“Далайд гарцтай
бол та дэлхийг ажигла, дэлхийн эдийн засагт үйлчил, хэрвээ далайд гарцгүй бол
хөрш орныхоо эдийн засгийг ажигла, хөрш орондоо үйлчил гэсэн үг бий. Сүүлийн
үед байдал хэцүүдэж байгаа. Энэ удаагийн дэлхийн эдийн засгийн уналт 2008 оны
санхүүгийн уналттай харьцуулбал хоёр дахин хурдацтай өрнөж байна. Хөрш орны эдийн засаг ч таагүй хэвээр байх
шинжтэй. Жишээ нь саяхан Хятадын үнэт цаасны зах зээл дээр богино хугацаанд маш
том уналт ажиглагдлаа. Гарсан алдагдлыг нь Оюутолгойтой харьцуулбал асар их тоо
гарна. 520 Оюутолгойтой дүйцэхүйц хөрөнгө шатаад алга болчихлоо. Төв банкуудын
бодлогын хүү нэмэгдэж, дэлхийн санхүүгийн байдал улам чангарсан ийм нөхцөлд бид
мега төслийн талаар ярихаас аргагүй” гэсэн үгээр М.Энхсайхан илтгэлээ эхэллээ.
“Корпорэйт конвэншин” төвд өчигдөр эхэлсэн
“Дисковер Монголиа” чуулганы сонирхолтой илтгэлүүдийн нэг нь түүнийх
байв. Тэр илтгэлээ “Мега төслүүд: Алдаа оноо” хэмээн гарчиглажээ. Олон улсад
хөрөнгө оруулалт нь нэг тэрбум ам.доллараас давсан төслийг мега төсөлд тооцдог
гэнэ. Гэхдээ бүхэл бүтэн улсын эдийн засагт нөлөөлөхөөр хэмжээний төслийг мега
төсөлд багтааж болно гэсэн санааг М.Энхсайхан илтгэлдээ онцолсон.
“Independent
project analyses” гэдэг байгууллага жил бүр дэлхийн хэмжээний 800 мега төсөл
дээр анализ хийдэг юм байна. Мега төслийн алдаа, оноог шинжилж байгаад арга зүй
боловсруулдаг аж. Энэ байгууллагынхан боловсруулсан арга зүйгээ дэлхийн том
компаниудад хичээл болгож заадаг гэж
илтгэгч ярив. М.Энхсайханы илтгэлээс
“Мега төсөл асар эрсдэлтэй. Хэрвээ мега төслийг зөв ойлгохгүй бол дэмий л
мөнгө, цаг хугацаагаа алдана.
Үүнийг төр засаг,
хувийн хэвшил аль аль нь бодох хэрэгтэй. Ер нь тэрбум ам.доллараас давсан мега
төслүүдийн гуравны хоёр нь унадаг. 500 сая ам.доллараас дооших төслүүдийн 40
хувь нь унадаг. Тэгэхээр мега төслийг боловсруулж, дэлхийн зах зээлээс хөрөнгө
босгоно гэдэг маш нарийн арга зүй шаардсан ажил. Мега төсөл нэг бол унана,
эсвэл босно, дундуур нь явна гэсэн ойлголт байхгүй” гэсэн өгүүлбэр содон
сонсогдсон. “Мега төсөл харьцангуй шинэ
үзэгдэл, бие даасан шинжлэх ухааны судлагдахуун. Одоохондоо мега төсөл дэлхийн
хэмжээнд санхүүгийн баялгийг бүтээгч биш, санхүүгийн баялгийг устгагч байгаа.
Үүнийг юуны өмнө анхааралдаа авах ёстой” гэсэн үгийг нь хөрөнгө оруулагчид
анхааран сонслоо. Мега төсөл бүтэлгүйтдэгийн үндсэн шалтгааны нэг нь яарах
гэнэ. Төр засгийнхан сонгуульд оноо авахын тулд, тууз хайчлах гэж мега
төслүүдийг яаруулдаг аж. Дэлхийн том
компаниуд ч ийм алдаа гаргадаг бололтой. Захирлууд нь ажиллах хугацаандаа
амжилт гаргах гэж адгах тохиолдол цөөнгүй гардаг юм байна. Мега төслийг
хэрэгжүүлэх гэж хэчнээн яарна тэр хэмжээгээр төслөө ална гэсэн бодмоор санааг
илтгэгч онцлов. Бүр “Мега төслийн төмөр хууль” гэсэн нэршил ч байдаг аж. Ингэж
унасан төсөл эргэж сэргэдэггүй нь хамгийн том аюул гэнэ.
