хормын дотор өргүй болж байсан юм шүү дээ. Манай тал 250 сая ам.доллар төлөөд энэ асуудал хаагдаж байлаа.
Ийм сайхан үр дүнд хүрчихээд харилцаагаа улам сайжруулаад явахын оронд манайхан хаячихсан гэж хэлж болно. Сүүлийн 30-аад жилийн динамикийг харахад хоёр орны харилцаа савласан байдалтай явж ирсэн гэлтэй. Байдал ийм байхад харилцааны тогтвортой хөгжлийн тухай яриад байх боломжгүй юм.
Иймд нэгэнт сайн эхлэл тавигдаж байгаа учир энэ үйл явцыг сааруулчихгүйгээр төрийн өндөрлөгүүд хамтраад идэвхтэй ажиллах нь хамгийн чухал зорилт болж байна. Хэд хэдэн чухал ажил хийгдлээ шүү дээ.
-Тухайлбал?
-Саяхан л гэхэд ОХУ-ын нутаг дэвсгэрээр транзит тээврийн асуудлаар хэлэлцээр байгуулчихлаа. 25 жилийн хугацаанд 66 хувь хүртэл хөнгөлөлт үзүүлэхээр тохирчихлоо. Жишээ нь, нүүрсний тээвэрт 66.4 хувь, чингэлэг тээвэрт 52 хувийн хөнгөлөлтийг манай тал эдлэхээр боллоо.
Дээрээс нь ерөнхийлөгч В.Путин манайд зориулж Владивостокт боомт гаргаж егье гэсэн шүү дээ. Манайх шиг түгжигдмэл улсад аль болох олон гарцтай байх нь чухал биш үү. Энэ яриа гарах үеэр манай зарим хүмүүс Владивосток их хол, манайд ашиггүй, зөвхөн урагшаа л гарцтай байх нь зүйтэй гэх юм ярьсан нь сонсогдож байсан.
Тэр үед өгсөн нэг ярилцлагадаа би “Урагшаа гарц хаагдвал бид яах билээ” гэх асуулт тавьж байсан. Ийм байдал үүсэхгүй гэх газаргүй шүү дээ. Тулга тойрсон юм дандаа ярина ч гэж байж болохгүй байх аа.
-ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путиний айлчлалын үр дүнд хоёр улс иж бүрэн стратегийн түншлэлтэй боллоо. Одоо бид яах ёстой вэ?
-Юуны өмнө иж бүрэн стратегийн түншлэлийн үзэл баримтлалаа хэрэгжүүлэх, ажил хэрэг болгохын тулд баримт бичиг, хөтөлбөр батлан ажиллах хэрэгтэй. Жил жилээр хэрэгжилтийн явцыг дүгнэж, хийх ажлаа тодотгож байвал үр дүн гарах нь дамжиггүй.
Энэ жил хоёр орны хувьд онцгой жил тохиож байна. Халхын голын ялалтын 80 жилийн ойг энэ цаг үед тэмдэглэж байна. Энэ бол хоёр орны хамтын баяр. Энэ дайнд ЗХУ манай орны эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг хамгаалахад шийдвэрлэх үүрэгтэй оролцсоныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй.
ЗХУ-ын олон хөвгүүд амиа өгсөн томоохон дайн болсон юм шүү дээ. Тэр үеийн тухай АНУ-ын хэвлэлд бичсэн зүйлсийг манай яамныхан орчуулж байсныг санаж байна.
Тэдгээр мэдээ дотор Халхын голын дайныг хилийн будилаан гэх утгаар бичсэн байсан. Энэ тухай Ю.Цэдэнбал дарга нэг уулзалт дээр ярьж байхыг би сонссон юм. Энэ дайны ач холбогдлыг бууруулахыг оролдох нь түүхийг гуйвуулж байгаа гэсэн үг. Хэрэв ЗХУ орж ирээгүй бол бид улс орноо алдах байсан шүү дээ.
-Мөн айлчлалын дүнд цөөнгүй баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Тэдгээрийн ач холбогдлыг та юу гэж харж байна вэ?
