Хамгаалал дутсан Хадран загас

Их нууруудын хотгорын Хар, Хар-Ус, Дөргөн, Айраг, Хяргас, Орог, Хотон, Хоргон, Даян, Толбо, Ачит, Үүрэг, Увс, Тэлмэн нуур, Дархадын хотгорын Шишхэд гол, Хөвсгөл нуур, Дорнод Монголын талын Буйр нуур, Хэрлэн, Онон голд хадран загас бий. Хадран загас нь Яргайтан багийн Хадрангийнхан овгийнх. Дотроо монгол хадран, Хөвсгөлийн хадран, Амарын хадран гэсэн нэршилтэй. Ер нь гол нуурын аль ай савд багтаж байгаагаасаа хамаарч хадран загас өөр өөр. Номхон далайн ай савын гол нуурт Амарын хадран нутагшсан. Шууд хэлбэл Монголын зүүн бүсээс Манжуураар дамжин Номхон далайд цутгадаг Онон, Хэрлэн гол, Буйр нуурт Амарын хадран бий. Гэхдээ устаж болзошгүй ангилалд аль хэдийнэ орсон. Халхын гол, Буйр нуурт сүүлийн 10 гаруй жил огт үзэгдээгүй гэсэн мэдээлэл ч бий. Тэгвэл Хойд мөсөн далайн ай сав буюу Монголоос хойшоо урсдаг гол нуурт нутагшсан хадранг Хөвсгөлийн гэж тодотгоно. Бас л устаж болзошгүй гэж 1980-аад оноос хойш ярьж, тэмдэглэж байгаа ч хамгаалах арга хэмжээ нэг ч удаа авч байсангүй. А.Дулмаа доктор судалгааныхаа ид үед “Хөвсгөл нуурт генетикийн хувьд алслагдмал хоёр хэлбэр тохиолддог”-ийг зарлаж байв. Түүнээс хойш хэрхсэн тухай мэдээлэл хомс бөгөөд ховордсоор байгааг, хүмүүс их хэмжээгээр агнасаар буйг л ярьсаар байна. Тэгвэл Их нууруудын хотгорт буюу гадагш урсгалгүй гол, нууруудад монгол хадран байдаг. Монгол хадран мөн л мөхлийн ирмэгт ирснийг хүн бүр ярих болсон. Сүүлийн арваад жилийн турш эрчимтэй судлагдаж байгаа ч амьдрах орчин нөхцлийн хувьд ихээхэн хумигдаад байгаа.

Амарын хадран 305 мм урттай, 320 грамм жин татдаг бол Хөвсгөлийн хадран уртаараа 310-350 мм, хамгийн хүнддээ 330 грамм жинтэй. Монгол хадрангийн хувьд бусдаасаа хавьгүй том биетэй. Эмийг атуу, эрийг нь атуух гэнэ. Амарын хадран хүчилтөрөгчийн хангамж ихтэй голын ширүүн урсгалт хэсгүүдээр, мөн бургасан шугуй бүхий өндөр эрэг орчмыг дагаж амьдардаг байна. Голын цүнхээл хэсэгт өвөлжих бөгөөд мөс хайлмагц голоо өгсөж нүүдэллэн голын эх рүү түрж үржинэ. Хөвсгөлийн хадрангийн хувьд нуурынхаа эрэг орчмын гүехэн хэсгээс 50 метр гүн хүртэлх хэсэгт идээшилдэг нь А.Дулмаа докторын судалгаагаар тогтоогдсон. Гэхдээ Хөвсгөл нуурт бус түүнд цутгах голуудыг өгсөж нүүдэллэн түрсээ шахдаг. Хамгийн багадаа 15 километрийн нүүдэл хийдэг байна. Монгол хадрангийн нутагшил, идээшил, амьдралын хэв маяг бусадтайгаа нэн ижил. Ширүүн урсгалтай голыг өгсөж нүүдэллэдэг, цүнхээлд өвөлждөг, гүехэн газарт ч саадгүй нутагшдаг гэх мэтээр. Их устай гол зарим хэсэгтээ нимгэрсээр хайрга цухуйж гүрвэлзэн урсдаг. Голын ийм хэсгийг ч хадран загас ямар ч саадгүй туулж чаддаг гэж байгаа. Үүний учир шалтгаан нь усны хамгийн ихээр хүчилтөрөгч агуулсан хэсэгт амьдардгийнх гэж тайлбарлах судлаач бий. Нэг ёсондоо агаарт хамгийн удаан байж чадах загасны нэгд зүй ёсоор орно.