Мега төслийг мега
мөрөөдөл, мега хөтөлбөрөөс ялгах хэрэгтэй гэсэн санаа ч содон дуулдсан.
Илтгэгч мега төсөлд Таван толгой, Оюутолгой гэх мэт хэрэгжих нь тодорхой,
хэрэгжээд эхэлчихсэн, ашгаа өгөх нь ойлгомжтой төслүүдийг багтаана лээ. Харин
Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор гэх мэт өчнөөн жил яригдсан ч хэрэгжих
эсэх нь, өгөөжтэй өгөөжгүй нь мэдэгдэхгүй заримыг нь мега хөтөлбөр гэж
нэрлэсэн. Эднийг хольж, хутгаад байгаа учраас мега төсөл явахгүй байна гэж
оношилсноо “Дисковер Монголиа”-гийн индрээс дуулгав. М.Энхсайхан “Мега мөрөөдлийг мега хөтөлбөр болгохын тулд
судалгаа хэрэгтэй. Хөтөлбөр бол бизнесийн гэхээсээ илүү нийгэм, улс төрийн ач
холбогдолтой. Хөтөлбөр олон мега төслөөс бүрдэх ёстой. Төсөл бүр үр ашигтай
байх учиртай. Тэгж байж мега төсөл, хөтөлбөр, мөрөөдөл ялгарна” гэж ялгааг нь
тоймлов. Мега төслийн өгөөж хоёр оронтой тоогоор яригдаж байж л өнөөдрийн
өрсөлдөөнтэй зах зээлээс мөнгө босгоно, суурь судалгааг нь сайн хийж байж л мега төсөл амжилттай
хэрэгжинэ гэсэн санаанууд түүний илтгэлийн анхаарал татахаар хэсэг байлаа.
Суурь судалгааны алдаа манайд хэрэгжих учиртай ихэнх мега төслийг гацааж,
нурааж байгаа гэнэ.
П.Очирбат:
Таван толгойн гацааны гол шалтгаан нь
улс төр
Мега төслүүдийг
хэрэгжих боломжтой, боломжгүйгээр нь ангилснаа ч сонирхуулав. Хөрөнгө
оруулагчдад “Гэрэл сүүдэр” гэсэн тусгай слайд харуулж байгаад ярив. Хэрэгжих
боломжтой, гэрэлтэй төслүүдийн эхэнд Оюу
толгойг тавьжээ. Хоёрт нь Таван толгой төслийг онцолжээ. Илтгэгч “Таван толгойг өөдрөгөөр төсөөлөөд
гэрэл рүү жаахан дөхүүлсэн” гэсэн тайлбар дайв. Таван толгойн гэрээ яах нь
тодорхойгүй энэ үед М.Энхсайхан юу хэлэх бол гэсэн хүлээлт танхимд цугларагсдад
байсан юм. Тэр Таван толгой төсөл дээр “Бизнесийн гэхээс илүү нийгэм эдийн
засгийн ач холбогдолтой төсөл. Энэ төслийн хувьд зах зээлээс биш засаг хоорондын харилцаагаар
хөрөнгө мөнгө босгох шаардлагатай цаг үе ирчихсэн. Таван толгойн нүүрсний
уурхайн төслийг УИХ-д анх өргөн барьж
байхад би нэг л үг хэлсэн. Энэ төслийн
бүтэх унах магадлалыг тавь, тавин хувь
гэж хэлж байсан бол өнөөдөр өөрчлөгдсөн. Одоо бол бүтэх магадлал арав хүрэхгүй
хувь байгаа. Тэрнээс хойш дэлхийн байдал, нүүрсний зах зээл, гол хөрш Хятадын
дотоод байдал асар их өөрчлөгдсөн. Цаашид ч хурдтай өөрчлөгдөнө. Гэхдээ энэ
төслийг бүтээхийн төлөө ажилласаар байх хэрэгтэй. Одоогийн нөхцөлд компаниудын
хэмжээнд л жижигхэн параметрүүд дээр засамжлах маягаар хэлэлцээр хийх гэж
оролдож байна. Энэ хэлэлцээр хэр үр дүнд хүрэхийг хэлэхэд хэцүү. Үүнтэй Таван
толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам холбоотой” гэсэн тайлбар хэлэв.
М.Энхсайхан Сайншандын аж үйлдвэрийн парк зэрэг хөтөлбөрийн шинжтэй том
төслүүдийг “Сүүдэрт багтаасан. Одоогоор ямар ч гэрэл алга” гэж тодорхойллоо.
Чуулганы эхний
хэсгийн хуралдааныг Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат хөтөлсөн юм.
Тэрээр М.Энхсайханы илтгэлийн дараа “Илтгэгч сая мега төслийн гол гацаануудыг ярилаа.
