Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН
Энэ удаагийн “Танайд өнжье” буландаа ханьтайгаа нэгэн жарныг хамтдаа туулж яваа Цэенпилийн Дандар хэмээх нас, буян нь тогтсон айлыг онцлон хүргэе. Өдгөө 90 насыг шүргэж буй буурлууд Хорооллын эцсийн есөн давхарт оршин суудаг. Ц.Дандар гуайнд зорин очиход хэдийн хоол, цай, идээ будаагаар ширээгээ дүүргэчихсэн хүлээж суув. Гэрийн хоймортоо “Бумбат, Сутай хайрханы ургийн сүлжээ”, “Баянсайхан хайрханы Дархан овогтны ургийн сүлжээ” хэмээх хоёр номыг оройдоо залжээ. Эдгээр номуудад өөрийн болоод ханийнхаа нутгийнхны удам, ураг садны хэлхээ холбоог тэмдэглэн үлдээсэн, арав гаруй жилийн хөдөлмөрийн үр дүн учир ийн хоймортоо залсан хэмээн тайлбарлав. Ц.Дандар гуай Ховд аймгийн Чандмань сумын Талын булаг бригадын Задгай хэмээх газар 1932 онд мэндэлжээ. Харин түүний хань Л.Чулуунбямба гуай 1936 онд төрсөн, Төв аймгийн уугуул хүн. Хоёр буурал өдгөөгөөс 62 жилийн өмнө буюу 1956 онд гал голомтоо бадраажээ. Нэгэн жарныг хамтдаа туулж яваа энэ хоёр хөгшин долоон сайхан үртэй гэнэ. Хүүхдүүдээс нь төрсөн хүүхдийнхээ хүүхдийг өсгөж, эрхлүүлэн жаргаж суугаа буянтай буурлууд ажээ. Угтаа ач, зээ, жич, гучийнхаа инээд хөөрөнд сэтгэлээ уярааж, хүн бүрт хүндлүүлэн амьдрах насны буян юм аа гэсээр Дандар гуай бидэнтэй хөөрөглөлөө. Тэрбээр “Би ертөнцөд төрөхөөсөө эхлээд хэнзэдсэн хүн. Одоо бол тавин таван настай өвөө, дөчин тавтай эмээ хоёр 11 дэх хүүхдээ төрүүлбэл бөөн шуугиан болох биз. Аз болоход тэр нь 1932 он байсанд хэн ч гайхсангүй. Бас ч болоогүй ээж минь дөчин еснийхөө жилдээ миний дүүг төрүүлээд отгон охиноо эрүүл чийрэг өсгөсөн юм. Би 20 настай хархүү Ховдоос замын машинд дайгдаж, Улаанбаатарт ирээд ажилчин болчих санаатай тэнэж явахдаа тэр үеийн сумаас олгодог бичигтэн болсон гэсэн хоёр хуруу нарийн цагаан цаас ч авч чадаагүй харанхуй амьтан байлаа. Ховдоос Улаанбаатар руу явах зардал 220 төгрөг байлаа шүү дээ. Тухайн үед аавдаа “Би Улаанбаатар явмаар байна” гэж хэлтэл аав “Чи бид хоёрт тийшээ явах зардал хаана байна” гэхэд нь би малын буянаар болох л байлгүй дээ гэж хэлж билээ.
Нэг өдөр манай нутгийн Жанчив ах сум явах замдаа манайхаар дайрлаа. Тэгэхээр нь ахдаа “Би Улаанбаатар явах гэж байна, зардлын мөнгө өгнө үү” гэсэн захиа бичлээ. Удалгүй ах маань 200 төгрөг надад өгсөн юм. Ингээд Улаанбаатар орох зардалтай ч болчихлоо, аав ч нээх их дургүйцсэнгүй. Уг нь айлын отгон хүү гээд голомтоо сахиж үлдэх учиртай гэж аав бодсон байх.