Монголын хадрангийн хамгийн том нь 70 см урт, гурван килограмм хүрч байсан бол Хятадад 2013 онд 2.65 метр урттай, 341.5 кг жинтэйг барьсныг дэлхийн хамгийн том хадрангаар нэрлэжээ. Зөвхөн хэл нь 30 см байсан нь Амар болон Хөвсгөл хадрангийн жинтэй ойролцоо гэсэн үг. Дэлхийн хэмжээнд устаж болзошгүй ангилалд орсон бол Монголд буй гурван бүс нутагт бас л устаж болзошгүй ангилалд орсноор 20 гаруй жилийг үдсэн. Тулын түүхийг давтаж буй. Мэдээж бусад загас дотроо хадран хамгийн тансаг амттай учраас устах эхний шалтгаан болж байгаа. Тэр дундаа дөрөвдүгээр сарын 1-ээс зургадугаар сарын 15 хүртэл загасны үржлийн үе. Загас агнуурыг энэ үед хориглодог ч голын эх хадрангаар хахаж байхад хүн хажуугаар нь зүгээр өнгөрнө гэж юу байх вэ. Ойролцоогоор 60 мянган метр квадратад нэг байгаль хамгаалагч оногддог учраас бизнес эрхлэгчид шөнө дүлээр, эзгүй хойгуур ачааны машинаар зөөж байгаа тухай Монголын цөөн хэдэн судлаач сүүлийн 20 жил ярьж байна. Худалдаж ашиг олох зорилгоор, хууль бус агнуур хийсний улмаас үржлийн насны бодгалиудын тоо буурсан нь энэ зүйл загас ховордох шалтгаан болсон хэрэг. Үүний зэрэгцээ бүс нутаг бүрт өөр, өөр хүчин зүйл нөлөөлдөг. Амарын хадрангийн амийг алтны компаниуд тасалж байгаа. Түүний тархац нутагт алт олборлосноор гол, нуур тундасжин, органик бус бохирдлын улмаас амьдрах орчин нь хэт доройтолд орсон байна. Хөвсгөлийн хадрангийн хувьд үржлийн газар хязгаарлагдмалаас шалтгаалж хорогдох болсныг судлаачид тогтоожээ. Хөвсгөл нуурт цутгах голуудаас 76 нь байнгын усгүй байх болсноос уг загасны нүүдэлд саад учруулж устахад хүргэж байгаа аж. Шууд хэлбэл байгалийнхаа аясаар алга болох ангилалд хамрагдана. Тэгвэл монгол хадран монгол хүмүүсийн гарт устаж байгаа. Их нууруудын хотгорын ихэнх гол нуур усан холбоотой буюу бүгд хоорондоо гол горхиор холбогддог. Энэ нь монгол хадран загасны нүүдэл, селекцийг хангадаг байсан гэсэн үг. Гэтэл Чоно харайхын гол, Дөргөн нуурын усан цахилгаан станцыг барьсан нь монгол хадрангийн аялалд саад учруулж, амьдрах орчинг хумьж, амьд үлдэх нөхцөл боломжийг шавхсан явдал болжээ.

Манайхаас бусад дэлхийн ихэнх орнууд зэрлэг амьтдын байгалийн гарцтай. Тэд усан цахилгаан станц, далан барихдаа ч загасны нүүдлийг тасалдуулахгүйн тулд гарц хийж өгсөн байдаг. Энгийнээр тайлбарлавал шат шиг дээшээ ахисан усан тавцангууд хийж түүгээр нь загас дамжин үсчсээр даланг давдаг байна. Энэ технологийг 1830 оны үед Францчууд сэтгэж олсон гэдэг. Гэтэл Монголд, Дөргөний цахилгаан станц дээр ийм гарц баригдаагүй. Загасны нүүдлийн замыг тасалдуулахгүйн тулд стаканы ам шиг нүх бэлдэж түүндээ хавхлага хийжээ. Ингээд үржилгийн үе эхлэхэд хавхлагаа нээхэд бэлдсэн нүхээр нь загас үсэрч орно гэж тооцоолсон байна. Харамсалтай нь монголчуудын энэ санаа байгаа оносонгүй. Хавхлага нээхэд асар их даралттай ус өөдөөс нь шүршин гарснаар юун загас үсэрч орох, эсрэгээрээ даралттай усанд цохигдсон эрэгт шидэгдсэн загас үхэж, үрэгддэг ажээ. Ингээд усан цахилгаан станцын ханыг давж голын эх хүрч чадаагүй загас цементен хананд түрсээ үлдээгээд буцдагийг судлаачид онцолсоор ирсэн. Эндээс нэг ч загас амилан сэлдэггүйг эрдэмтэд ярьсаар байгаа. Даяннуур, Дөргөн нуурт их хэмжээний хадран загас үхлээ гэсэн мэдээллийн цаад шалтгаан энэ. Ийнхүү хадран загасанд хамгаалал хамгийн их үгүйлэгдэж эхэлжээ. Оросууд хадрангүй болох шахсан ба сэргээн үржүүлж чадсан туршлагатай орон.