Гэхдээ дипломат хандлага гаргасан уу,
нэг хүчин зүйлийг ярьсангүй. Мега төсөлд эдийн засгийн суурь судалгаанаас гадна
улс төрийн хүчин зүйлийг онцолсонгүй. Таван толгойн хэлэлцээ муу болсон гэж
хэлэх аргагүй. Эдийн засгийн шалтгаанаас болсон уу, захиргааны сэтгэлгээгээр
нураасан уу гэдгийг ялгаж салгах, хэлэх цаг нь болсон. Төмөр зам ярихаар л урагшаа
тавина гэвэл улс төр болчихдог. Хойшоо тавина гэхээр ямар ч маргаангүй, эдийн
засаг, дэд бүтцийн асуудал болоод явчихдаг. Шуудхан хэлэхэд улс төрийн нөлөөлөл
эдийн засагт их байна. Таван толгойн гацааны гол шалтгааны нэг нь улс төр” гэж
ярив.
Оюу
толгой үржүүлэгч нөлөөгөөр есөн тэрбум
ам.доллар өгнө
Оюу толгойн далд
уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилбэл зөвхөн хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч
нөлөөгөөр гэхэд л есөн тэрбум ам.доллар эдийн засагт орж ирнэ гэсэн мэдээ
“Дисковер Монголиа”-гийн индрээс дуулдсан гэгээтэй мэссэжийн нэг байлаа.
Чуулганы үдээс өмнөх хуралдаанаар “Рио тинто” компанийн Монгол дахь захирал
С.Мөнхсүх “Оюу толгой: Далд уурхайн бүтээн байгуулалт” гэсэн илтгэл тавьсан юм.
Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө гэдэгт бүтээн байгуулалт үргэлжлэх хугацаанд
компанийн улсад төлөх татвар, төсөлд ханган нийлүүлэлт хийх монгол компаниудын
ашиг, орлого гээд шууд хөрөнгө оруулалтаас бусад өгөөж багтдаг юм. Оюу толгой
төслийн санхүүжилтийг олон улсын 15 банк, санхүүгийн байгууллага консорциум
болж хийх гэнэ. Зургаан тэрбум ам.долларын санхүүжилт орж ирэх байх гэсэн
урьдчилсан тооцоо гарчээ. Оны сүүл гэхэд судалгаа дуусч, Оюу толгой төслийн
зардлыг нарийвчилж гаргах юм байна. Далд
уурхайн барилгын бүтээн байгуулалт 5-7 жил үргэлжлэх аж. Сонирхуулж хэлэхэд Оюу
толгойн ордод нэмэлт хайгуул хийж эхэлжээ. Нөөц нэмэгдвэл энэ уурхайг зуун жил
ч ашиглах боломжтой гэж төсөл хэрэгжүүлэгчид найдаж байгаа аж. Өөр нэг таатай
мэдээ гэвэл далд уурхайг ашиглаж эхлэхэд
зэсийн үнэ эргээд өснө гэсэн хүлээлт хөрөнгө оруулагчдад байгаа юм билээ.
Монголыг
орхисон хөрөнгө оруулагчид эргэж иржээ
Арван гурав дахь
жилдээ болж буй “Дисковер Монголиа”-д энэ жил 300 гаруй хөрөнгө оруулагч
оролцож байна. Өнгөрсөн жил 250 гаруй хүн ирснийг бодоход оролцогчдын тоо өссөн
гэж зохион байгуулагчид нь онцолж байлаа. Зохион байгуулагч нь Монголын уул
уурхайн үндэсний ассоциаци гэдгийг уншигчид андахгүй. “Дисковер Монголиа”-д
ирсэн хөрөнгө оруулагчдын тавны нэг орчим нь гадныхан гэнэ.
Жил бүрийн
“Дисковер Монголиа”-гийн үеэр үзэсгэлэн гардаг. Энэ жил үзэсгэлэнд оролцогчдын
тоо эрс буурчээ. Оргил үедээ зуу дөхөж байсан бол энэ удаа 49 компани л
үзэсгэлэнд оролцож байна. “Корпорэйт”-ийн гурван давхарт гарсан үзэсгэлэнгээр
ороод гарахад л оролцогчид эрс цөөрсөн нь анзаарагдаж байв. Жил жилийн
үзэсгэлэн хайгуулынхан, уул уурхайн компаниудад бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ
нийлүүлдэг ханган нийлүүлэгчид голчилж оролцдог аж. Бизнес нь унасан учраас
өмнө нь ирдэг байсан ханган нийлүүлэгч, хайгуулынхан оролцоогүй гэнэ.
