ЭЛЧИН САЙД БИЧИЖ БАЙНА
Энэ жилийн арваннэгдүгээр сарын 17-нд бид тэр үеийн Чехословак улсад коммунизм нуран унаж Хилэн хувьсгал болсны 30 жилийг санан дурсах юм. Тухайн үед Прагийн гудамжинд “Буцаад Европ руу” хэмээх уриа аяндаа сонсогдож 1918-1938 онуудад Анхны бүгд найрамдах улсын үед Чехословак улс, хөгжсөн ардчилсан Европт багтаж байсан шигээ түүндээ эргэн очих хүсэл зорилгоо илэрхийлж байлаа.
Бидэнд тэмдэглэх зүйл байгаа юм. БНЧУ ардчилал болон зах зээлийн эдийн засаг руу амжилттай шилжин орж 1999 оноос НАТО-гийн гишүүн орон, 2004 оноос Европын холбооны гишүүнээр тус тус элссэн билээ. Европ дахь хамгийн аюулгүй орны нэг. Түүхэндээ эрх чөлөө, ардчиллыг хамгийн удаан мэдэрч байгаа мөн эдийн засгийн хувьд хамгийн амжилттай үеийг туулж байгаа орон билээ. Словак улстай хамгийн нягт, маш нөхөрсөг харилцаатай байдаг нь хөрш орнуудтайгаа ямархуу харилцаатай байдгийн нэг жишээ юм. Өнгөрсөн 30 жилийн хөгжил шулуун дардан байгаагүй ээ. Гэхдээ улс төрийн өөрчлөлт буюу улс төрийн намуудын чөлөөт өрсөлдөөн рүү шилжилт болон эдийн засгийн шилжилтүүд амжилттай хийгдсэн. Төмөр хөшиг нурснаар манай улс дэлхийд нээлттэй болсон. Австри болон Холбооны бүгд Найрамдах Герман улсуудтай хиллэж байсан хилийн өргөстэй төмрүүдийг устгаж хаясан. Төрөөс зохицуулалт хийхээ больж, татаасыг зогсоож зах зээлийг либералчилсан. 1990 оноос өмнө БНЧУд ганц ч хувийн үсчин болон хүнсний дэлгүүр байдаггүй байсан. Хүмүүс улсаас үнийг нь тогтоож үүнийгээ олон арван жилийн турш дээр нь хэвлэн наасан бүтээгдэхүүнийг авахаар урт дараалалд зогсдог байлаа. МаргаретТетчер жилдээ 3-4 компанийг хувьчилдаг байсан бол Чехословак улсын засгийн газраас цагт 34 компанийг хувьчлах ёстой болж байлаа. Аж үйлдвэрлэл тэр аяараа өөрчлөгдөж бүтцийн өөрчлөлтүүд хийгдсэн. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт шилжиж түүний үндэс суурь нь хувийн өмч болж ирсэн. Үүний ачаар хүмүүс өөрсдийн өмчдөө анхаарал хандуулж Прага хот болон Чехийн бусад хот, тосгодууд өнгө үзэмжээ сайжруулж эхэлсэн. Барилга байшингуудыг сэргээн засварлаж эхэлсэн. Навсайсан саарал өнгөнүүдийг өнгөт фасадуудаар сольсон. Хувийн компаниуд шинэ технологиудад хөрөнгө оруулалт хийж түүний ачаар хүрээлэн буй орчин мэдэгдэхүйцээр сайжирсан.
