Хөдөлмөрийн баатрын цол тэмдгээ Ерөнхийлөгчөөсөө гардаж авсан ахмад сэтгүүлч Х.Цэвлээ гуайтай наадмын өмнөхөн хууч хөөрснөө хүргэж байна. Энд дурдахад, сэтгүүлч бүхний хайрлан хүндэтгэдэг буурай маань саяхан 90 насныхаа ойг тэмдэглэсэн билээ.
-Монгол түмэн тэр аяараа жил тойрон хүлээдэг их баяр наадмын босгон дээр хөдөлмөрийн баатрын тэмдгээр энгэрээ мялаасан ахмад сэтгүүлч танд чин сэтгэлээсээ баяр хүргэе. Улсынхаа эрхэм дээд шагналыг авсны дараах анхны сэтгэгдлээсээ хуваалцана уу?
-Баярлалаа, буурал миний сэтгэл мэдээж ихэд хөдөлж байна. Монголын төр үй олон хүний дотроос өндөр настай нэгэн хүнийг олж харж өндөр цол хэргэмээр мялаасанд мөхөс миний бие баяртай байлгүй яах вэ. Сэтгүүлч болон нийгэм, улс төрийн зүтгэлтэн гэсэн хавсарсан ангиллаар гэх үү, энэ шагналыг надад өгөх шиг болно лээ. Монголын ард түмнийг хөтөлж явсаар өнөөг хүрсэн сэтгүүлчдийн гавьяа их шүү дээ. Тэр гавьяаных нь хамаг оргил шагналыг над дээр тохчих шиг боллоо. Иймд би Монголынхоо зургаан мянган сэтгүүлч нөхдөдөө талархал дэвшүүлье гэж бодож байна. Миний энгэр дээрх энэ шагнал та бүгдийнх шүү. Монголын ард түмний өмнө байгуулсан үе үеийн сэтгүүлчдийн гавьяа төрийн хэмжээнд ийн үнэлэгдлээ гэж л дүгнэх юм. Тэгэхээр, манай төр нүдтэй л юм байна гэж бодож сууна даа.
-Та анх яаж сэтгүүлч болсон түүхээсээ дурсахгүй юу?
-Сэтгүүлч болсон миний түүх хоёр үе шаттай гэх үү дээ. Анхных нь бол 1956 оны гуравдугаар сард аймгийн сонины хянагч редактороор батлагдаад, улмаар хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга болж дэвшин таван жил ажилласан байгаа юм. Тэгж анх сэтгүүл зүйд хөл тавьжээ. Дараагийн шат гэвэл, үүнээс хавьгүй хойно, 1980 оны нэгдүгээр сард улсынхаа төв хэвлэл “Үнэн” сонины нэгдүгээр орлогч эрхлэгчээр томилогдсон явдал. Үүнээс хоёр жилийн дараагаар “Тоншуул” сонины ерөнхий эрхлэгчээр хавсран томилогдож байлаа. Ингээд бодохоор, өнөөг хүртэл 66 жилийн турш үзэг цаастай ноцолдсоор иржээ гэж.
-Та социализм, түүнийг түүчээлсэн ардчилсан хувьсгал, мөн өнөө цаг гээд түүхэн гурван үед сэтгүүлчээр ажиллажээ. Тэрхүү гурван үеийг хэрхэн дүгнэж үздэг вэ?
-Гурван үеийг адилтган үзнэ ээ. Аль нь ч ялгаагүй Монголын ард түмний шилж сонгон хүлээж авсан нийгмийн байгуулал учраас. Социализмын ч, ардчиллын анхны он жилүүдийн ч, одоогийн шинэ сэргэж байгаа гэх түүхэн гурван үе тэр утгаараа ижил шүү дээ. Тийм ч учраас би, “Ард түмэн минь, эх орон минь, төр минь” гэсэн гурван үндсэн зарчмыг баримтлан аль ч үед нь бичиж л явсан. Одоо ч бичсээр.
–Тэгвэл Монголын сэтгүүл зүйн түүхийг та хэрхэн дүгнэх вэ?