Дисковери
өнгөрсөн жил “Эргэж ирээрэй” гэсэн уриатай байсан бол энэ удаа “Популизмгүй уул
уурхайн төлөө” гэсэн уриатай болж байна. Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн
ерөнхийлөгч Н.Алагаагаас ийм уриа сонгох болсон шалтгааныг нь сонирхоход “Популизмын хамгийн том жишээ бол Гацуурт.
Өрнөдийн л хөрөнгө оруулалттай болохоос уул уурхайн дунд хэмжээний төсөл. Ийм
төслийн УИХ-аар гурван удаа хэлэлцээд урагшлуулахгүй байгааг популизм гэхээс
өөр юу гэхэв. Таван толгой дээр популизмаас гадна том бүлэглэлүүдийн зодоон бий
гээд байгаа. Энэ яриа үнэн бол популизмаас
хол гэж бодъё. Оюутолгойн санхүүжилтийг зогсоогоод гурван жил болно гэдэг
бол популизм. Өрийн тааз гэдэг шиг
популизмын тааз дуусах ёстой. Бүлэглэлүүдийн том зөвшилцлөөр, асуудлыг
хурцатгахгүйгээр ярилцаж зөвшилцөөд зөв замаар явах хэрэгтэй. Популизм олон
шалтгаантай. Эрдэс баялгийн үндсэрхэг үзэл гэж айхавтар юм байна. Олонхи нь
мэдлэггүй учраас мал үхлээ хордлоо гэдэг. Хэсэг улс тэр сул талыг нь
далимдуулж, бусдад таалагдах гэж худлаа мэдээлэл түгээдэг. Тэдний дэгдээсэн
сенсаци төрөөс гарч байгаа шийдвэрт нөлөөлөөд олон жил боллоо л доо. Үүнийг
зогсоох цаг болсон гээд ийм уриа сонгосон. Олон хүнд таалагдахгүй байж
магадгүй. Гэхдээ бодит байдал ийм учраас өөр арга алга” гэсэн тайлбар хэлэв.
Энэ жилийн
чуулганд өмнө нь Монголд ирээд 2008 оны хямралын үеэр лицензээ шилжүүлээд
буцсан жуниор компаниуд ирсэн гэж зохион байгуулагчид нь олзуурхаж байв. Эргэж
ирсэн хөрөнгө оруулагчид баруун аймагт зургаа, долоон лиценз авсан гэнэ. Оюу
толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтад ажиллаж байсан Өмнөд Африкийн нэг иргэн Швейцарь, Европын холбооны улсуудад уул
уурхайн чиглэлээр ажилладаг компаниудтай хамтарч Монголд хөрөнгө оруулахаар
иржээ.
Хайгуулын
лиценз том компаниудад очихгүй байна гэв
Өмнөх чуулга
уулзалтуудын үеэр хоёр дахь өдөр нь болдог байсан Засгийн газрын цаг энэ удаа
эхний өдрөө боллоо. Засгийн газрын цагт Уул уурхайн яам, БОНХАЖЯ, АМГ, МХЕГ-ын
төлөөлөл оролцсон. Хайгуулын лиценз олголт удаан, муу байна гэсэн гомдол
хөрөнгө оруулагчдын зүгээс их гарав. Эрдсийн шинжээч Дэйл Чой гэхэд л “Миний
харилцдаг гадны компаниудын аль нь ч авч чадаагүй. АМГ-ын дарга сая хангалттай
хурдтай биш, ачаалал дийлэх тал дээр асуудалтай гэж ярилаа. Систем нь
төлөвшөөгүй юм байна гэж ойлголоо. Би сая дугаар олгосон 120 компанийн
жагсаалтыг харлаа. Ихэнх нь нэрд гараагүй, том биш компани байна. Хайгуул
өчнөөн сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Лиценз авсан жижиг компаниуд
яах нь тодорхой. Лицензээ хий дэмий дарж байгаад үнэ хүргэж зарах арга л хайна.
Лицензийн наймаа эргэж цэцэглэхээс өөр үр дүн гарахгүй. Баялгаа хайлгаж олуулах
сонирхол төрд байхгүй байгаа юм биш үү. Та хайгуулын компаниудад тодорхой
тайлбар өгөөч” гэсэн асуулт тавив. АМГ-ын дарга Д.Үүрийнтуяа түүний асуултад “Би систем доголдолтой гэж
хэлээгүй. Зөвхөн санхүүжилт сайн, мэргэжлийн компанид олгоно гэсэн хуулийн
заалт байхгүй. Цахимаар сонгогдсон компаниуд гэдгийг ойлгох хэрэгтэй” гэсэн
хариу өгсөн юм. “Дисковер Монголиа” өнөөдөр өндөрлөнө.