Хүний аюулгүй байдлын судалгааны төвийн тэргүүн, Гадаад хэргийн сайд асанЛ.Эрдэнэчулуунтай ярилцлаа.
-Тантай уулзсаных гадаад харилцааны сэдвээр хэдэн сониуч асуултад хариу авмаар байна л даа. Монгол дэлхийн тавцан дээр тоглолт хийх боломж хэр байдаг вэ. АСЕМ-ын орнуудын уулзалтыг Монголд зохион байгуулна гээд байна. Эсвэл Хойд Солонгостой харилцах гүүр болно гэдэг?
-МанайхБНАСАУ-дЭлчин сайдын яамтай. ЗХУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны дараа манайхтай дипломат харилцаа тогтоосон анхны улс Ардчилсан Солонгос байсан юм шүү дээ.
-Тэр утгаараа зуучийн үүрэг гүйцэтгэх боломжтой гэж үзсэн юм уу?
-Харилцаа сайн учраасбид өөрсдөө боломжтой байж магадгүй гэж үзэж байсан. Би тухайн үедээ энэ талаар тэдэнтэй зөндөө ярьж хөөрч, зуучийн үүрэг гүйцэтгэх гэж оролдсон. Цаадуул чинь яг хэрэг дээрээ дургүйцсэн юм шүү дээ. “Бид АНУ-тай шууд хэлэлцээ хийнэ” гэдэг байсан. Зургаан талын яриа хэлэлцээрийн түвшинд эд нар ярьж байгаа. Тэгэхээр Монголын гүйцэтгэх үүрэг маш бага. Бараг байхгүйтэй адил. Би өөрөө хөөцөлдөж байсан учраас болохгүй юм байна гэсэн бодол надад төрсөн.
-АСЕМ-ын орнуудын дээд түвшний уулзалт Монголд хийх нь үнэхээрач холбогдолтой юу?
-Чухал ач холбогдолтой. АСЕМ-ын орнуудын өндөр түвшний уулзалтыг Монголд хийвэл манай нэр хүндэд сайн. Гагцхүү бид үүнийгээ өндөр түвшинд бэлтгэжчадах уу гэдэг л асуудал байна. Яаж алах бол доо гэж би жаахан айж байна. Энэ чинь амаргүй асуудал. Би2003 онд Гадаад хэргийн сайд байхдаа Монголдолон улсын том хурал хийсэн. Ардчиллыг шинээр болон сэргээн тогтоосон орнуудын тавдугаар бага хурлыг санаж байна уу. Тэр хуралд гадаадын 120 улсын төлөөлөгч оролцсон гээд бод. Хоёр жилийн өмнө Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн хурлыг манайд хийгээ биз дээ. Энэ хуралд би нэг салбар хуралд нь оролцсон. Хурлын зохион байгуулалт тааруусанагдсан. Гурван удаа үг хэлж, санал тавьсан. Хүний санаа оноог авахгүй юм байхчив лээ. Тийм олон улсын хурал гэж юу байсан юм.
-Одоо тэгээд нүдний булай болохгүйн тулд мэддэг чаддаг бүх улсууд нь оролцох ёстой юм биш үү?
-Мэддэг чаддаг улсуудаа энэ ажилдаа татаж оруулдаггүй. Ганц нэг хүнийг оролцуулж л байгаа байх даа. Өөрсдөө бичиг баримтааболовсруулж чадахгүй болохоороо тэтгэвэрт гарсан улсуудаа гуйдагюм.
-Та нардараагийн үеэ бэлтгэсэн юм байгаа биз дээ?