-Монголын сэтгүүлчид ямар ч үед ардынх байсан. Юу гэхээр сэтгүүлч хүн олон нийтийг соён гэгээрүүлж, нийгмийн амьдралын аливаа асуудлыг сэтгүүл зүйн нүдээр харан ард түмэнд ойлгуулж, үнэнийг хэлж, хаашаа явах ёстой вэ гэдгийг заан чиглүүлж, юу нь болж байна, юу нь болохгүй байна гэдгийг дүгнэн харуулах тийм л үүргийг биелүүлсээр ирсэн. Жамсрангийн Цэвээн эрхлэгчтэй 1915 оны “Нийслэл хүрээний сонин бичиг”, 1920 оны арваннэгдүгээр сарын 20-нд Оросын Эрхүү хотноо анхны дугаараа гаргасан “Үнэн” сониноос эхлүүлээд 1950-иад оны сүүл хүртэл сэтгүүл зүй үндсэндээ жинхэнэ ардын сэтгүүлчдийн хүчээр явсан. Тэр хүртэл мэргэжлийн сэтгүүлчдийг бэлтгэдэггүй байлаа шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, унаган авьяас, төрөлх чанар, хүсэл тэмүүллээрээ л сэтгүүлчийн ажлыг хийдэг байж. Ингэхдээ зүйрлэн адилтгах, дүрслэн бичих гээд ардын аман зохиол, ерөнхийдөө уран зохиолын арга барилыг ихээхэн хэрэглэдэг байсан нь ажиглагддаг. Угаасаа мэргэжлийн гэх боловсон хүчин гарч ирэхээс өмнө сэтгүүл зүй одоогийн ярьдгаар бол сайн дурын уран сайханчдын хүчээр явж байсан гэлтэй. Энд гэж хэлэхэд, Монголын нууц товчоо бол манай үндэсний сэтгүүл зүйн бүхий л төрөл жанрыг багтаасан сонгодог толь бичиг юм шүү дээ. Энэхүү түүхэн бүтээлээс улбаалан бид өөрийн гэсэн өнгө аястай, өрнөдийнхөөс ялгаатай сэтгүүл зүйг бий болгосон болов уу. Угаасаа л сэтгүүлчид бид ардын аман зохиол, үлгэр туульс, ялангуяа зүйр цэцэн үгс, оньсого зэрэг ард түмнийхээ түгээмэл сэтгэлгээний онцлогийг найруулан бичиж хэрэглэсээр өнөөг хүрлээ.
-Таны хувьд сэтгүүл зүйн хамгийн адармаатай, хамгийн чухал салбар аль нь вэ. Зохиогч, бичигч нь олон түмний танил болох нь тэр бүр байдаггүй “далд” хэмээх сонин хэвлэлийг тэгж хэлэх нь бий. Та үүнтэй санал нийлэх үү?
-Нийлэлгүй яах вэ. Аман сэтгүүл зүй гэж нэг юм байна аа. Латин хэлтнүүдийн улс оронд нэлээд түгж байсан гэлтэй. Тэгвэл манай зүйр цэцэн үгс гэдэг үндсэндээ аман сэтгүүл зүй шүү дээ. Тэр нь уран зохиол гэхээсээ илүүтэй сэтгүүл зүйд хамаарах биз ээ. Монголд хориод мянган зүйр үг байдаг гэсэн. Энэ чинь аман сэтгүүл зүйн үндсэн эх сурвалж биш гэж үү. Дээр миний хэлсэн ардын гэх сэтгүүл зүйн үндэс болсоор ирсэн зүйр цэцэн үгс адилтгал, зүйрлэл хоёр дээр л тулгуурладаг. Аливааг тайлбарлахдаа байгааг байхгүй юмтай адилтгаж, ойлгогдохгүй зүйлсийг ойлгогдохтой нь зүйрлэн ярьж ард түмэндээ хүргэдэг байж. Түүнийгээ бие биедээ хүргэж, бүр үе дамжуулан уламжилсаар уран цэцэн зүйр үгийн хэлбэрээр хөгжүүлж иржээ. Үүгээрээ Монголын сэтгүүл зүй өвөрмөц түүхэн онцлогтой гэж боддог юм аа, би. Товчдоо бол, би таны хэлсэнчлэн “далд” гэх сонин хэвлэлийг сэтгүүл зүйн үндэс гэж үздэг ээ.
-Аливаа мэргэжил өөр өөрийн онцлогтой. Тэгвэл сэтгүүлчийн мэргэжлийн онцлог нь яг юу вэ. Ярвигтай энэхүү мэргэжилд гологдохгүй байх гол нөхцөл нь юу бол?
