315 мянган жилийн өмнөх homo sapiens хүний тархийг, өнөөдрийн хүний тархитай харьцуулан судлахад хэмжээгээрээ ойролцоо байжээ. Антропологич Симон Небаур 35-100 мянган жилийн тэртээгээс хүний тархи дух хэсгээсээ үл мэдэг хумигдаж эхэлснийг тогтоожээ.
Эрдэмтэд хүний уураг тархийг дахин судалж тархитай холбоотой хуучин мэдээллүүдийг няцаажээ. Альцгеймер буюу тэнэгрэл өвчин нь ихэвчлэн настай хүмүүст илэрдэг өвчин гэж үздэг. Уг өвчний шинж тэмдэг нь 40 наснаас хойш илэрч 70 нас гарснаас хойш гурван хүн тутмын нэг нь альцгеймерт өртдөг гэдэг судалгаа байдаг. Гэтэл хүний тархи хугацаатай, цаг нь болохоор муудаад хэрэггүй болж, эзнээ тэнэг болгодоггүйг судалгаагаар тогтоожээ. Альцгеймер нь цэвэр уураг тархины үйл явцтай холбоотой өвчин биш юм байна. Стресс, бухимдал, амьдралын буруу хэвшил зэрэг нь тархины зарим эд эс, судсыг гэмтээдэг нь ой санамжаа алдах эрсдлийг нэмэгдүүлдэг аж. Хэрэвзээ тархиа хайрлаж, архи, тамхи, эмийн зохисгүй хэрэглээ, стресс бухимдлаа зохицуулж чадвал хүн хичнээн урт наславч уураг тархи нь 45 настай хүнийх шиг цоо эрүүл ажиллах боломжтой юм байна. Настай хүмүүсийн биеийн хөдөлгөөнөөс эхлүүлээд хэл яриа нь удааширч залуу хүнээс болхи болдог. Энэ нь биеийн байдалтай л холбоотой болохоос биш тархи нь ажиллахаа больж, сэтгэх чадвараа алдсан гэж үзэж болохгүйг альцгеймерийн судалгаагаар мэргэшсэн мэргэжилтэн Дэвид Миллер дурдаад “Альцгеймерээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд тохиромжтой наснаасаа ууж хэрэглэх эмийг хүмүүст зөвлөх болно. Туршилтын үр дүн өндөр байгаа” гэжээ.
Хүн төрөлхтний хувьд уураг тархитай холбоотой хэвшсэн гэмээр ойлголтууд байдаг. Хүн бүхий л амьдралынхаа туршид тархиныхаа аравхан хувийг ашигладаг бол Эйнштейн мэтийн суутнууд 20 хувийг нь ашигладаг. Хүний тархи хөгшрөх тусам муудаж, мартамхай болж зөнөглөдөг гэцгээдэг.
АНУ-ын тархи судлалын эрдэмтдийн хийсэн судалгаа болон бусад орны эрдэмтдийн сүүлийн үед энэ талаарх хийсэн судалгаанууд өөр зүйлийг өгүүлээд байгаа юм.
Хүний ой санамж 27 наснаас муудаж эхэлдэг гэдэг. 45 нас хүртэл муудахгүй ч ихэнх хүмүүс 20 наснаасаа мэдрэлийн эсүүдээ үхүүлдэг. Хэрвээ мэдрэлийн эсээ үхүүлэхгүй бол альцгеймерийн өвчинд нэрвэгдэнэ гэсэн ойлголт үгүй. Тэглээ ч АНУ-ын эрдэмтдийн шинээр гаргаж байгаа эмийг 45 наснаасаа уувал 70 нас хүрсэн хойноо зөнөглөнө, тэнэгэрнэ гэсэн асуудал байхгүй болж байгаа юм.
Хүний тархи хэвийн ажиллавал 50 хүртэл жил өөрийн нөөц бололцоогоор ажиллах хүчин чадалтай. Биеийн дасгал хөдөлгөөн, спорт нь тархийг хэвийн ажиллахад тусалдаг юм байна. Тогтмол хөдөлгөөн нь тархины эд эсүүдийг сэргээж, хөдөлгөж, хүчилтөрөгч, глюкозын хүртээмжийг сайжруулдаг аж. Насаараа спорт хөөсөн, өндөр настай тамирчид дунд тархины элдэв эмгэг, тархины судасны хатуурал, тэнэгрэл, зөнөгрөл, шизофренитэй хүмүүс бараг байдаггүй нь нотлогджээ.
Тархиа амралтгүй байнга ажиллуулж ачаалал өгч байх тусмаа сэтгэх чадвар нэмэгддэг гэдэг нь худлаа юм байна. Тархийг хамгийн ихээр ядраадаг мэргэжилд нягтлан бодогч, номын санч, жолооч мэргэжлийг оруулдаг аж.