1989 оны арваннэгдүгээр сар ба түүнээс хойших жилүүд нь нийгмийн амьдралын бүхий л салбарт бүх нийтийн тайвшралын үе байсан бөгөөд хүмүүст урам зориг, шинэ зүйл эхлүүлэх, бизнес эрхлэх хүсэл эрмэлзэл, өөрийн гэсэн мэдрэмжийг төрүүлдэг болсон нь улсын ерөнхийлөгч Вацлав Хавелын дэмжлэгтэйгээр өнгөрсөн коммунизмтай маргаангүй нэгдмэл байдлаар тэмцсэний ач юм. Үүний зэрэгцээ дэлхийн бусад улс орныхон манай улсын талаар онцгой, давтагдашгүй сонирхож байсан ер бусын мөч байсан бөгөөд ВацлавХавел Чех улсын олон улсад эзлэх байр суурийг сэргээх, түүний чөлөөт ертөнцийн институцид нэгтгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
Түүнээс тийм ч бага бус чухал үүргийг 90ээд оны үеийн сангийн сайд хожуу үеийн Их хурлын дарга, ерөнхийлөгч ВацлавКлаус гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр улс төр, эдийн засгийн хөтөлбөрийг боловсруулж системийн өөрчлөлтийг хийсэн бөгөөд тэр болон түүнийг тойрон хүрээлж байсан хүмүүс капитализм, олон ургалч парламентын ардчиллыг (илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг өнөөдрийн ойн баярт зориулж монгол хэл рүү орчуулан НЭПКО хэвлэлийн газарт хэвлүүлсэн “Бид супермаркетаас ч илүүг хүссэн юм” хэмээх түүний бичсэн номоос авах боломжтой) хүсч байгаагаа ойлгомжтойгоор хэлж байлаа. 1992 онд Словак Улсын их хурлын сонгуульд тусгаар тогтносон Словак улс байхын төлөө хүчин зүтгэж байсан улс төрийн намууд илт ялж Чехословак улсыг салгах хэлэлцээнүүд хийж байхад Чехийн талаас удирдаж оролцож байсан нь бас энэ хүн билээ. Шилжилт болон ардчилсан институтүүд байгуулах, Чехословакийг салгах болон евроатлантын бүтэц рүү явах зам энэ бүгд биднийг ямар ч гадаад зөвлөхүүд, эсвэл олон улсын жуучлагчид төлөөлж чадахгүй гэрийн даалгавар болохыг бид мэдэж байсан. Мөн түүний зэрэгцээ хөгжил цэцэглэлтийн жор нь гадаад худалдаа, түүний либералчлалд анхаарлаа хандуулах нь гадаадаас санхүүгийн буцалтгүй тусламж авахаас илүү гэдгийг ч бид мэдэж байсан билээ.
Манайх төв болон зүүн Европын орнуудаас коммунист намынхаа нэрийг өөрчлөөгүй буюу тус нам нь “зүүний ардчилсан намын жигүүр” болоогүй ганцхан орон болж чадсан юм. Манайд энэхүү бүлэг хүмүүс тамгалагдан үлдсэн учраас өнөөдрийг хүртэл 30 жилийн дараа төрийн өндөр албан тушаалд томилогдохыг санахын ч хэрэггүй байсан юм.
Төв болон зүүн Европт коммунизм задарсан нь Монголд хүртэл нөлөөлсөн давамгай нөлөөтэй байснаараа онцгой юм. 1989 оноос өмнөх манай хоёр орны ойрхон харилцааны ачаар Прагийн их сургуулиудад сурч байсан зарим монгол төгсөгчид арваннэгдүгээр сарын 17ны дараахан санаа, сэдэл болгож Хилэн хувьсгалын тайван үйл явцын тухай бичлэг бүхий (VHS) дүрс бичлэгийн хальсыг авчирч байжээ. Яг Чехословакт болсонтой адилаар Монгол Улсад 12 сарын үйл ажиллагааг өөрсдөө удирдан явуулсан байдаг. Коммунизмын төгсгөл ч энд маш өргөн хүрээнд тулгуурласан удаан хугацаанд хийхээр чиглэгдэж байсан нийтийг хамарсан үзэгдэл болсон байлаа.
