“Хоймор нутаг” хэмээн тодотгодог Хөвсгөлийг зорихоор замд гарлаа. Мөрөнгийн автобус “Драгон”-оос өглөө найман цагт хөдөлдөг гэж дуулаад эртлэн боссон. “Мөрөн хүртэл 12 цаг явдаг, тасалбарын үнэ 32000 төгрөг байдаг” гэсэн товчхон мэдээлэлтэйгээр автобусанд явж орсон юм. Мөрөнгийн автобусаар замд гарахдаа орон нутгийн онцлогтой аялалд сэтгэл зүйгээ бэлтгэмээр юм билээ. Автобус өглөө найман цагт хөдлөх товтой ч хоцорсон хүмүүст тун ч ээлтэй юм. Мөрөнгийн автобусны жолооч нар зорчигчидтойгоо тун ч сайн холбоо харилцаатай бололтой. Автобус аль хэдийнэ хөдөлсөн ч хожимдсон зорчигчид жолооч руу утасдан ирж яваагаа дуулгасан тул унаа маань гучаад минутын турш араас ирж яваа хүмүүсийг хүлээлээ. Замд гарсан аяллын багийнхан маань “Урьхан”-д үдлэв. Энд ердийнхөөрөө хөл ихтэй. Өглөөгүүр болоод ч тэр үү гэр бүлээрээ аялагчид том ширээ тойрч суугаад, хуушуур, чанасан мах зэрэг замын хүнсээ дэлгэсэн харагдав. Тэд зоогийн газрын халуун савтай цайгаар замын хүнсээ даруулаад, үлдсэн хүнсээ савлан гарч одлоо.
“Jack`s coffee”-гийн гадаа сайн дурын ажилтан болов уу гэмээр шаргал үстэй хоёр гадаад бүсгүй кофе ууж зогсоно. Кофены газрын гадаа “Drive in Coffee” гэж бичсэний дор “Боргол шүүрээч” гэснийг бодоход эндхийнхэн “моод”-ноос хоцордоггүй хүмүүс бололтой. Автобус хараахан дүүрээгүй ч замаасаа зорчигчид авч, дундуураа дүүргэдэг юм билээ. Дарханаас зам салахын өмнөхөн баахан ачаатай хүмүүсыг авахаар төмөр хүлэг маань зам хазайсан. Портер дүүрэн ачааг автобусанд шилжүүлэхийг хүлээнгээ зорчигчид биеийн чилээгээ гарган салхилна. Автобус замдаа олон удаа зогсох юм. Хүмүүс ч тэр бүрт нь “морь харах”-аар ухасхийнэ. Мөрөнгөөс буцахад ч бас иймэрхүү дүр зураг давтагдсан. Араас ирж байгаа хүмүүсийг хүлээн гадаалах зуур “Хоцорсон хүмүүсийг орхиод явчихаж болохгүй юм байх даа” хэмээн түвэгшээхэд маань ойролцоо зогсоо нутгийн гурван эрийн нэг нь “Тэгвэл насны юм болно шүү дээ” хэмээн дуугарав. “Хөвсгөлийнхөн хотын соёлд сурмаар юм. Энэ олон хүнийг ингэж удаан хүлээлгээд байх даа яахав дээ” хэмээн үглэхэд маань өөр нэг залуу “Та автобусны голд зогсоод, лекц уншчихаач” гэж шоглож байна. Ийм маягаар явсаар автобусаар Мөрөн ороход 15-16 цагийг замд өнгөрүүлэв. Хүмүүс нь тун ч хүлээцтэй. Хичнээн оройтсон ч “гоншигонож” байгаа хүн харагдсангүй.