Мөн тархийг хэвийн ажиллахад саад болж, тархины үйл ажиллагааг хямраадаг зан үйл олон бий. Өглөөний цай уухгүй байх нь тархийг тэжээлийн дутагдалд хүргэдэг гэнэ. Түүнчлэн хэтрүүлэн идэх, тамхи татах, чихэртэй зүйл их хэрэглэх, агаарын бохирдол, нойрны дутагдал, толгойгоо хөнжлөөр битүүлж унтах, өвчтэй байхдаа ажиллах эсвэл сурах, бага бодох, ховор ярих нь тархийг үхүүлдэг гэж хэлж болно. Огт юм бодохгүй байх нь тархийг агшааж, хатингаршилд хүргэдэг бол хүнтэй оюунлаг, ухаалаг харилцан яриа өрнүүлэх нь тархины үйл ажиллагааг дэмждэг юм байна.
Хүний уураг тархи
АНУ-ын Вашингтоны их сургуулийн эрдэмтэн багш нар, тэр дундаа доктор Матт Чадлер энгийн хүн уураг тархиныхаа арав хүрэхгүй хувийг ашигладаг гэдгийг эрс эсэргүүцдэг хүмүүсийн нэг.
Сэтгэл судлаач Виллям Жеймс 1908 онд бичсэн “Хүний энерги” зохиолдоо “Хүн оюун ухаан болон хүч чадлынхаа багахан хэсгийг ашигладаг” гэдгийг хэн нэгэн нь тархитай холбоотой хэмээн ойлгоод “Хүн тархиныхаа дөнгөж 10-хан хувийг ашигладаг” гэх буруу ташаа зүйлийг түгээжээ. Гэтэл 1920 онд хулгана дээр туршилт хийж тархинаас нь зарим хэсгийг нь авахад үйлдэл хийж байсан бөгөөд үүнээс үүдэж хүний тархинаас хэсэгхэнийг авсан ч онцын өөрчлөлт гаргахгүй гэдэг номлол олон жил явсан юм. Үүнийг нотлох бодит түүхүүд олон байдаг юм байна. Осол гэмтлээс болж тархиныхаа зарим хэсгийг авахуулсан хүмүүс та бидний дунд ажиллаж хөдөлмөрлөөд явдаг.
Харин шинжлэх ухаан үүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүй бөгөөд мэс заслын эмч нар тархинд өчүүхэн ч гэмтэл учруулахгүйн тулд маш их болгоомжтой ажилладаг. Хэрвээ ямар нэг алдаа гарвал өвчтөний амь нас хохирч, эсвэл тахир дутуу болох аюултай гэж үздэг. АНУ-д 1990-2000 онд “Уураг тархины арван жил” өрнөж ард иргэдээсээ эхлүүлээд эрдэмтэн мэргэд нь тархи судлал руу анхаарсан байдаг.
Хүн тархиныхаа 10-хан хувийг ашигладаг бол үлдсэн 90-ийг нь гаргаад хаячихаж болдоггүй юм уу. Тэр ашиглагдахгүй байгаа 90 хувь нь хөдөлгөөнгүй, идэвхижилгүй байсаар эргээд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй юу гэсэн олон асуулт олон арван жилийн турш эрдэмтдийг сандаргаж байсан юм. Хүний тархи 1400-1500 грамм гэж үзвэл 10 хувь нь дунджаар 145 грамм болно. Гэтэл хүн тархиныхаа нэг байтугай хувийг л авахуулахад сааждаг. Мэдрэлийн хэдхэн эсээ гэмтээхэд л мэдрэлийн системийн тэнцвэр алдагддаг.
Эйнштейний тархи бусад хүмүүсийнхээс хэмжээний хувьд харьцангуй бага байжээ. Хүн гоц ухаантай байх эсэх нь тархины эсийн хоорондын холбоосоос хамааралтай юм байна. Энэ нь л тухайн хүнийг ер бусын авьяас билигтэй байх эсэхийг шийддэг гэсэн үг. Дэлхийн ихэнх эрдэмтэд хүн тархиныхаа 10-хан хувийг ашигладаг гэдгийг нэгэн дуугаар эсэргүүцдэг бөгөөд “Ийм цуу ярианд итгэхээсээ урьтаад эхлээд тархины багтаамж, хүчин чадлыг бүрэн судлах ёстой.
Гэтэл хүний уураг тархийг өнөөдөр ч гэсэн бүрэн судлаагүй байна” гэжээ. Иймээс хүн уураг тархиа 100 хувь ашиглаад зогсохгүй, байнгын зөв ачаалал өгвөл мөнхийн хөдөлгүүр шиг байх болно гэсэн байна.