-Энэ айлчлалын үеэр 10 баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Мэдээж улс төрийн ач холбогдлоороо хоёр Ерөнхийлөгчийн гарын үсэг зурсан “Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай гэрээ” хамгийн эхэнд орох нь дамжиггүй. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга энэхүү гэрээг түүхэн ач холбогдолтой гэж хэвлэлийн хурал дээр дүгнэж хэллээ.
Уг баримт бичгийн бас нэг онцлог бол иж бүрэн стратегийн түншлэлээ хоёр улс гэрээгээр баталгаажуулаад, түүнийг хугацаагүйгээр байгууллаа. Бусад оронтой тогтоосон стратегийн түншлэлийн баримт бичгүүдийг гэрээгээр баталгаажуулж байгаагүй юм.
Үүнээс гадна байгуулсан хэлэлцээрүүд дотроос терроризмтой тэмцэхэд хамтран ажиллах тухай болон бүс нутгийн хил орчмын хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх тухай, мөн цэрэг техникийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрүүдийг онцолж хэлэхийг хүсэж байна. Хоёр Ерөнхийлөгч хувийн сайн харилцаатай болсон тухай би дээр хэлсэн. Жанжин Д.Сүхбаатарын талбай дээр машинаас буугаад тэврэлдэж байгааг харахад л бүх юм ойлгомжтой байна даа.
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ оны долдугаар сард АНУ-д айлчлал хийлээ. Таны хувьд айлчлалын үр дүнг хэрхэн дүгнэж байна вэ?
-Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын АНУ-д хийсэн айлчлал үр дүн сайтай, их чухал айлчлал боллоо гэж дүгнэх байна.
-Монгол, АНУ-ын харилцаа стратегийн түншлэлийн түвшинд хүрсэн нь манай улсын хоёр хөрштэйгөө харилцах харилцаанд хэрхэн нөлөөлөх бол?
-АНУ-тай стратегийн түншлэл тогтоосон нь зөвхөн манай орноор зогсохгүй бүсийн хэмжээнд чухал нөлөөтэй байх болно гэж бодож байна. Манай улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд гуравдагч хөршийн тухай концепц тусгалаа олсныг хэн бүхэн мэдэж байгаа.
Энэ концепц хэрэгжсэнээр хоёр хөршөөс гадна гуравдагч хөршийн орнуудтай улс төр, эдийн засгийн ергөн хүрээтэй харилцааг бодлогоор хэрэгжүүлэх боломж нээгдэнэ. Улмаар бидний үйл ажиллагааны цар хүрээ тэлнэ. боломж бололцоо нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, тэгш талтай гурвалжин адил харилцааг бий болгосноор манай улсын аюулгүй байдал бэхжин, эдийн засгийн биеэ даасан байдал бий болно.
Хоёр орны харилцааг стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэх тал дээр манай ГХЯ сайн ажиллаж гэж хэлмээр байна. Энэ зорилгод хүрэхийн тулд манай зүгээс сүүлийн жилүүдэд багагүй хүч чармайлт гаргаж ирснийг хэлэх нь зүйтэй байх.
Үүнтэй холбоотойгоор манай төр засгийн тэргүүнүүдийн АНУ-д хийсэн айлчлалуудын тухай баримт бичгүүдийг сөхөж үзлээ.
-Ямархуу дүр зураг харагдаж байна вэ?
-2004 онд Н.Багабанди Ерөнхийлөгч айлчилсны дүнд Хамтарсан мэдэгдэл гаргасан. Түүнд “Хамтын үнэт зүйлс болон стратегийн нийтлэг эрх ашигт тулгуурласан хамтын ажиллагаа, иж бүрэн түншлэлийн шинэ эрин үеийг зарлан тунхаглав” гэжээ.
Тэр үед бид стратегийн гэсэн тодотголтой болгоё гэж анхнаасаа санал болгоод явж байсан боловч яриа хэлэлцээний дүнд иж бүрэн түншлэл гэдэг үгийг авахаар тохиролцсон. АНУ-ын тал хоёр орны харилцаанд стратегийн элементүүд байгаа боловч тэр түвшинд хараахан хүрээгүй гэж үзсэн бололтой. 2007 онд Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын айлчлалын дүнд “Хоёр улсын ойр дотно хамтын ажиллагааны зарчмуудын тухай” тунхаглал гаргасан юм.
