Намрын эхэн сарын шинийн арван зургааны наран шарсан өдөр Монгол орны хорин нэгэн аймгийн найрагчид Спортын төв ордны өмнө зогссон урт автобусны хаалгаар орж гарцгаана. Хэнтийгээр ч нэг овоглодог, Дорнодоор ч бас нутаглаж байсан Жигжидсүрэнгийн Нэргүй хэмээх бичгийн билгүүн хүмүүн их сахлын доороос тамхины утаа баагиулан салхи амиадан зогсоно. Эрдэнэт, Дархан чигээс ирсэн Баян-Өлгийн Дэлүүний унаган хүү Хабааны Байыт, Орхон аймгийн Дүгэрийн Отгонбаяр хоёр “Дарханы зам эвдрээд, Булганы нутгаар тойрсоор ирлээ” гэж хуучилж зогсоно. Байыт найрагчийн буржгар хар үс мөрөн дээрээ мушгираад үнэн сүрийг олжээ. Хэнтий, Хөдөө арал, Дэлгэрхээн, Хэрлэн гол, Хэрлэн тооно гэсэн үгс хүн бүхний аманд хүлхэгдэнэ. “Монголын нууц товчоо” хөлгөн их судар баринтаглагдсан Хэрлэнгийн Хөдөө аралд найргийн их уншлагад уригдсан найрагчид унаандаа суун хөдлөхүй Хатан Туул мяралзан, хан Богд уул минь ханхалзан үдлээ. Налайхын зам засвартай учир Төв аймгаар тойрсоор Хэнтийн замд нийллээ. Арын сайхан хангайн Чулуут голын охин, “Болор цом” наадмын тэргүүн шагналт яруу найрагч Шагдарын Лхамноржмаа маань их л сүслэнгүйгээр холын тэнгэр ширтэн бодлогоширч явна. Лхамаа найрагч ер нь онгод, онгоц хоёрыг хөлөглөж Отгонтэнгэр хайрхан байтугай оргил Хималайг ч давна гэж омгорхдог бардам сэргэлэн найрагч. Тэр тухай ярихад хацар нь ягаарсхийн ичингүйрч “Одоо газраар нисэх минь” гэж намуухан хүүрнэх. Монгол орны хамгийн нам дор газар болох Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумын уугуул МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Даваасүрэнгийн Ган-Очир маань их багш Эрээнцавын Нямсүрэнгээ дурссан шиг их намбагархан явна. Монголын рок, поп дууны урлагт түрлэг нэмсэн түүний яруухан дуунууд хэдэн зуугаар байтугай даруй мянгаар тоологдох болсон. Тэртээ ерээд оны дундуур найргийн тайзнаа
“Дээвэр жиндээх цагаан хяруу нь
Дэлхийг аргадсан ижийн минь үс ээ
Амрагаа санасан миний сэтгэл нь
Алтан торон дахь мөнгөн шувуу” гэж яруухан уншиж явсан гэгээн сэтгэлт цагаан хүүтэй танилцаж андалснаас хойш хориод жил өнгөрчээ. Цаг хугацаа хунгийн жигүүр шиг дэвсээр яасан ч хурдан цахилан өнгөрнөм билээ. Хажууд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумаар овоглодог “Зууны мэдээ” сонины албаны дарга, яруу найрагч Чанцалын Үл-Олдох дуугүйхэн сууна. Тэр яруу найрагчидтай алсын замд цөөн явсан учир цаанаа л нэг гэрэвшингүй байх аж. Аав ээжийн нутгаа хөөвөл Баянхонгорын угшилтай гэнэм. Гэх мэтчилэн яриваас “Оросыг маажвал татар” гэдгийн үлгэр нэгэн болно. Бидэн юун зүг зорино хэмээвээс Их Монгол улсынхаа нийслэл Аварга хот руу зорчном. Аварга хот гэж юу байсан юм гэвээс эрдэмтэн мэргэдийн үгийг унших, сонсохоос аргагүй болно.