-Сэтгүүл зүйд нэг өвөрмөц онцлог бий. Мэдээ, мэдээлэл бүр заавал ч үгүй ямар нэг онцлогтой байж сонин хэвлэл юм уу, радио телевизээр цацагддаг байхгүй юу. Түүнээс биш өдөр тутмын амьдралын байдаг л нэг зүйлийг байнга нуршвал хэний ч сонирхлыг татахаа больдог. Тийм юмнаас хүн аяндаа уйдчихдаг. Иймээс л өнөөх шар хэвлэл, Фёрстын гэх сэтгүүл зүй гарч ирсэн биз ээ. Сэтгүүл зүйд юуны түрүүнд үнэн мэдээлэл түгээх нь чухал. Энэ бол ойлгомжтой. Тэрхүү мэдээллээ өвөрмөцөөр, онцлог байдлаар хүргэх шаардлагатай. Гэхдээ онцлогийг нь улам бүр тодруулах гэсээр байгаад шар сэтгүүл зүй рүү хэлбийчих аюултай. Нөгөөтэйгүүр байдаг л нэг үлбэгэр мэдээ, мэдээллийг олон түмэн уншихгүй, сонирхохгүй, хүлээн авахгүй. Хүн хүлээж авахгүй учраас тиймэрхүү зүйл сэтгүүл зүйн үүргийг биелүүлж чадахгүй л дээ. Иймд нийгмийн хамгийн чухал, тулгамдсан асуудлыг ер бусаар, бүр хүний санаанд оромгүйгээр гарган ирж тавьж чадна гэдэг л сэтгүүлч хүн мэргэжилдээ гологдолгүй явах гол нөхцөл байж болох. Тэр зүйр цэцэн үг, инээдмийн зохиол, хошин урлагийг хүмүүс яагаад илүүтэй сонирхоод байна вэ гэхээр анхаарлыг нь эрхгүй татдагт л байгаа юм. Хэн хүний оюуны анхааралд өртөн сонирхлыг нь татна гэдэг чинь л сэтгүүлчийн чадвар чансааг илэрхийлэх үндсэн шалгуурын нэг яалт ч үгүй мөн.
-Сэтгүүлчийн мэргэжил сүүлийн үед нэр хүндгүй болоод байна гэх. Энэ талаар таны бодол гэвэл?
-Сэтгүүлчийн мэргэжил одоо цагт үнэгүйдсэн гэдэгтэй би санал нийлэхгүй. Үнэтэй хэвээр байгаа. Сошиал ертөнц, гар утсаар урсах зүйл олон түмний мэдээллийн хэрэгцээг зарим талаараа хангаж буйг энд үгүйсгэх гэсэнгүй ээ. Гэхдээ тэр нь сэтгүүл зүйн бүтээгдэхүүн биш л дээ. Яахав хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, сонин, телевиз, радиогоос түгээх материалын чанар чансаа дордож, хүнд үнэлэгдэх байдал нь зарим талаараа суларсан байж магадгүй. Гэхдээ үүний үндсэн шалтгаан нь гэвэл, мэдэх мэдэхгүй цөөн хэдэн хүн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг эзэмшин хувийн зорилгодоо явцуугаар ашиглаж үзэл бодлоо тулгах болсон явдал болов уу.
-Олон нийтийн сүлжээгээр өөрсдийнхөө үзэл бодлыг тулгах явдал газар авч байх шиг. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Байх л асуудал. Өмнө нь хүмүүс амаараа л чалчдаг байсан бол технологийн дэвшлийг дагаад харин одоо олон нийтийн сүлжээгээр хэн дуртай нь юу дуртайгаа бурдаг болж. Үүнд эмзэглээд яах вэ дээ. Чухал мэдээлэл мөнхөд хадгалагдах ёстой гэсэн нэг бичигдээгүй хууль байдаг даа. Хүн чулуу гэдэг чинь өөрөө мэдээлэл агуулдаг байхгүй юу. Тэгвэл энэ олон нийтийн сүлжээгээр цацагддаг мэдээлэл зуу биш юм аа гэхэд арван жилийн дараа байх уу. Үнэ цэнээрээ хадгалагдан үлдэж чадахгүй шүү дээ. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн бүтээгдэхүүн цаг үеэ дүрсэлснээрээ хадгалагдан үлддэг үнэт зүйл юм. Ер нь сэтгүүл зүйн гол онцлог гэвэл хадгалагдах шинж нь байх шүү.
-Саяхан Монголын сэтгүүлчдийн их хурал боллоо. Үр дүн нь танд ямар санагдав?