Энэ Тунхаглалд хамтын ажиллагааны найман зарчмыг тусгаад зогсохгүй иж бүрэн түншлэлийн цар хүрээг өргөтгөх нь зүйтэй гэж үзсэн. Үүгээрээ ч өмнөх Тунхаглалаасаа онцлог байсан. Дараа нь 2011 онд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн айлчлалын дүнд Хамтарсан мэдэгдэл гаргажээ.
Түүнд иж бүрэн түншлэлийн тухай гаргасан өмнөх бичиг баримтуудыг нотолсон байна лээ. Уул нь түүндээ иж бүрэн түншлэлийг өргөтгөх тухай гэсэн санааг давтаж оруулсансан бол зүгээр байх байсан. Ер нь ингэж явах ёстой юм л даа.
ГХЯ-ныхан дутуу харсан бололтой. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн өнгөрсөн онд хийсэн айлчлалын дүнд гаргасан Хамтарсан мэдэгдэлд хоёр орны харилцаа өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн шинэ түвшинд хүрснийг тэмдэглэжээ.
Мөн эдийн засгийн өргөтгөсөн түншлэлийн тухай замын зураглалыг баталжээ. Энэ хоёр заалт бол шинэ зүйл юм. Ийнхүү явсаар энэ оны долдугаар сард Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнд хамтарсан Тунхаглал гаргаж, түүндээ стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосноо зарлалаа.
Эргээд харахад хоёр орны ялангуяа улс төрийн харилцаа тогтвортой өсөж дэвшиж, хөгжиж ирсэн нь тодорхой байна. Саяхны айлчлалын үеэр Ерөнхийлөгч Х.Баттулга худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны асуудалд онцгой ач холбогдол өгсөн байна лээ. Энэ бол маш чухал.
Ер нь улс төрийн харилцааг эдийн засгийн үр ашигтай хамтын ажиллагаагаар баталгаажуулахгүйгээр ирээдүйн тухай бодох ч хэрэггүй биз ээ.
Өмнөх асуулттай холбогдуулаад хэлэхэд бид гуравдагч хөрштэйгөө холбогдохын тулд заавал хоёр хөршөөрөө дамжиж харилцах болно. Энэ чиглэлээр манай Засгийн газар ихээхэн хүч чармайлт гаргаж, тодорхой үр дүнд хүрсэн. Энэ ажлаа цааш нь эрчимтэй үргэлжлүүлэх нь чухал.
-Та сайд байсан хүний хувьд Гадаад харилцааны яамны үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэх вэ?
-Гадаад харилцааны яамны мэргэжлийн чадавх нэлээд доошилсон юм болов уу даа. Энэ байдал төрийн бүх байгууллагуудад хамаатай. 1990 оноос хойш л ийм байсан юм. Үүнд обьектив, субьектив шалтгаан аль аль нь л байгаа байх. Гэхдээ үүнийг яавч зөвтгөж болохгүй. Учир нь энэ манай улс орны нэр хүндтэй шууд холбоотой асуудал.
ГХЯ-ыг гадагшаа харсан Засгийн газар гэдэг. Иймд энэ яамнаас гарч байгаа үг болгоныг гадаад ертөнц сонсоно, дүгнэлтээ хийнэ. Энэ утгаараа гадаад яам тусгай байгууллага. Төрийн аливаа байгууллагад ахмад, дунд, залуу үеийн төлөөллүүд байх ёстой.
Залуучууд нь доод албан тушаалаас шат ахих журмаар дээш явдаг баймаар, одоогийн залуус шууд л сайд болохыг хүсдэг, мөрөөддөг болж. Төрийн байгууллагын чадавх муудсан нь хоёр шалтгаантай. Нэг нь ар, өврийн хаалгаар хүмүүсийг оруулдагтай холбоотой. Хоёрт, намаар дамжиж өндөр албан тушаалд очдог явдал.
-Боловсон хүчнүүдийнх нь хар тамхи, хууль бус наймаатай холбоотой дуулиан шуугиан ар apaadaa дуулдсаар л байна. Хар тамхи зөөж явсан ажилтнуудын нэгийг таныг сайд байх үед жолоочоор тань ажиллаж байсан ч гэх юм?