Хиад ясны Боржигон овгийн язгууртны удам Есүхэй баатрын ахмад хөвгүүн Тэмүжин Бөртэ үжинтэй гэрлэж, үр үндсээ бэхлэн Их Монгол Улсын хаан ширээнд энэ л гэзар Чингис хаан цолыг эрхшээн дэвжин дээшилсэн гэнэм. Хэнтий аймгийн нутагт Хэрлэнбаян Улаан уулаас урагш, Хэрлэн тооно уулаас баруун тийш Хэрлэнгийн тохойд далайн түвшнээс дээш 1300 метр өндөрт орших гуч гаруй километр урт, хорь орчим километр өргөн тал байдгийг Хөдөө арал гэж нэрлэдэг аж. Хөдөө арал бол Их хуралдай хуралдаж Өгөдэй, Мөнх, Есөнтөмөр хааныг хаан ширээнд өргөмжилж байсан түүхт газар юм байна. Хэнтий нутгаас төрийн шагналт яруу найрагч Рэнчиний Чойном, Нямбуугийн Нямдорж нарын олон гайхамшигт авьяастнууд мэндэлсэн. Тэр л их авьяастнуудын шийрийг хатааж, бийрийг түшигч Хан Хэнтийн охин, яруу найрагч, сэтгүүлч Батмөнхийн Занданхүүгийн сэтгэгдлийг энд дурдах нь зүйд нийцэх биз. “Монгол төрийн голомт болсон Хөдөө арлын хөхөмдөг ногоон дэнжид дэрвэн буй наадмын шаргал асрын өмнө хээтэн тойромлох цэнхэр торго Хэрлэнгийн урсгал лугаа бидэртэн хөвсөлзөх агаад тойроглон зогссон нутаг нутгийн найрагчид мөнөөх торгыг эмжээр юунаас нь хамжин өндийлгөхийг үзэхүй “Монголын нууц товчоо” хэмээх хөлгөн судар авай. Тэнгэр газрыг мөрлөх мэт босоо бичгээр урлан хатгамласан торгон судар 180 метр гэх. Хан Хэнтийн уугуул Хонхэрэйдийн Энхбатын санаачилгаар мэтгэж шагласан гайхамшигт бүтээл ийнхүү найман зууны тэртээх өлгий нутагтаа залрахдаа эдүгээгийн 21 аймгийн яруу найрагчийн гараар газраас өндийн сэрүүн хангайнхаа салхинд сэрвэлзэн бадамлах ерөөлтэй юмсанж. Эртний сайн ерөөлийг эвсүүлэн золгуулсан мөнхүү эгшин 2019 оны наймдугаар сарын 17-ны наран тунамал сэрүүн тунгалаг өдөр тохиолоо. Хан Хэнтийн утга зохиолын “Хэрлэн тооно” нэгдлээс санаачлан зохион байгуулсан “Хэрлэнгийн хөдөө арал” яруу үгсийн чуулганд Монгол орны аймаг бүрээс яруу найрагчид оролцсоны зэрэгцээ, Улаанбаатар хот дахь Дэлгэрхааны нутгийн зөвлөл хийгээд тус сумын захиргаа, эл нутгийн эвсэг бүтээлч залуусын нэгдэл болох Аварга тосонгоо аварч, Монголын түүхийн голомт-Чингисийн Аураг их орд бүхий төрхөм нутгаа хамгаалах эрмэлзэлтэй уугуул иргэдийн хамтын чармайлтаар найрсаг найрамдуу өргөн дэлгэр болж