Сайхан уул, ус автобусны цонхоор жирэлзэн өнгөрч их хотын нүсэрт ядарсан нүд сэтгэлээ амрааж явав. Хөвсгөлд очихын тулд Дархан, Эрдэнэт, Булганы нутгаар дайран өнгөрлөө. Газар мэдэхгүй аялагчид хаана яваагаа мэдэх сониуч хэрэгцээ бий. Булганы нутагт явахдаа “Хамгийн олон адуутай Сайхан сум” гэсэн хаяг олж харсан. Аль сум хаанаас эхэлж, хаана дуусч байгааг мэдэх боломжтой замын тэмдэг, хаяг хангалттай байвал догь. Холын аяныханд замдаа үдлэх газар, бие засах жорлон, ус, ундаатай үйлчилгээний цэг үгүйлэгдэнэ. Дарханаас Эрдэнэт орох замд Орхон голын гүүрний орчимд сүүдрэвчинд загас зарж байгаа хүмүүс үзэгдсэн. Загасны хорио тавигдаагүй үед ч “сайн эрчүүд” байгалийн хишгийг борлуулж л зогсдог юм билээ. “Урьхан”-аас гадна Хөвсгөлийн нутаг руу ороод бас нэг удаа хооллож аваад Мөрөн рүү шөнөдөө орж явчихлаа. Хөвсгөл нуур цэлийтэл угтах мэтээр төсөөлсөн ч Хатгалд очиж байж нуурын бараа харах гэнэ. Мөрөнгийн төв жижигхэн дүнзэн байшингууд ихтэй юм. Энд хашаандаа гэртэй айл олж харсангүй. Мөрөнд нэг л гэр олж харсан нь ногооны талбайн сахиулынх. Модны хэрэглээ өндөртэй газар болох нь дүнзэн байшингууд, хашаандаа хураасан түлээний моднуудаас нь илэрхий. Гэсэн ч сүүлийн үед хууль чангараад ойгоос унанги мод “олборлодог” болсон гэж нутгийн иргэн тайлбарласан. Хаа очиж цэвэрхэн, шугамдсан мэт тэгшхэн гудамжуудтай. Хотод бол нүдний гэм болсон дүр зураг.
Хөвсгөлийн амьдралтай танилцах ажлаа Мөрөнгийн төв талбайгаас эхэллээ. Чингүнжавын талбайг тордох ажил хийж байна. Аймгийн төрийн бус байгууллагуудын нэгдсэн холбооны нарийн бичгийн дарга Б.Лхагва “Мөрөнгийн төвд зам, бүтээн байгуулалт хийгдэж байгаа. Эхнээсээ ард иргэдийнхээ саналыг аваагүйгээс болоод хүндрэл гарч байна. Мөрөнгийн төв алганы хонхор шиг газар байрладаг. Зун бороо орохоор нэгдүгээр багийн айлууд тэр чигээрээ усанд автдаг. Энэ асуудлыг шийдэж чадахгүй байна. Иргэдэд тулгарч байгаа асуудал шийдэгдэхгүй мөртлөө төв талбайгаа засаад байна. Энэ бол онц чухал асуудал биш гэж иргэд хэлээд байхад ийм зүйл хийгээд байгаад бид шүүмжлэлтэй ханддаг” гэж ярьсан юм.
“ЖУУЛЧНЫ БААЗУУДЫГ ТОМСГОХОЛ АНХААРЧ БАЙГАА”
Хөвсгөл аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын Хөгжлийн бодлогын хэлтсийн дарга Х.Ган-Очир цайны цагаар ч албан өрөөндөө сууж таарав.