Ингээд Жанчив ахтай сумын төв орж, тэндээсээ тэмээгээр аймаг орлоо. Аймгаасаа тээврийн тэргэнд суугаад хотод анх удаагаа орж ирлээ. 1951 онд шиг санагдаж байна. Хотын төвийн ганц содон газар гэгдэх Улсын их дэлгүүр гэгч хоёр давхар байшингийн өөдөөс харсан хэдэн навтгар барилга нь “Худалдааны техникум” гэсэн хаягтай харагдав. Сонирхоод хаалгаар нь шагайвал, хэдэн хүүхэд зогсч байна. Энэ сургуульд элсэлт авч байгаа, бид шалгалт өгөх гэж байна гэлцэв. Би тэднийг дагаад орчихов. Бүртгэгч багш сургууль төгссөн гэрчилгээгээ өгнө үү гээд гараа сарвайлаа.
Надад тийм юм байхгүй, би ерөөсөө сургуульд сурч үзээгүй хүн” гэсэнд багш түсхийтэл инээснээ, нэр, хаягаа бич гээд цаас харандаа өгөв. Сургуульд яваагүй ч гэлээ багийн бүлгэмээр шинэ үсэг сурсан, дээр нь алдаагүй, цэвэрхэн биччихдэг байсан болохоор нэр, усаа бичихэд асуудал байсангүй.
Багш миний бичсэнийг хараад шалгалтад ороод үз дээ гэв. Цээж бичиг, дөрвөн аргын тоогоор авсан нөгөө шалгалтад нь тэнцчихлээ. Техникум маань гурван жилийн дараа төгсөгчдөдөө анх удаа диплом олгоход гурван улаан диплом авсны нэг нь би боллоо. Техникумаа төгсчихөөд 1962 онд Ленинградын худалдааны дээд сургуульд явснаар үеийнхнээсээ арав гаруй насаар оройтож Худалдааны эдийн засагч гэх дээд боловсрол эзэмшсэн юм. Дөчин насандаа Монгол Улсын их сургуулийн багш болсон. Насаараа Худалдаа бэлтгэлийн удирдах газрын дарга, багшийн ажил хийж, 1992 онд тэтгэвэрт суусан хүн дээ” гэж ярив.
Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт зохолч Ц.Дандар гэр бүлийн хамт
НУТГИЙНХАНДАА ХҮНДЛЭГДСЭН БУЯНТАЙ ХӨГШИН БААВАЙ
Ц.Дандар гуайг нутгийнхан нь Баавай хэмээн авгайлдаг байна. Баавай нутгийнхаа хамгийн өндөр настай буурлуудын нэг юм. “Түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчин лугаа” гэдэг. Монголчууд эрт дээр үеэс өөрөөсөө дээш есөн үе, ураг удмын хэлхээ холбоогоо танин мэдэж, чухалчлан тэмдэглэн, угийн бичгийг хөтөлсөөр ирсэн өнө эртний сайхан уламжлалтай билээ. Энэ эртний сайхан соёл, уламжлал өнөө үед мартагдан баларч, угийн бичгийг хөтөлдөг айл өрх ч ховордон цөөрснөөр цус ойртолт гэдэг аюул дэргэд ирж үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд авч үзэхэд хүрсэн гэгдэж байгаа.
Энэхүү аюулаас нутгийнхныгаа аварч, буянтай үйлс хийсэн хүн нь Баавай аж. Монголын үндэсний төв архивд 10 гаруй жил сууж, бичиг цаастай ноцолдсоны дүнд нутгийнхаа “Бумбат, Сутай хайрханы ургийн сүлжээ” хэмээх дөрвөн боть ном хэвлүүлэн гаргажээ. Мөн ханийнхаа нутгийн ургийн сүлжээг тэмдэглэсэн ном зэрэг ураг, удмын тухай нийт долоон цуврал номоо туурвисан ажээ. Угтаа Ховдын Чандмань, Дарви сумынхан, Төв аймгийн зарим сумын иргэд Баавайгийн гаргасан ураг, удмын номыг уншсанаар өөрийнхөө төрөл, саднаа мэдэж, удам судраа олж авах боломжтой болжээ. Бусдын төлөө арав гаруй жилийн нөр их хөдөлмөр, зүтгэл, өөрийн авьяас, билгээрээ ийн ураг, удмын тухай ном гаргасан хүн байхгүй байх хэмээн Баавай хийсэн бүтээсэн буянтай үйлсээрээ бахархан ярьж байлаа. Тийм ч учраас Ц.Дандар гуайг нутгийнхан хүндлэн, биширдэг байх.
