Өдрийн сонины 2011 оны долдугаар сарын 08-ны архиваас
Үе үе бороо шивэрч манан суугаад нимгэн хувцастай бол даарахаар сэрүүхэн энэ үед баянцогтынхон маань наадмаа хийлээ.
Хотын нэг дүүрэг гэмээр дэргэд нь шахам байдаг болохоор Төв айм-гийн Баянцогт сумыг хүмүүс ан-дахгүй мэддэг юм. Сумын наадам гэдэг юу юунаас илүү утга төгөлдөр болдог санагддаг. Учир нь бүх юм тэнд эрх тэгш үйлчилдэг. Сумын удирдлагууд асарт зассан ши-рээний араар сууж байхад иргэд арынх нь ч юм уу дэргэд нь эгнүү-лэн тавьсан урт урт сандал дээр зэрэгцээд шахуу суух боломжтой. Бөхөө л гэхэд яг дэргэдээс нь үзнэ. Морины уралдааны бүх давхилыг дагаад давхичихсан ч нэг их хэл ам гарахгүй. Томхон ой болж, аймгаас нэмэлт цагдаа нар ирсэн бол харин морины уралдааныг олон машин дагуулахгүй чангалах гэнэ. Ойн баяр нь болоогүй бол морь дагаж явуулахгүй энэ тэр гэж бараг л хэлэхгүй дээ. Хүмүүс бие биенээ удам судартай нь мэддэг болохоор хүндлэл, найзархаг харьцаа л тэнд ноёрхдог. Адаглаад л алдсан морийг нь бариад өгөх, унаа тэ-рэггүй нэгнээ дайгаад явах, дэр-гэдэх нэгнээ хуушуураар дайлах зэрэг нь байх л ёстой зүйл шиг мөрдөгдөнө. Хүн бүр өөрийн- хөөрөө баярлаж, өөр өөрийн орон зайгаа мэдэрч чаддаг учраас су-мын наадам сэтгэлд ойр, тэр хэ-рээрээ үнэ цэнэтэй байдаг биз ээ.
Уржигдар буюу зургааны өглөө найман цаг өнгөрөөд азарга гар-лаа. Уг нь бороо манангүй цэлмэг өдөр бол аль эрт зургаа өнгөрөөд морддог юм. Зэргэлдээх сумынхан төдийгүй Улаанбаатараас ч пор-тер портероор морьдоо ачаад ирсэн харагдана. Тиймээс чамгүй олон азарга бүртгэлийн газар ирсэн байсан бөгөөд төд удалгүй шилбүүр барьсан сундлаа мотоцикльтон бүртгэл хийлгэсэн хэсгийг тас хөөгөөд явж өгөв. Жаахан байж байгаад үлдсэн хэсгийг нь бас нэг мотоцикльтой хүн туугаад явав. Морь, мотоцикль, машинтай хүмүүс зэргэцэн ухас-хийн хөдөллөө. Голдуу л азарганы эзэд явж байгаа бололтой. Нэг хэсэг нь жаахан явж байгаад ирэ-хийг нь амдан наад толгой дээр зогсоод үлдэв. Цаашаа арав гаруй машин азарга даган хөдөллөө.
Азарга барианд орж иртэл наад зах нь хоёр цаг болно. Сумын захиргааныхан наадмын нээлтээ хийхээр бэлтгэлээ базааж эхэлсэн харагдана. Манай Баянцогт бол бусад сумаа бодвол чамгүй том цэнгэлдэх хүрээлэнтэй. Сумын төвийнхөө урд талд байрлах Цэн-гэлдэхийн эргэн тойрныг цэмций тэл цэвэрлэжээ. Дэргэд нь хуушуу-рын гэр дөрвийг барьсан байв. Цэнгэлдэхийн наахна талд морь барианы газар нь бий. Ингээд цэнгэлдэх, сумын төв хоёрынхоо ойрхон зайд унаатай, унаагүй, хөгшин залуугүй нааш цааш хөл-хөлдөж өгнө дөө. Азарга ирэхээр л наадмын нээлтээ хийх сураг дуулдав.