-Бид хүнээ бэлтгэсэн. Намчирхаж болох болохгүй хүмүүсийг тавиад байна л даа. Сайн муу нь хамаагүйхүнээ шургуулахаа л боддог. Одоо ямар улсууд гадаададтомилогдож байгааг хар даа.Урьд нь биднийг юу гэж шүүмжилдэг байсан гэхээр “Өө эд нар ар өврийн хаалгаар үр хүүхдээ оруулчихсан” гэдэг байсан. Одоо тэрнээс дор юм болж байгаа биз дээ. Удам дамжсан малчин гэж байхад яахаараа үе уламжилсан дипломатч байж болдоггүй юм. Харин ч тэр хүүхдүүд нь гадаад явчихсан, хэл сурчихсан, гадаадад биеэ авч яваад сурчихсан. Дээр нь аав ээжийнхээ сайн чанарыг авсанзалуучууд ньсайн дипломатч байж болно шүү дээ.
-Зарим хүний нүдэнд бол та угсаа залгамжилсан хунтайж шиг харагдаа байлгүй?
-Тэгээд юу гэж. Би хичээл зүтгэл гаргаж ажиллаагүй болГадаад хэргийн сайд болтлоо явахгүй байсан. Анх би 1972 онд Гадаад яамандОлон Улсын байгууллагын хэлтэст орсон юм шүү дээ. Яг нарийн яривал хамгийн дороос нь авахуулааддээд түвшинд хүртэл ажилласан. Цалинг нь бууруулахын тулд надад дэд атташе гэж дэлхийд байдаггүй албан тушаал өгч байсан. Дэд атташегаар хичнээн ч жил ажиллав даа. Дараа нь нэг юм атташе болсон. Цалин, албан тушаал нэмэлгүйарваад жил мартчихсан. Гэнэт “Эрдэнэчулууныг чиньмартчихсан байна ш дээ” гэж боловсон хүчний хэлтэст яриа хөөрөө болсон байна лээ. Яагаад миний албан тушаал нэмдэггүй, цол олгодоггүй юм гэж асуудал хэзээ ч гаргадаггүй байсан.
-Тэгэхэд гэр бүлтэй байсан уу.Багацалинтайгэж гэргий чинь шүүмжлээгүй юу?
-Би 1969 онд гэр бүл болсон. Би 600 төгрөгийн цалинтай. Эхнэр 700 төгрөгийн цалинтай. Манай эхнэр Гадаад худалдааны яаманд мэргэжилтнээр орчихсон. Бид Москвад Олон улсын харилцааны дээд сургууль төгссөн хоёр. Мань хүн эдийн засагчаар төгссөн болохоор болоод л байсан даа.
-Таныг НҮБ-аар бэлтгэгдсэн цөөхөн хүний нэг гэдэг.Ерэн онд та НҮБ-д Монголоо төлөөлж суусан.НҮБ-д ер нь хэр их ажилтай байдаг юм бэ?
– Тэр үед манайхидэвхтэй улс орнуудын нэг. Өдөр шөнөгүй ажилладаг байлаа. НҮБ юугаараа онцлог гэхээр бүгд эрх тэгш. АНУ ч Монгол ч нэг саналтай. НҮБ жижиг орнуудад хамгийн хэрэгтэй. Жижиг орнуудын дуу хоолой НҮБ-д л гардаг байхгүй юу.
-НҮБ-ын даргаар Солонгос хүн ажиллаж байна.Хэзээ нэг цагт Монгол хүн ажиллах ирээдүй бий юу?
-Хэзээ нэгэн цагт болно гэж хэлье. Ойрын 15-25 жилд манайхсонгогдохгүй. Тэрнээс наана манайх нөлөөтэй болох хэрэгтэй.
-Саяхан АНУ-ын компанийн эрх ашиг хөндөгдөхөд АНУ-ын Элчин сайд Мянганы сорилтын сангийн хоёрдугаар ээлжийн мөнгийгөгөхгүй дээрээ тулаад, манай томчуудыг дарамтлах шиг боллоо. Манай хууль дүрэм татварын бодлого олон улсын хэм хэмжээнээсөөр л байх. Тэрийгхаргалздаг ч үгүй юм биш үү?