Тэрбээр “Би 2005 онд нутгийнхаа 80 жилийн ойн тухай баримт цуглуулахаар Үндэсний төв архивт очсоноос хойш 10 жилийн дараа 90 жилийн ойд зориулсан номоо хэвлүүлж зорилгоо биелүүлсэн. Манай нутгийн хүн зоны талаар архивт тэмдэглэгдсэн хэдэн мянган хуудастай зузаан цаасыг баргийн эр хүн даахааргүй тийм хүнд ном байдаг юм. Тэр олон мянган хуудсыг эргүүлж, өөрийн хайсан баримтаа олж авч, нэг бүрчлэн тэмдэглэнэ гэдэг их хугацаа шаардсан ажил юм билээ. Манай нутгийн иргэдийн бүртгэл гэхэд 300 гаруй хуудас байсан. Хуучин монгол бичгээр биччихсэн тэрхүү баримтыг кирилл үсгээр сийрүүлж бичээд, ном болгоно гэдэг амаргүй. Гэхдээ арав гаруй жил энэ л ажлыг хийж, долоон боть номоо гаргаснаараа бахархдаг юм аа. Энэ насны минь нэгэн буян болог л гэж боддог” гэлээ.
Нас ная гарсан ч энэхүү номын ажлаа орхихгүй, ямар нэгэн баримт, материалын хойноос үргэлж хөөцөлдөн явдаг” хэмээн түүний том охин, аавынхаа нарийн бичгийн дарга болсон Тунгалаг гуай хэлж байлаа.
Сүүлд Баавай сумынхаа 90 жилийн ойд зориулж “Чандмань сумын түүхэн онцлог, нутгийн олны ургийн сүлжээ” хэмээх номоо гаргасан байна. Тэрбээр 1992 онд тэтгэвэрт гарснаас хойш цаас цоохорлож утга зохиолын болоод орчуулгын хэд хэдэн номоо гаргажээ. Нийтдээ 20 орчим ном хэвлүүлснээ бидэнд харуулж, дурсгал болгон өгсөн юм. Түүний уран бүтээлийн анхны ном нь “Хайрын жигүүртэй орчлон” хэмээх эротик туужууд гэнэ. Энэхүү ном нь өдгөө гурав дахь удаагаа хэвлэгдэн гарчээ.
Баавай “Би 1980-аад оноос сонин сэтгүүлд хэдэн шүлэг, өгүүллэг нийтлүүлсэн. 1993 онд “Ертөнц” сонинд “Номгоны савдаг” өгүүллэг өгсөнд төрийн шагналт зохиолч Д.Гармаа сүрхий үнэлж, ном бүтээхийг зөвлөж, урам хайрласан юм. Хэдэн өгүүллэг бичээд Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч Б.Нямаа гуайд толилуулсанд сайшааснаар 1994 онд “Сарны сүү” гэдэг жижигхэн ном гаргасан билээ. Ч.Зориг шүүн тунгаасан тэр ном минь уншигчдаас мундахгүй сайшаал сонсгосон. Олон жил сэтгэлдээ даршлан аагшуулж, олон удаа ноороглон зассаар бичсэн “Хайрын жигүүртэй орчлон” туужаа 2002 онд ном болгон хэвлүүлсэн.
Үүний дараа 2009 онд “Өнчин зэрэглээ” өгүүллэгийн ном туурвисан. Шинэ ном гаргах бүртээ сэтгэл уужирч, хийх бүтээхийн өрнүүн их хүсэл, эрмэлзэл улам дэвэрдэг бололтойдог” гэсээр инээмсэглэлээ. Баавай утга зохиолын ном туурвихаас гадна орчуулгын хэд хэдэн номтой. Тэртээ 1963 онд Ленинградад хоёр жил суралцахдаа орос хэлийг эзэмшсэн нь хожим орчуулгын ном бүтээх эхлэл нь болжээ.
Тэрбээр анх 2005 онд Оросын нэрт зохиолч Борис Воробьевийн “Ойн савдаг өлөгчин” хэмээх Орос, Америкийн онцгой сонин үйл явдалт зохиолуудыг орчуулан гаргасан нь олонд хүрч, чамгүй амжилт олсон байна. Тэрхүү олны сайшаалаас урам авч хоёр дахь орчуулгын номынхоо ажилд орсноор 2006 онд “Илбэчин” хэмээх Америкийн гоц явдалт сод романуудыг орчуулжээ. Түүний орчуулгын бүтээлүүдээс хамгийн алдартай нь Оросын алдарт зохиолч сэтгүүлч В.А.Гиляровскийн “Москва, Москвачууд” баримтат уран зохилын ном нь аж. Энэхүү 450 хуудас номыг тэрбээр 2017 онд орчуулан хэвлүүлсэн байна.