Удсан ч үгүй гэрлээ гялалзуул-сан машинууд тээр холоос гараад ирэв. Бороотой учраас шороо тоос босохын зовлон байсангүй. Толгой дээр хүлээж байсан хүмүүс машин тэргээ хөдөлгөж бужигнаад эхэл-лээ. Барианы газар хүлээж байсан хүмүүс ч байр байраа эзлэхээр хөл хөдөлгөөн болоод явчив. Хүмүү-сийн ярих нь “Гаднаас олон морь ирсэн. Түрүүгээ алдчихгүй юмсан” гэлцэх нь чихний үзүүрт сонсдоно. Ингээд азарганы түрүүч толгой даваад гараад ирлээ. Алаг, хар зүсмийн хоёр азарга бусдаасаа нэлээн хэдэн метрийн түрүүнд зуузай холбон явна. Уясан эзэд нь хоёулаа мотоциклийн ард сундал-чихсан мориныхоо дэргэд нь ша-хам зэрэгцэн байдгаараа хашгирч зааварлаж яваа харагдана. Урд хошуунаас барианы газар хүртэл ойрхон зайтай ч өгсүүр учраас ёстой л морь болоод унаач хүүх-дийн шандас мэдрэмж шаардана. Бариа ойртох тусам хар азарга тасарч түрүүлэх нь тодорхой болонгуут эзэн залуу хоёр гараа дэлэн ёстой бүжиглэх шахаж бай-лаа. Аль алиных нь нүүр манагийн усаар шавхуурдсан хүйтэн салхинд минчийтлээ улайж пэмбийсэн ч даарч байна гэж тоож байгаа ч юм алга. Азарганы уралдаан дээр манай сумынхан түрүү, айргаа алдсангүйдээ тун ч сэтгэл ханга-луун байлаа. Бүгд л өөр өөрийнхөө азаргыг түрүүлсэн юм шиг сэтгэл ханагар байсан. С умын наадмын нээлт эхлэх боллоо. Гол асарт ширээ засч, сумын Засаг дарга, Иргэдийн хурлын дарга нар суудлаа эзэлсэн байлаа. Туг барьсан морьтнууд Цэнгэлдэх тойрон гарч ирсэнээр Баянцогт сумын наадам албан ёсоор эхэллээ. Хамгийн түрүүнд төрийн далбаа намируулсан морьтон явна. Дараа нь гурван эгнээ улаан, гурван эгнээ цэнхэр, гурван эгнээ улаан туг мандуулсан морьтнууд дагалджээ. Хамгийн арын эгнээнд явах ёстой улаан тугтай нөхөр бүүр сүүлд давхин ирж жагсаалдаа орж байгаа харагдав. Туг далбаагаа цэнгэлдэхийн голд байрлуулсны дараа сумын төрийн байгууллага болох захиргаа, сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэгийнхэн ажлын газрынхаа нэрийг өмнөө барин жагсаалаараа гарч ирэв. Богинохоон жагсаалыг асрын өмнө явахад байгууллага тус бүрийнх нь танилцуулга, амжилт бүтээлийг нь дуудаж байлаа. Су-мын наадамд 34 бөх зодоглохоор нэрээ бүртгүүлжээ. Аймгийн арс-лан Б.Шаравдоржийгоо барил-дахаар ирсэнд наадамчид тунчиг дуртай байлаа. Ид барилдаж байх үедээ улсын начны тааварт байнга бичигддэг байсан Шараваагаа сумынхан тэр хэмжээнд үнэлж хүндэлдэг. Одоо бол жилийн аль ч улиралд улсын харцага Ө.Даваа-баатарыгаа ярина. Наадмын үеэр мөн л яаж барилдах талаар нь ам өрсөн ярьцгааж байсан. Нутгийн-хаа хүүг сайн барилдаасай, наа-дам сайхан болоосой гэсэн амны бэлгэ, ерөөл тавьж байгаа хэрэг.
Наадмын эхний өдөр азарга, их нас, даага уралдсан. Их насны морьд хавьгүй олон байв. Урал-даан бүрт ямар нэгэн зарга заль-хай гарсангүй. Даага гарч гарааны газраа хүрэхийн хэрд хоцорсон хоёр ч даага араас нь давхилаа. Нэг нь араас нь давхисаар гүйцэ-хийн үед даага эргэчихсэн. Харин нөгөө нь хоцорсноо мэдээд урд толгой дээрээс эргэж, хөтөлж явсан хүнтэйгээ уралдаад давхихыг ха-рахад эгдүүтэй хөөрхөн. Дааганы уралдаан урьд хошуу тойрон гарч ирэхэд морь, мотоцикль, машин нь бүгд уралдаж байгаа юм уу гэмээр хоорондоо холилдчихжээ. Орой-хон болсондоо ч тэгсэн үү бараг л эзэн бүр нь өөрийнхөө даагыг хөөж байлаа. Машинтай нь шахаж ирээд л сигналдана. Нэг мото-цикльтой эр бүр шилбүүр барь-чихсан ороолгон хөөж байгаа харагдсан. Ингэлээ гээд ямар нэгэн хэл ам хэрүүл тэмцэл болсонгүй. Түрүүлж айрагдах нь айрагдаж, уралдаан сайхан боллоо хэмээц-гээж байв.