Бидний удаан болон богино хугацаанд ч даван туулж ирсэн коммунизмын үе нь хувь хүний эрх чөлөөг хязгаарлах, эрх ямбыг үндэстэн дамнасан түвшинд шилжүүлэх замаар улс орнуудын хараат бус байдлыг булаан авах чиглэлээр хурцалж байсан юм. Бид шүтэн бишрэх кампанит сурталчилгаа, хоосон уриа лоозон, дээрээс төвлөрсөн шийдэл гаргаж зохион байгуулалт хийх болон улс үндэстнүүдийг сулруулах байдлууд дээр эмзэглэх эрхтэй хэмээн үздэг. Бүтэлгүйтдэг таван жилийн төлөвлөгөөг санацгаая. Тийм ч учраас 2050 он хүртэлх зорилтын талаар ярьж байгаа улстөрчдөөс өнөөдрийн байдал түүнчлэн яагаад хөнгөлөлтийн хувь хэмжээний бодлогыг харж үзэхгүй байгаа юм бэ, эсвэл ямар нэгэн хэмжигдэхүүн (жишээлбэл дундаж температур) 2050 он хүртэл өөрчлөгдөх ба бусад бүх зүйл (жишээлбэл: мэдлэг ба технологи) өөрчлөгдөхгүй үлдэнэ гэдгийг хэрхэн урьдчилан харж байгаа юм бэ гэдгийг асуух болж байна.
БНЧУд дийлэнх дүгнэлтүүд арваннэгдүгээр сарын 17ноос хойш “аль хэдийнэ” 30 жил өнгөрлөө гэдэг дээр яригддаг. Коммунизмыг өвлөн авах тал дээр шалтгаалах, эсвэл бидний ардчилал өшөө түүхий (эмзэг) өөрийн гэсэн дутагдалтай (Масарик ерөнхийлөгч тэдгээр дутагдлуудыг даван туулахын төлөө зүтгэхээс ардчиллыг байгаагаар нь даван туулахыг хичээхгүй гэж хэлсэн байдаг). 30 жилийн өмнө бид баруунд байсан шиг улс төрд захирагддаггүй эдийн засгийн чөлөөт харьцаанд хүрэхийн төлөө хүчин чармайлт гаргасан. Гэвч коммунизм нуран унасны дараа энэ харьцаануудаа барууныхан өөрсдөө соргогоор хамгаалахаа больсон. Төрийн ивээл, төрдөө найдах, татаас авах, халамж, дахин хуваарилалт гэх мэт нэмэгдсээр байна. Компаниудын захиргааны зардал, ачааллыг нэмэгдүүлсэн зах зээлийг хязгаарласан шинэ шинэ зохицуулалтыг хийсээр байна. Улс төр нь эдийн засгийг сая сая хүмүүсийн аяндаа үүсэх харилцаа ба хэрэглэгчийн хувьд тэдгээрийн чөлөөт шийдвэрээс илүүтэйгээр удирдана гэсэн итгэл хүчээ авч байна. Барууны орнуудад хувь хүнгэр бүлтөр хэмээх гурвалжин суларсан. Залуусыг шүтэж настай хүмүүсийг хүндлэх явдал буурч байна. “Шийдвэр гаргалтан дахь хүүхдийн оролцоо” өндөрт тавигдаж гол төлөв хүүхдүүдийг улс төрийн зорилгоор коммунизмын үетэй адилаар буруугаар ашиглаж байна.
Өнөөдөр бид юунд хүрснийгээ мэдэж, тэмдэглэж байна. Гэхдээ бас өнгөрсөн 30 жилдээ дүгнэлт хийж шүүмжийн нүдээр харах хэрэгтэй байх. Арваннэгдүгээр сарын 17-ыг юуны өмнө эрх чөлөөг, үндэсний тусгаар тогтнолыг, ардчиллыг, зах зээлийн эдийн засгийг өмгөөлөхөд чиглүүлэн санан дурсах нь зүйтэй байх. Америкийн нэгэн үеийн ерөнхийлөгч ТомасЖефферсоны хэлснээр үе тус бүрд өөрийн гэсэн хувьсгал шаардлагатай байдаг. Манай үеийнхэн энэхүү Хилэн хувьсгалыг амсаж ирсэнд би баяртай байдаг.
Зохиогч БНЧУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд ИйржиБродский