Тус аймгийнхан 2030 он хүртэлх хөгжлийн хөтөлбөрөө саяхан гаргасан гэнэ. “Хөвсгөл хөгжил” форум зохион байгуулж, аймгийн иргэд, ТББ, бизнес эрхлэгчид, донор байгууллагуудын төлөөлөл оролцуулж хөтөлбөрөө батлуулжээ. “Бидний гол зорилго 2030 он гэхэд жаргалтай гэр бүлийг бий болгох юм. Хөгжлийн таван тулгуур байна. Нэгдүгээрт, хүмүүсээ хөгжүүлэх, хоёрдугаарт, эдийн засаг, үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйнхаа хөгжлийг чухал гэж үзсэн. 2030 он хүртэл дөрвөөс таван томоохон үйлдвэрийг дэмжин барьж байгуулна. Хөгжлийн гол тулгуур нь аялал жуулчлал. Эцэст нь засаглалын бодлого буюу төрийн албаны хөгжил шинэтгэл гэсэн таван зүйлийг чухалчилж байгаа” гэж Х.Ган-Очир дарга тайлбарлав. Эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэр, барилгын материалын үйлдвэр тэр дундаа цемент үйлдвэрлэх боломжтой гэж тэд үздэг. Хөнгөн үйлдвэрлэлийн эх суурь тавигдсан. Малын гаралтай түүхий эд, мах сүүний үйлдвэрлэлд ач холбогдол өгдөг гэж тэр ярив. Тус аймагт хэдэн нүүрсний уурхайтай. Нийт нутгийн 49,8 хувийг орон нутгийн тусгай хэрэгцээнд авсан. Уул уурхайн үйлдвэрлэл явуулах боломжгүй гэнэ. Фосфоритын ордод тусгай зөвшөөрөл аваад, хайгуулын ажил хийж байгаа аж ахуйн нэгж бий. Фосфоритын ордын гол цэгүүдийг орон нутгийн тусгай хэрэгцээнд авчихсан. Энд үйлдвэрлэл явуулах асуудал сөхөгдвөл буцаад орон нутгийн тусгай хэрэгцээнээс гаргах асуудал яригдана. Ерөнхийдөө иргэд л мэдэх асуудал гэж Х.Ган-Очир ярив.
Түрүү жил хөвсгөлийнхөн жуулчдын хөлд дарагдаж, дэлгүүр, АТМ-үүд нь хоосорсон удаатай. Энэ талаар орон нутгийнхан арга хэмжээ авсан эсэхийг сонирхов. “Өнгөрсөн жил Хөвсгөлийг зорьсон урсгалын үед хамгийн хүндрэлтэй юм бол жуулчид орох оронгүй болчихсон. Үүнд анхаарч жуулчны баазуудыг томсгох, үйл ажиллагааг нь сайжруулахаар төсөл хөтөлбөрүүдтэй холбох ажил хийж байгаа. Эвент арга хэмжээг тогтмолжуулахад анхаарч байна. Аймгаас жилд 20 сая орчим төгрөг батлаад, 10 орчим сая төгрөгөөр нь эвент арга хэмжээ хамтран зохион байгуулахад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг. “Мөсний баяр”-ыг сүүлийн 16 жил тасралтгүй хийж байна. Гол нь өвлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхээр хичээж байгаа гэж Хөгжлийн бодлогын хэлтсийн дарга хуучиллаа.
“ХӨВСГӨЛЧҮҮДИЙН ДУНДАЖ НАС 65 БАЙНА”
Хөвсгөлчүүдийн сэтгэл дундуур байдаг нэг асуудал эмнэлгийн үйлчилгээ байдаг тухай энд бишгүй сонсов. Тоног төхөөрөмж хангалтгүй юм болов уу гэж бодоод Хөвсгөл аймгийн нэгдсэн эмнэлгийг зорьсон ч өөр дүр зураг угтлаа.
Хөвсгөл аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт орчин үеийн олон төхөөрөмж харагдана лээ. Засгийн газрын тэрбум 816 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар “Оношилгоо эмчилгээний төв” байгуулсан гэнэ. Хөвсгөл аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн чанарын албаны дарга Д.Мөнхдалай: -Сүүлийн гурван жилд нэлээд өөрчлөлтүүд хийгдсэн. Манай аймаг бусад аймгийг бодвол хамгийн их хүн амтай. Албан ёсны тоогоор 126 мянган хүн амтай гэж явдаг. Гэхдээ шилжилт хөдөлгөөн ихтэй холбоотойгоор 130 мянган хүнд хүрдэг. Эрүүл мэндийн яамнаас орон тоо нэмээгүй. Бид дотооддоо менежмент хийж аль болох нарийн мэргэжлийн эмч нарынхаа хүрэлцээ хангамжийг нэмэгдүүлэхээр зорьж байгаа гэлээ. Хөвсгөлд элэгний хавдар маш их байдаг, зүрх судасны өвчин, даралт ихсэх өвчлөл өндөртэй. Энэ бүхэн уулархаг нутагтай, өөх тос их хэрэглэдэгтэй холбоотой. Тэргүүн хатагтай Х.Болормаагийн “Хавдаргүй Монгол- Итгэл” сангийн шугамаар хавдрын кабинетийг тохижуулсан” хэмээн танилцуулав.