-Энэ талаар надад хэлэх юм алга. Яагаад гэвэл би өөрөө сууж чадаагүй. Сонсож дуулсан юм дулимаг. Яахав удирдлага нь солигдсон байна. Жинхэнэ сонгосон удирдлага нь байхгүй болчихсон байсан шүү дээ. Сүүлийн үед сэтгүүлчдийн байгууллага тогтвортой удирдагчгүй яваад байлаа. Одоогийн сонгогдсон Отгонбаатар бол жинхэнэ мэргэжлийн, гэхдээ телевизийн сэтгүүлч. Энэ хүн энэ байгууллагыг удирдах болсон нь бас муу биш болов уу. Мэргэжлийн сэтгүүлч учир сайн удирдах байх гэж найдаж байна. Хэл аманд ороод явдаг ч хүн биш. Нэг тал руу явцуурахгүй, ер нь үнэний төлөө явдаг хүн мөн байж магадгүй. Би гэхдээ сайн мэдэхгүй байна. Сэтгүүл зүйн удирдагчид ерөөсөө хүний төлөө явдаг л ганцхан зарчимтай байх ёстой. Хуучны монгол хэллэгээр, “Нэгэн биеийн эрх ашиг болон нэгэн байгууллагын эрх ашгийг голчилдоггүй хүн” л байх хэрэгтэй. Энэ зарчим л Монголын сэтгүүл зүйн удирдагчийг ухаалаг байлгах гол зүйл дээ.
-Сэтгүүлч гэдэг үнэхээр буянтай сайхан мэргэжил гэж ярьдаг даа. Олны танил болох нь ч амархан, нийгэмд нөлөөлөх нь ч хүчтэй гэдэг, энэ тухайд?
-Тэр үнэн. Гэхдээ чалчсан бүхэн сайн сэтгүүлч болчихгүй. Сараачсан бүхэн сайн нийтлэл бичиж чадахгүй шүү дээ. Тийм учраас унаган авьяасын өгөгдөл гэж юм ямар нэг хэмжээгээр заавал байх ёстой биз ээ. Ард түмний нийтийн эрх ашгийг яаж тусгаж, аль өнцгөөс нь гаргаж, сонирхолтой хэлбэрээр нийгмийн анхаарлын төвд тавих вэ гэдэг нь хамгаас чухал. Тэгж тавьж чадсан сэтгүүлч л нэрд гарна.
-Улс орны удирдлага, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүд гээд бүгд сэтгүүл зүйн хүчээр л олонд танигдан суудал сэнтийдээ залардаг гэвэл буруудахгүй биз ээ. Энэ тухай таны бодлыг сонирхьё?
-Ерөөсөө нийгмийг бүхэлд нь сэтгүүл зүй л дүрсэлж олон түмэнд хүргэдэг. Энд нэг асуудал бий. Байхгүй хүний тухай асуудал. Монголоор дүүрэн “байхгүй” хүн бий болчихсон. Тийм “байхгүй” хүний ярьсан бүхнийг нээрээ үнэн юм байх гээд Их хурлын гишүүнээр сонгоод тавьчихдаг. Дараа нь анзаарахнээ “байхгүй” хүнийг л сонгочихсон байдаг байхгүй юу. “Байхгүй” хүнийг бүр Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгчөөр залаад л. Өөрөөр хэлбэл, “байхгүй” хүний сайхан үгэнд хууртаж молигодуулах нь элбэг. Молигодох гэдэг юм сэтгүүл зүйг ерөөсөө ганц алж байгаа, нэр хүндийг нь унагаж байгаа юм шүү. Тийм учраас “байхгүй” хүнийг жинхэнэ хүнээс яаж ялгаж харуулах вэ гэдэг сэтгүүл зүйд маш чухал.
-1980-аад оны сүүлээр Зүүн Европын социалист орнуудад ардчиллын төлөөх хөдөлгөөн өрнөхөд Азид зөвхөн Монголд л мөн тийм хувьсгал гарсан. Энэ талаар та юу гэж боддог вэ?
-Хэт баруун тийшээ гүйсэн дээ. Зүй нь бол шударга ардчилсан хүнлэг зах зээлийн нийгэм байгуулах ёстой байсан. Үндсэн хуульдаа ч тэгээд заасан, уг нь. Гэтэл хүнлэг бус зэрлэг ардчилал руу орсон. Тийм учраас тэрнийг томоохон алдаа болсон гэж үздэг. Одоо л алдаагаа засах гэж үзэж байна. Гэхдээ засахад түвэгтэй. Учир нь “Би үхэхээр чи үх” гэсэн хувиа бодсон явцуу үзэл нийгэмд маш ихээр түгжээ. Энэ л үзэл хөгжил дэвшилд чөдөр тушаа болж байна.
-Манай сэтгүүл зүйн ирээдүйг та хэрхэн төсөөлж байна вэ?