өндөрлөв. Энэхүү халуун сэтгэлийн дулаан найрсал нь “Монголын нууц товчоо” хөлгөн судрыг бичиж жаргаасан нутагт нь залах, Монголын их найрагчдыг Чингисийн өлгий нутгаар аялуулан уран бүтээлийн онгод хөгжөөх, эл нутгийн экологийн хөгжлийн өнөөгийн тулгамдсан асуудалд эрдэмтэн докторуудынхаа анхаарлыг хандуулж зөвлөмж юуг нь ажил үйлс болгон аванхайлан дэмнэх бодлогын цогц арга хэмжээнүүдээс бүрдсэнийг дурдахад нэн таатай. Тус үйл ажиллагааг санаачлагч “Хэрлэнтооно” нэгдлийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн яруу найрагч Батаагийн Амартүвшингийн хэлэхээр бол тус арга хэмжээ нь агуулга зорилгоороо албан ёсных мэт авч, амьсан хүндэтгэх дотоод чанар, гадаад үзэмжээрээ анд нөхдийн сэтгэлийн цаг агаарыг чухалчилсан чөлөөт аялал аж. Үнэхээр ч яруу утгачид байгаль дэлхий, нутгийн зоныг баясган шүлэг найргаа дуудсанаас бус барьцалдан арсалдаж шагналын төлөө өрсөлдсөнгүй нь уяралтай. Эрдэмтэн докторууд их сургуулийн танхимд биш, нутгийн захиргааны цомхон байшинд илтгэл гэхээсээ итгэл гэмээр нургисан сэтгэлийн нууцхан үнэнээ гадагшлуулж их түүхийн өлгий нутгийн экологийн орчинд санаа чилээн бодлого боловсруулсан нь бишрүүштэй. Эх оронч Энхбат “Гиннес”-т бүртгүүлэхээр бүтээсэн торгон дээрх хөлгөн судраа Тосон нуурын ногоон дэнжид малчин түмнийхээ гар сэтгэл дээр машид энгүүхнээр талбин урамшуулсан нь хүндлүүштэй. Тус нутаг дахь зэвсэгт хүчний 232 дугаар анги Монгол төрийн наадмын есөн хөлт их цагаан сүлдийг залдаг төрийн сэтэрт есөн шарга хүлгээр түүхт судрыг бичигдэж жаргаасан Хэрлэний хөдөө арлын хэвнэг ногоон дэвсэгт нь залахаар угтан хүргэсэн нь бахархууштай. Хэрлэнтооно нэгдлийн уран бүтээлчид Хэрлэнтооно хайрхныхаа өмнө хээтэй торгон дээлээр ижилсэн дурсгалын зургаа татуулах нь үлдээмжтэй. Мянган бууцат зуун горхит Хэрлэнбаян-Улааны зүтгэлч түмэн адууныхаа сорыг, айрагныхаа дээжтэй ганзагалан ахуй нутгийг нь зорин ирсэн гийчдийг угтан золгох нь бэлгэшээлтэй, нийслэлийн “Оюуны ундраа” цогцолбор сургуулийн захирал Нэргүйдаваа уугуул нутгийг нь зорих найрагчдын унаа хүлгийг бэлдсэн нь талархууштай”. Эдүгээ Бээжин хотод ажиллаж амьдарч буй Зандаагийн эл үг найрагч бидний сэтгэлийн илэрхийлэл байсан гэмээр.