-Би тэр талаар нарийн мэдээлэлгүй байна. Гэхдээ америкчууд тийм юмнаас сийхгүй. Том улс гэдэг тийм байдаг. Шударга ёс гэдэг юм огт байхгүй. Үүнийг монголчууд эргэцүүлж бодох ёстой. Тухайн үедээ би ярьж байсан. ЗХУ гээд нэг том ахын өвөрт далан жил унтлаа. Одоо нөгөөахын өвөрт орж байна. Ингэж болдоггүй. Монгол Улс нэгэнтээ л бие даасан бодлого явуулна гэж байгаа бол биеэ даасан шиг л даах ёстой шүү дээ. Ийм асуудалд бид анхааралтай хандах учиртай. Тухайн үед Хятад ямар мундаг байв. Хятадын Элчин сайдын түвшний улсууд надад ярьж байсан. Хэрвээ Орост болж байгаа шинэчлэлт өөрчлөлт Хятадад болсон бол зөвхөн Хятадаар зогсохгүй бүх дэлхийд сөргөөр нөлөөлөх байсан гэж. Тэр үнэн. Хятад улс төрийнхөө бодлогоо маш хатуу барьдаг. Гэсэн мөртлөө эдийн засгаа чөлөөлчихсөн. Зах зээлийн эдийн засагторохдоо өөрсдөө бүх юмаа судалж мэдэж байж алгуурхан орж байна. Улс төрөө хатуу барихгүй бол анархи үүснэ. Хятад шиг хүн амтай улсад анархи бий болбол эргэн тойрныг хүйс тэмтрээд хаячихна. Хятадуудын явуулж байгаа бодлого олон талаараа зөв. Өөрийн гэсэн онцлогтой. Өөрийнхөөхөгжил боловсрол соёл, боломжийг харж байж зөв алхам хийнэгэхээсбиш хүний хэлснээр явж болдоггүй л байхгүй юу.
-Та Хүний аюулгүй байдлын судалгааны төвийгтэргүүлдэг юм байна.Ер нь яаж яваад энэ салбар руу орчихов?
– Анх би хүний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалтынталаар Нью-Йоркт1990-ээд онд НҮБ-ын дэргэд суугаа Монгол Улсын байнгын төлөөлөгчөөр ажиллаж байхдаа сонсч байлаа.1990 ондНҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс хүний хөгжлийн илтгэлийг гаргаж эхэлсэн юм. Уг илтгэлийн гол үзэл санаа нь хүн төвтэй хөгжлийнтухай юм. 1994 онд гарсан Хүний хөгжлийн илтгэл нь хүний аюулгүй байдалтай холбоотой байсан юм билээ. Хүний аюулгүй байдлын тухай үзэл баримтлалыг дэлхийн хэмжээнд анх цаасан дээр буулгасан ньэнэ болов уу. Энэ үзэл баримтлалын санаачлагч нь Хөгжлийн хөтөлбөрийн Захирагчийн тусгай зөвлөх Пакистаны Сангийн сайд байсанМахбүб Уль Хак гэдэг хүн байсан.