Тэрээр “Энэ ном бол 1800-1935 оныг хүртэлх 100 гаруй жилийн Москвагийн баримтат түүхийг уран зохиолоор найруулсан эссэ роман юм. Тэгэхдээ нийслэл хотын гудамж талбай, байшин барилгууд, бохир усны суваг, хоолой, хүнс худалдааны захууд, оронгүйчүүдийн хонуурууд, ус түгээх худгууд, дэлгүүр, гуанз, халуун усны газрууд, театрууд, олон нийтийн захууд зэргийн үүсэл хөгжил, хэн хэний мэдэлд байгаад хэрхэн устсан, орон зайд нь юу барьж босгосон зэргийг цаг хугацаа, баримтаар нь нотолжээ. “Москва, Москвачууд” нь хотын хүн амын амьдрал ахуйг нууж нэрэлхэж, гоёж чимэглэлгүй яг байгаагаар нь бичсэнээрээ амьд сонирхолтой ном болсон гэж нэрт зохиолч, уншигчид маань дүгнэж хэлдэг” гэв.
Харин тэрээр хамгийн сүүлд Английн эмч, уламжлалт анагаах ухааны салбарын нэртэй төлөөлөгч Майкл Ван Стратены орос хэлээр 1997 онд доктор Н.Мухинагийн орчуулж олны хүртээл болгосон “The good sleep guide” буюу “Нойр залахуй” хэмээх орчуулгын номоо гаргаж, уншигчдадаа бэлэг барьжээ.
Үндэсний төв архив дахь 6000 гаруй хуудастай хүн амын бүртгэлийн ном
Орчуулагч Ц.Дандар гуай өдгөө ерэн насыг шүргэж яваа ч дахин нэг орчуулгын бүтээл гаргахаар хэвлэлтэд өгсөн гэв. Тэр нь Австрийн алдарт зохиолч Стефан Цвейгийн “Магелланы гавьяа” хэмээх баримтад роман. Энэхүү романыг бичсэн зохиолчийг “Танихгүй эмэгтэйн захидал” өгүүллэгээр нь хүмүүс сайн мэдэх биз. Нэртэй зохиолчдын бүтээлийг орос хэлнээс орчуулан хүргэж, уншигчдын мэдлэгийн цангааг тайлж яваа ахмад зохиолч Ц.Дандар гуайн хөдөлмөрийг төр засгаас өндрөөр үнэлж 2014 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор” шагнасан байна. Ц.Дандар гуайн хань Л.Чулуунбямба нь хэдхэн хоногийн өмнө автобуснаас буух гэж байгаад гараа гэмтээж, эмнэлэгт хэвтсэн гэв. Хөгшин маань эмнэлэгт байгаа болохоор аяга цай ууж суухад ганцаардаад эвгүй золиг юм хэмээн ярих энэхүү буурал өдийг хүртэл ханьтайгаа хатуу үг чулуудаж үзээгүй өтөлсөн гэлээ.
Хүн хүнээ хайрлах, хүндэтгэх ухааныг хамгийн түрүүнд хүүхдүүддээ сургадаг хэмээн Баавай ярив. Энэ айлын долоон хүүхдийн хамгийн том нь Д.Батмөнх гуай өдгөө жар хүрч яваа хүн. Удаах охин Д.Тунгалаг нь хэдийн тэтгэвэртээ гарч аавынхаа бичиг, цаасны ажилд тусалдаг гол хүн нь болжээ.
Аав, ээжтэйгээ хамт өтөлж, өнөр бүлээрээ, элэг бүтэн аж төрнө гэдэг хорвоогийн нэгэн жаргал юм санж. Өнгөрсөн амьдралдаа үзэж, туулсан зовлон, жаргал, улс, эх орны нэгэн зууны түүхийг бүтээл туурвилаараа бусдад хүргэж яваа буянтай буурлуудын насны буян нь дэлгэрэх болтугай.