Хөвсгөлд дундаж наслалт бусад аймгуудыг бодвол хамгийн бага байдаг гэнэ. Хөвсгөлийн дундаж наслалт 65 бол Дундговьд энэ үзүүлэлт 73 ажээ. “Мэдээгүйжүүлэг эрчимт эмчилгээний тасаг”-ийн эрхлэгч нь Д.Мөнхдалай эмчид эм тариа тасарсан тухай дуулгаж байгаа сонсогдов. Д.Мөнхдалай эмч “Яамны эм эмнэлгийн хэрэгслийн хороо компаниудтай гэрээ байгуулдаг, ханган нийлүүлэх асуудал дээрээ хоцорчихоод байгаа юм. Заримдаа эм тариа нь нэг сар юм уу 14 хоногоор тасарчихдаг үе бий. Бид орон нутгийн эмийн сангаас гуйж түүгээд гал алдчихгүй шиг зохицуулдаг” хэмээн тайлбарласан.
Оношилгооны төв байгуулагдсанаар орон нутагтаа Компьютер томографитай болсон гэнэ. Болж бүтэж байгаа зүйл их байгаа ч үйлчлүүлэгчдийн сэтгэл ханамж доогуур байгааг тэр “давхар дээл”-тэй жишив.
-Манайд давхар дээл гэдэг шиг хувийн эмнэлэг, улсын эмнэлэгт давхар ажилладаг эмч нарын асуудал бий. Нийтдээ манай аймагт эрүүл мэндийн салбарт хувийн хэвшлийн 40-өөд байгууллага байна. Бид чанар хариуцдаг болохоор иргэдийг хүлээлгэхгүй, бухимдуулахгүй байхыг хичээдэг. Судлаад үзэхээр давхар халаатны асуудал гарч ирээд байгаа юм. Тэр болгоныг хүмүүс хүнд хүлээж аваад “Танай эмч нар эмнэлэг дээрээ нэг өөр, хувийн эмнэлэгтээ бас нэг өөр ааш гаргалаа” гэдэг. Аймгийн ИТХ -аас энэ асуудлыг болиулна гэж үзсэн. Давхар дээлтэй эмч нар маань шүүхэд хандаад, шүүхээс хуулиар болохгүй гэсэн юм байхгүй гэсэн хариу өгсөн юм. Саяын батлагдсан Эмнэлгийн тусламжийн хуульд бас тэр асуудлыг нарийн тусгаж оруулаагүй байна лээ. Манайх хоттой адилхан биш. Хотод бол “Чи ажлаас гар” гээд явуулчихаж болдог. Оронд нь дараагийн ээлжний хүн байдаг. Орон нутагт бол нэг эмчийг халахад тухайн тусламж үйлчилгээ зогсчихож байгаа юм хэмээн учирлав. Аймагт диализийн аппарат байхгүй учраас өвчтөнүүд нийслэлийн нэгдүгээр эмнэлгийг зорьдог. Өмнөговийг бодвол манай аймагт бөөрний дутагдал их. Хүйтэн сэрүүн уур амьсгалтай, гол ус ихтэй. Амьдралын хэв маягаас хамаараад бөөрний өвчлөл ихтэй. Бөөрний дутагдалд их ордог. Ер нь бөөрний аппаратад орох шаардлагатай зуугаад хүн байдаг. Байнга аппаратад орох шаардлагатай учраас хотод амьдрах шаардлага гарна. Аппаратад орж чадахгүй буцаад ирдэг. Өвчин нь хүндрээд хэдэн жилийн дараа нас барах нь ч бий гэлээ.