Энэ хүн НҮБ-д суугаа Байнгын төлөөлөгчдийг урьж үзэл баримтлалынхаа талаар танилцуулжутга учрыг нь тайлбарласанюм.Энэ үзэл санаа надад маш их таалагдсан. Хувь хүний аюулгүй байдлын наад захын жишээ гэхэд л оройгудамжинд айдасгүй явдаг байх, машинд дайруулчихвий гэх айдасгүй, нүхэнд унаж гэмтэхээс айдаггүйбайхаас эхэлнэ. Өнөөдөр манайд ямар байгаа билээ. Яагаад хүн төвтэй нийгмийн тухай ярьдаг болоод байгаа юм бэ гэдгийг бас нэг жишээн дээр хэлье. Социализмын үед 1960-аад онд Хрушев дарга АНУ-ыг 20 жилийн дотор хөгжлийн хурдацаараа гүйцэж түрүүлнэ гэсэн зорилт тавьж байсан санагдаж байна. Үнэхээр ган хайгуулалт, нефть олборлолт, улаан буудай хураалтаараа түрүүлсэн нь үнэн.Гэсэн хэдий ч ард иргэдийн аж амьдрал Америкийн түвшинд хүрсэн үү гэвэл үгүй.Хүний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал гэдэг нь энэ тухай л ярьж байгаа юм. Манайхан олон хүүхэд төрүүл гээд уриалаад байдаг. Одон өгөхдөө гол нь биш. Хүн амын хөгжлийн бодлого манайд дутагдаад байгаа юм. Юуны түрүүнд ясли, цэцэрлэг, сургууль, багшхүрэлцээтэй байна уу гэдгээ гаргах хэрэгтэй. Ирэх 15 жилд хүн амын өсөлттэй холбоотойгоор хэдэн ясли, цэцэрлэг, сургууль нэмж байгуулах, хэдэн багш бэлтгэх шаардлагатай вэ гэдгээ урьдчилан тооцох шаардлагатай.Ингэж байж лбид зөв голдирлоороо хөгжиж чадна. Уялдаа холбоогүй юм гэж үгүй шүү дээ.Хөгжилтэй орнуудад хүүхэд төрүүл гэж зүгээр ярьдаггүй. Төрөл бүрийн зохицуулалт хийж хүүхэдтэй байх боломжийг нь гаргаж өгдөг юм байна лээ.Зарим газар хүүхдээ харахад эрэгтэй хүн оролцох ёстой. Аав нь хүүхэдтэйгээ гэртээ суух ёстой гэж ажлыг нь зохицуулж өгдөг. Зарим газар эхнэрийг нь хүүхдээ асраадгэртээ суух боломж олгохын тулднөхрийнх нь цалинг нэмдэг.
-Улс төрийн аюулгүй байдал гэхээрээ юуг хэлээд байна вэ?
-Өнөөдөр төр засаг нь ард иргэдийнхээ аюулгүй байдлыг яаж хангаж байна вэ. Тухайн хувь хүн сайхан амьдрахын тулд төр засаг нь юу хийх ёстой юм бэ гээд бодчих ёстой. Хүний аюулгүй байдлыг хангахын тулд улс төрийн байдал тогтвортой байх ёстой. Засгийн газар цэвэр байх учиртай.
-Тогтвортой гэдэг нь юу гэсэн үг вэ. Засаг нь байнга солигдохгүй байх ёстой гэсэн үг үү?
-Үгүй л дээ. Хичнээн ч засаг солигдож болно. Гэхдээ залгамжчанар нь хэвээр хадгалагдах ёстой. ШинэЗасгийн газар гараад өмнөх бүхнээ устгаад, одоо л би Монголын ард түмнийг сайхан байлгах гэж байна гэж ярьж болдоггүй байхгүй юу.
-Уламжлалыг хадгалахын тулд яах ёстой вэ. Урт хугацааны хөгжлийн бодлого тодорхойлох ёстой юу?
-Мэдээж шүү дээ.
-Танай байгууллагаас санаачилсан “Нэг цонхны үйлчилгээ” төсөл орон даяар хэрэгжээд Засгийн газрын нүүр тахалдаг ажлын нэг болсон. Төрийн бус байгууллага Хүний наймаатай тэмцэх хууль хүртэл батлуулна гэдэг том ажил. Яах аргагүй таны нэр нүүр хэрэг болсон л байлгүй?