-Сэтгүүл зүй өөрийгөө цэвэрлэдэг хуультай гэх үү дээ. Алдвал цэвэршээд явдаг ерөнхий зүй тогтолтой. Манай сэтгүүл зүй ч тэр дагуу явна. Үүнд санаа зовох юм ер үгүй.
-Та одоо яг ямар бүтээл туурвиж сууна вэ?
-Би дээр “байхгүй” хүний тухай баахан ярьсан даа. Тийм хүний үгийг үнэн гэж бодчихоод явж байхад ард нь тэс өөр хүн байдаг. Тэгвэл тийм хүнийг яаж таних вэ. Энэ талаар л бодолд дарагдан цаас сараачиж сууна. Ленин хэлсэн байдаг юм. Хүнийг өөрийгөө нууж байг гэж хүн төрөлхтнийг хэлтэй болгосон гэж. Хүн үг яриагаараа өөрийгөө далдалдаг гэсэн үг. Угаасаа л тийм шүү дээ.
-Залуу сэтгүүлчдэд хандан та юу хэлж зөвлөмөөр байна вэ?
-Сэтгүүлч хүнд боловсрол, мэргэжил, сэтгэл, хүн чанар гээд дөрвөн хаалга бий. Тийм учраас сайхан сэтгэлтэй, хүн чанартай хүн л сэтгүүлч байх ёстой. Хорон санаатай хүн сэтгүүлч болоод олигтой юм хийхгүй шүү дээ. Тийм хүмүүсийн харгайгаар л энэ сэтгүүл зүйн нэр хүнд унаж буй. Гэхдээ би Монголын сэтгүүлчид тэр аяараа хорон санаатай болчихсон гэж бодохгүй байна. Тийм хүн ганц хоёр байж болно. Гэхдээ хор уршиг нь их юм даа. Иймд, “Мухар үхэрт хутга бүү үзүүл, муу хүнд сэтгүүлчийн мэргэжил бүү эзэмшүүл” гэж хэлмээр байна. Ер нь дэлгэн тавьж байгаа асуудлаа нийгэмд зөвөөр оруулж ирэх ёстой юм шүү. Түүнээс биш хүнийг хорлохын тулд сэтгүүл зүйд зүтгэсний хэрэггүй. Хүнийг соён гэгээрүүлэхийн оргил нь сэтгүүл зүй мөн гэж цаг ямагт санаж явах нь зүйтэй болов уу.
-Монгол түмний баяр наадам цар тахлын уяанаас гарч, дэлгэр болох нь ээ, энэ жил. Үүнтэй холбогдуулан таны ерөөл, сургамжийг сонсох хүн олон байгаа нь лавтай?
-Саявтархан би Монголын ард түмэн мянган жилийн уламжлалтай эрийн гурван наадмаа хийж чадахаа байлаа гэж нэг юм бичсэн. Бөхчүүд нь допингдоод л. За овоо бяртай бөх гарч ирээд түрүүлчихлээ дээ гэсэн чинь биеэс нь сэргээш илрэх юм. За овоо хурдан ажнай гарч ирлээ дээ гэтэл эрлийз байх жишээний. Тэгээд тэрнээсээ болоод монголчууд хоорондоо хэрэлдэж маргаад, бүр нийгмээрээ хэдэн хэсэг болж хуваагдаж талцахад хүрсэн шүү дээ. “Ухаантайн зовлон” гэдэг Оросын Грибоедовын хуучны зохиол бий. Түүн лүгээ монголчууд дэлхийн хамгийн ухаантай ард түмэн ажээ. Ухаантайгаасаа болоод л хамгийн ихээр зовж байгаа ард түмэн болж дээ. Ухаантайгаараа дэлхийн толгой хавьцаа байх ёстой атал ухаантайгаасаа болоод дэлхийн нүхэнд, хөгжлийн ёроол руу уначихаад байгаа байхгүй юу. Ухаантайн зовлонгийн хамгийн наад захын жишээ гэвэл бие биеэ хүндэтгэхээ байчихсан, нэг нэгнээ хүлээн зөвшөөрдөггүй болчихсон явдал. Дандаа би, би, би гэж явсаар байгаад нэг мэдэхнээ тэргүүний хүн биш хамгийн адгийн амьтан болчих нь энүүхэнд. Тиймээс энэ удаагийн наадмыг бие биеэ хүндэтгэсэн баяр болоосой гэж хүсэж байна. Монгол түмний наадам маань жинхэнэ эв нэгдлийн илэрхийлэл болон өргөн дэлгэр өрнөхийг хүсэн ерөөе.