НОГООЧИН
Мөрөн сумын аравдугаар багийн иргэн, улсын аварга ногоочин Ж.Балдандоржтой ногооны талбайд нь очиж уулзлаа. Энд тэрбээр 19 дэх жилдээ төмс, хүнсний ногоо тарьж байгаа гэнэ. “Бид 1998 онд гараар тарьдаг байсан. Сүүлдээ Мөрөн сумаас төсөл авсан. Америкийн Марк Фэндэр гэж энд бараг хориод жил болж байгаа, Есүсийн холбогдолтой нөхөр байдаг юм. Тэр шугамаараа Америкийн хөрөнгө оруулалтаар манай энэ талбайд усалгааны систем, иж бүрэн худаг гаргаж өгсөн” хэмээн Ж.Балдандорж гуай хуучлав.
-Усалгааны систем их үнэтэй гэдэг. Хэр өртөг зардлаар бүтсэн бэ?
-15 мянган доллараар орж ирсэн. Ямар ч үнэ төлбөргүй, бүх зардлаа өөрөө төлөөд Мөрөн суманд авчирч өгсөн юм. Би хариуцаж хүлээж аваад ажиллуулж байгаа. Энд 17 өрх айл холбогдож, хүнсний ногоо тарьдаг. Манайхнаас гурван улсын аварга, таван ч аймгийн аварга гарсан. Сумын аваргууд зөндөө. Техникийн хувьд өөрсдөө ойр зуурын техник авсан улсууд бий.
-Та сая сонгинын үрээ Голландаас ирэхийг хүлээсэн гэчихэв үү?
-“Монгол төмс” хөтөлбөртэй 2006 оноос хойш хамтарч ажиллаж байгаа юм. Би албан ёсны лицензтэй үр үржүүлэгч. Улсын хэмжээнд герман, голланд сортын төмс зонхилдог. Манай нутаг өндөрлөг газар. Тийм учраас герман сортын төмс илүү тохиромжтой байдаг. Энэ сонгинын үр гэхэд л Голландаас орж ирж байгаа. Төмс хөтөлбөрийн шугамаар л орж ирж байгаа юм. Фермерийн холбоондоо бид захиалгаа өгчихдөг. Үр бордоо, гербицид тэр шугамаараа орж ирдэг юм. Төмс хөтөлбөр үндсэндээ 11 жил хэрэгжээд дуусч байгаа. Энэ жилээс улсын хэмжээнд “Хүнсний ногоо” хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн. Үндсэндээ одоо бол Хятадаас сонгино, байцаа хоёр давуу орж ирдэг. Үүнийг хаах маягаар энэ чиглэлд анхаарч, сонгинын үр, герман сортын байцааны үр оруулж ирсэн. Энэ жил туршилтын маягтай бага хэмжээгээр тариалж байна. Манайд тохирвол цаашдаа нийлүүлнэ. Алийн болгон Хятадын байцаа, сонгино идэх вэ. Ядаж 60-80 хувийг нь өөрсдөө хангах зорилт тавьсан гэлээ.
Мөрөнгийн захаар орсон ч бие засах газар олдоогүй учраас олигтой “тэнэж” амжаагүй. Зах дээр ажиллаж байгаа эмэгтэйгээс бие засах газар асуухад “Ойр хавьд жорлон байхгүй” гэж хариулсан юм. Харин “Жаргалан” хоолны газар, “Аяны жолоо” дэлгүүрээр ороход сугалаатай тасалбар өгч байна лээ. “Некст”-ийг эс тооцвол нийслэл болон Дархан, Эрдэнэтэд байдаг томоохон сүлжээ дэлгүүрүүд Хөвсгөлд байдаггүй юм билээ.
Хөвсгөлийн “Тэвхэн” дэлгүүр нь урсдаг шаттай ганц дэлгүүр гэнэ. “Тэвхэн” бол Мөрөнгийн хамгийн том супермаркет байсан. Эзэн нь банкнаас зээл аваагүй хөл дээрээ боссон. Захын жижиг лангуунаас анх бизнесээ эхэлсэн гэж хүмүүс ярих юм билээ.