-Анх 2006 онд “Нэг цонхны үйлчилгээ” бий болгохажлыг авч явах саналыг Швейцарийн хөгжлийн агентлаг надад тавьсан юм. Нэг цонхны үйлчилгээ бий болгохоор найман жил ажиллах зуураа миний санал болгосон Хүн худалдаалахтай тэмцэх санаагтэд бас дэмжижсанхүүжүүлсэн юм. Швейцарийн Засгийн газар Төрийн бус байгууллагуудыг дэмждэг, Монголд хэрэгтэйтөслүүдийг санхүүжүүлдэгтталархаж явдаг. Бид хууль эрх зүйн орчинг сайжруулах, урьдчилан сэргийлэх мэдээлэл иргэдэд өгөх, хохирогчид туслах, хууль сахиулах байгууллагуудын чадавхийг дээшлүүлэх талаар нэлээд ажил хийсэн.Гурван жил гаруй хугацаанд ажиллаж байж2012 оны нэгдүгээр сард Хүний наймаатай тэмцэх тухайхууль батлуулсан. Энд төрийн болон төрийн бус олон байгууллага оролцсон л доо. Бас Макаогийн Засгийн газартай Монгол Улсын Засгийн газар Хүний наймаатай тэмцэх тухайхэлэлцээр байгуулахад бид тусалсан. Хамгийн гол нь хуулиа хэрэгжүүлээд явах шаардлагатай байнаа. Хоёрдолоо хоногийн өмнө болсон зөвлөлдөх уулзалт дээр хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байна гэсэн дүгнэлт гарсан. Бид басЕвропын холбооны дэмжлэгтэйгээр Хүний наймааны эсрэг ажилладаг төрийн бус байгууллагуудын сүлжээ байгуулсан юм. Манай сүлжээнд 19 байгууллага гишүүнээр орсон байгаа.
-Цаашид танд хийхээр төлөвлөсөн ажил байгаа юу?
-Хар тамхины асуудлаар ажиллах гээд тав зургаан жил болж байна. Санхүүжилт олдохгүйбайна. Хэдэн жилийнөмнө байдал өнөөгийнхтэйхарьцуулахад арай л дээр байсан болов уу. Уул нь тэр үеэс урьдчилан сэргийлэхажил хийгээд явсан сан болийм байдалд хүрээ ч билүү, үгүй ч билүү.Хар тамхинддонтож байгаа хүүхэд, залуучуудын тоонэмэгдэж байгаа бололтой.
-Хоол хүнсч хүний аюулгүй байдалтай холбоотой. Хоёр монгол хүний нэг нь жингийн илүүдэлтэй болсон нь том асуудал шүү. Та бол жингээ гайхалтай барьдаг хүн.Тухайлбал та юу иддэг вэ?
-Би хоолны дэглэм нарийн барьдаг хүн биш ээ. Гэхдээ дасал болсон хэдэн зүйл бий. Жишээ нь өглөө босоод алоэ эсвэл зөгийн балтай ус,ходоод цэвэрлэх цай уудаг, хэсэг хугацааныдараа уургийнагууламжтай коктейл эсвэл овьёосны каш иддэг. Витамин уудаг. Дасгал хөдөлгөөн хийнэ. Зав зай л гарвал хөдөлж байх хэрэгтэй. Шведэд судалгаа гарсан байна лээ. Урт наслах хамгийн гол жор хөдөлгөөн. Өдөр сайн хооллодог. Орой зургаагаас хойш мах идэж болохгүй гэдэг.Цагаан гурил, будаа идэхийг багасгах хэрэгтэй юм байна лээ. Тостой ботгирсон шөл уух сайн биш. Ясны шөл сайн. Нэг булууны ясыг нэлээд хоног чанаж шөл гаргах боломжтой байдаг.
-Таны аав Лувсан гуаймаршал Х.Чойбалсангийн нэгдүгээр орлогч байсан гэдэг. Харин ээж тань Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдингийнудмын эмэгтэй. Та бол жинхэнэ элит гаралтай хүн. Харин хүүхдүүдээ дипломатч болгох гэж хичээсэн үү?
-Үгүй дээ.
Б.ЯНЖМАА