-Ийм харамсалтай хэргүүд гараад зогсохгүй бүр сүүлдээ улам ноцтой, гэмт хэргийн шинжтэй болж. Хуучин тамхи зөөдөг байсан бол өнөөдөр хар тамхи зөөдөг болж байна. Миний жолоочоор ажиллаж байсан залуу ийм хэрэгт холбогдсонд тун харамсалтай байна. Хөнгөн шуурхай, тун сайн жолооч байсан сан. Нарийн ширийн юмыг нь мэдэхгүй болохоор ярихад хэцүү юм.
Жолооч хүн дур зоргоороо хэнд ч мэдэгдэхгүй ийм юм хийнэ гэж ухаанд багтахгүй юм. Дипломат төлөөлөгчийн газар чинь цомхон, цөөн хэдэн айлтай л байдаг шүү дээ. Юм болгон алган дээр байгаа юм шиг л байдаг. Тийм болохоор бодох зүйл нэлээн байх шиг санагдана. Ер нь Засгийн газрын түвшинд энэ асуудлыг ярьж шийдвэр гаргахгүй бол болохгүй мэт.
-Элчин сайд нарын томилгооны асуудлууд ихээхэн сунжирч байна. БНСУ-ын Элчин сайд томилогдохгүй удлаа. ОХУ-ын Элчин сайдыг ч томилоогүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор одоо сайдаар ажиллаж байгаа хоёр ч хүний хүүхэд гадаадад томилогдох тухай шуугиад амжсан. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?
-Үнэн. Миний мэдэхээр 20-иод газар Элчин сайдыг сольж, томилох шаардлагатай болчихоод байгаа юм билээ. Томилоход хэд хэдэн шат дамжлагатай болсон учраас асуудлыг тэр бүр түргэн шуурхай шийдвэрлэж чадахгүй байна.
Эхлээд Засгийн газраар ороод дэмжигдсэн хүмүүсийн нэрс Ерөнхийлөгчид очдог журамтай. Тэнд дэмжлэг авбал УИХ-д орж, улмаар дэмжигдсэнээр хамгийн сүүлд Ерөнхийлөгч зарлиг гаргадаг. Энэ дунд л асуудлууд гацчихаад байгаа юм билээ. Энд би нэг зүйлийг онцолмоор байна.
Элчин сайдын албан тушаалд чадвартай, мэдлэгтэй, туршлагатай хүний явуулдаг байх нь чухал. Мөн төрийн ажилд нухлагдсан, туршлагатай мэргэжлийн бус хүн явуулахад буруутах юм байхгүй. Гэхдээ манайх шиг жижиг улсад болж өгвөл мэргэжлийн, томилогдон очих улс орныхоо хэл соёлыг сайн мэддэг, өндөр түвшинд тухайн орноо судалсан, ёс суртахуунтай, сайн хүнээ явуулах нь зүйтэй.
Мэргэжлийн гээд яамандаа олон жил ажиллаж байгаа хүн болгон Элчин сайд болно гэсэн үг биш шүү дээ. Элчин сайдаар ажиллана гэдэг тухайн хүний мэдлэг, мэдрэмж, туршлага гээд их олон зүйлээс шалтгаална. Тиймдээ ч мэргэжлийн дипломатуудын сорыг нь сонгож явуулах ёстой. Сайд, дарга нарын хүүхдүүд ийм сор нь болж чадах ахул яагаад Элчин сайдаар явж болохгүй гэж.
Иймд асуудалд хандахдаа дээр дурдсан шалгуурыг удирдлага болгож чадвал асуудлыг зев, шударга шийдэж болно гэж бодож байна.
-Ойрын жилүүдийн олон улсын харилцааны ерөнхий төлөв байдлыг хэрхэн харж байгаа бол?
-Сүүлийн 2-3 жилийн байдлаас үзэхэд олон улсын байдал нэлээд ээдрээтэй, яваандаа улам хурцдах төлөв ажиглагдаж байна. Зэвсэглэлээр хөөцөлдөх явдал гаарах шинжтэй байна. Иймд холбогдох улс орнууд улс төрийн хүсэл, эрмэлзэл гарган ширээний ард сууж, улс төрийн шийдэл олохын тулд хамтран ажиллах хэрэгтэй байна.