Сумынхан бүгд л “арай гайгүй давхилтай морьдоо аваад 90 жил-дээ уралдуулна” гэцгээж байсан. “Тэгээд тэр олон морьд дундаас түрүүлэх юм уу” гэхээр “Тоо нэмнэ, тоосоо өргөнөө хө” хэмээх. Ямар-таа ч олон тэгш ой давхацсан их ойн жил улсын наадамдаа тоосоо өргөж хийморио сэргээхээр шийд-жээ.
Цэнгэлдэхийн хойд талд барь-сан хуушуурын гэр орчим өдөр тийшээ хөл хөдөлгөөнд дарагджээ. Наадмыг манайхан хуушуургүй-гээр төсөөлдөггүй. Хуушуур авах гэсэн хүмүүс дугаарлаж, дөрвөн гэрийнхэн толгой өндийх завгүй ажиллаж байв. Наадмын хуушуур эрэлт ихтэй байгаагийн шинж, бүр ар араасаа дугаарласан байсан. Гэрийн дэргэд худалдааны хэд хэдэн машин чихэр, ундаа зэргийг зарж байсан ч хүмүүс хуушууранд л хошуурна. Хүйтэн өдөр байсан болохоор ундаа, усны борлуулалт муу аж. Гэрийн дэргэд нэг нөхөр тасарчихсан ширгэн дээр нам унтаж хэвтэнэ. Өнөө жил Баянцогт бороо ихтэй байгаа. Хаа л бол хаана халиурсан ногоо. Тал хөн-дий хар ногооноор униартана. Хууршуурт оочерлонгоо хүмүүс “Үгүй мөн хачин хангай яа. Яг намар шиг. Наадмын өдөр ингэж таарахдаа ч яахав” гэж ярилцана. А лдарт ээжүүдэд одонг нь гардуулна гэсэн зар наадмын талбайн хөл хөдөлгөөнийг нэмлээ. Энэ жил манай сум шинээр 100 гаруй алдарт ээжтэй болж байгаа юм. Зургаан сарын нэгэнд одон өгнө гэсэн зараар айл бүр дайллага цайллага хийхээр бэлдэж, хол ойроос ах дүүгээ урьжээ. Гэтэл суманд найман одон ирж хамгийн настай наймд өгөх болов. Үлдсэн хэд нь одонгүй найр хийх үү, одонгоо авахаар дахин юм бэлдэж найр хийх үү гэдэг дээрээ тулж. Зарим бүр ууцаа чанаад бэлдчихсэн байсан гэсэн. Тэгээд ихэнх нь найраа одонгүй хийсэн юм. Харин тэрхүү алдарт одонг наадмаар ээжүүдэд гардуулж байгаа нь тэр. Гоё гоё дээл өмссөн одонгийн эзэд тэр өдрийн бас нэгэн чимэг байлаа. Лав 80 хүнд одонг нь зүүж өгнө лээ.
Наадмын цаг агаар сумын охид хүүхнүүдийн гоёлыг өөрчилжээ. Манайхан наадамдаа зориулж янз бүрийн загвараар дээл оёулжээ. Сумын уран гартай хэдэн бүсгүй наадмын өмнөх өдрүүдэд нойргүй шахам сууж дуусгасан гэнэ. Харин наадмаар ийм хүйтэн байна гэж хэн ч төсөөлөөгүй учраас хөнгөн нимгэн гоёлоо аргагүй хойш тавьжээ.
Манай сумын айл бүр портер-той. Залуус нь хужаа мотоциклиор ижиллсэн мэт гоёно. Япон, солон-гос суудлын тэрэг ч олонтой. Тэр бүх машин наадмын талбай дээр цуглажээ. Дээр нь хот хүрээнээс ирсэн ах дүү, амраг садных нь машин нийлэхээр сум маань хоёр өдөр олны хөлд дарагдлаа.
Уяач бүр морио түрүүлсэн мэт, барилдсан бүхэн өрсөлдөгчөө давсан мэт сэтгэл дүүрэн наадаж чаддаг манай сумынхан бүтэн жилжингээ хуучлах сонинтой тарцгаалаа. Сумын төвийн урд хөндийг хөгжөөн өдөөж байсан туг далбаа, хөл гишгэх зайгүй байсан олон хүн өнөөдөр бүгд гэр гэрийн зүг одсон байгаа. Тэгсэн ч хүн бүр наадмын тухай хуучилж, сэтгэлд нь дөнгөж өчигдөр болсон наадам тэр чигээрээ л үргэлжилж байгаа даа.