Хөдөө арлын яруу найргийн уншлага наадамд нутаг нутгаа төлөөлсөн олон сайхан яруу найрагч оролцсон. Бидний сайн мэдэх “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Ш.Лхамноржмаа, Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын уугуул, Азийн шилдэг өргөмжлөлт, МЗЭ-ийн шагналт яруу Намбарын Пүрэв, Говьсүмбэр аймгийн харьяат МЗЭ-ийн болон С.Буяннэмэхийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч Рагчаагийн Батжаргал, Дархан-Уул аймгийн уугуул МЗЭ-ийн болон “Алтан-Өд” шагналт зохиолч судлаач Г.Бямбажав нарын Монголын яруу найргийн өнөө цагийн нэр нүүр болсон найрагчдын нэрс дурайна. Дорноговийн Өргөн сумаас гэхэд МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч ботгон нүдэт Б.Чулуунцэцэг маань иржээ. Чуукаг Монголын утга зохиолын “Шинэ мянган” төвийн захирал гэхээр хүмүүс мэдэх байх. Үндсэндээ УИХ-ын гишүүн, “Болор цом”-ын эзэн Ж.Мөнхбат нарын этгээдүүдийн дарга гэсэн үг шүү дээ. Хөдөө арлын уншлага найргийн гол сэдвийн нэг миний бие боллоо. Учир юун гэвээс Ламын гэгээний наадамд нэгэн бор сарлаг байгалиас заяат уран төгөлдөр бүжээнийг дэлгэц даяар урласнаар бус найрагчид намайг “сүрлэг, дүрлэг, төрлөг, зэрлэг сарлаг” гэх мэтээр нэрийднэ. Сүрлэг гэхээр надад сүлд их онгод төрүүлмээр гайхамшиг төсөөлөгдөнө. Дүрлэг гэхээр жүжигчин мэтийн алиа салбадай мэт бодогдоно. Миний Ламын гэгээний бор сарлаг хүмүүн амьтнаас илүү дүрийг бүтээжээ. Гэвч тэд намайг дооглосоор. Доог тохуу хийж болохгүй бурхдын их шүтээн байдаг юм гэсээн. Ламын гэгээний наадам, төрийн шагналт яруу найрагч Чойжилжавын Лхамсүрэнгийн нэрэмжит “Хүрэн морь” яруу найргийн наадамд тэргүүн байр эзлэхэд тэр бор сарлаг тэргүүн сэгнийн давхиж. Түүгээр намайг “сарлаг” гэж нэрлэж ч байх шиг. Би сарлагтаа гомдоогүй. Ламын гэгээнийн их шүтээнүүдийн тоонд сарлаг үхэр ордог байсан юм гэнэ лээ. Хятад зүгийн хүмүүс “Үхэр монгол”, “сарлаг” гэдэг цөөхөн аймаг, сумдын нэг нь Баянхонгорынхон л доо.
Найрагчид дундаа хүндтэй, нас намбаараа ямбатай явах гэдэг хэцүү. Хайрын дээд гэж түүнийг хэлэхээс аргагүй. “Болор цом”-ын эзэд ч ах гэж тахимдана. Монголын гэрэлт найрагчид молор үгсээ хайрлана. Ийм л сайхан хорвоод эгнэгт амьдармаар санагдана. Их хааныхаа Монголын эзэн болсон энгүй дөчин таван насыг бодно. Үхэх үү, сэхэх үү гэсэн үнэн бодит амьдралыг бодно. Заримдаа гунигтай, заримдаа баяртай тийм л үеүд. Тэнд хэнүүс очив оо гэж үү, Сэлэнгэ нутгаа төлөөлж Сэр-Одын шагналт яруу найрагч Д.Отгонцагаан дүү минь очив. Урианхай баядаа гэж Увсаас Я.Баяраа минь ирэв. Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатарын анд Ховдын найрагч найрагч Н.Баасанжав минь гэрэлтэв. Газраар нэг тэнийж тэнгэрээр нэг хөглөрсөн тэр их уянга “Монголын нууц товчоо”-ныг дэлгэхэд Буриад Монголын хөвүүн Баатарын Галсансүхээрээ бахархав. .
Хэнтийн “Хэрлэн тооно” утга зохиолын салбарын гишүүн, яруу найрагч Д.Гансүрэн, Ш.Батцэцэг, Хэнтийн Батхүү, Д.Нарантуул, С.Наранчимэг, Ш.Анхтуяа, Б.Амартүвшин, Г.Сонинбаяр, С.Начин, С.Эрдэнэбат, Г.Батцэцэг нарын сэтгэл зүтгэл нэгт тэр л сайхан найрагчдын сэтгэл зүтгэлээр Дэлгэрхааны Хэрлэнгийн Хөдөө аралд дэндүү жаргалан үүдсэн билээ л. Тэр л нутгийн найрагчдын “Хэлэхэд сайхан Хэнтий, Хээрийн салхин сэнтий” гэсэн яруухан үгс чих сөрмөнөм. Арай, агуу их Нямбуугийн Нямдорж гуай бичээгүй байгаа???