Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Б.Баастын хамт.
Зохиолч, орчуулагч Х.Хангайсайхантай ярилцлаа.
-Орчуулгын номыг уншихад “За даа, энийг тэр орчуулагч орчуулжээ” гэж мэдэгдэх нь бий. Тэгэхээр орчуулагч болгон өөрийн арга барил, онцлогтой байх нь мэдээж хэрэг юм?
-Тухайн орчуулагч мөн тухайн нэг зохиолчийн бүтээлийг орчуулдаг байвал тэгж ярьж болох талтай. Гэхдээ тухайн нэг зохиолчийн зохиол бүр өөр өөр сэдэвтэй, үйл явдалтай, баатруудтай байна шүү дээ. Тэгэхээр ямар нэг байдлаар орчуулга нь ялгарч байх учиртай. Харин олон зохиолчийн бүтээлүүд орчуулсан бол мөн өөр өөр байх болно. Орчуулгын онол үндсэндээ тодорхой нэг л зарчимтай шүү дээ. Миний хувьд бол, голдуу яруу найраг орчуулдаг учраас тухайн яруу найрагчийн шүлэг зохиолын бичигдсэн хэлбэр, утга санаа, уянгыг мөр, бадгаар нь яг таг гаргахыг хичээдэг. Зохиолд илүү, дутуу олон үг хэрэглэхийг цээрлэдэг. Үүний тодорхой жишээ бол Оросын суут яруу найрагч, зохиолч А.С.Пушкиний шүлэг найраглалыг Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн, Ч.Чимид, Ц.Цэдэнжав, Х.Пэрлээ, Д.Цэдэв, Х.Мэргэн, мөн С.А.Есениний шүлэг найраглалыг Ш.Цэндгомбо, М.Цэдэндорж нарын орчуулсан байдлаас харж, бүр суралцаж болно. Яруу найраг орчуулах талаар энэ хүмүүсийн буй болгосон “Школ” манайд бэлээхэн байна.
-Таныг ус цаг уурын мэргэжилтэй гэж мэднэ. Гэвч та энэ мэргэжлийн ажлынхаа хажуугаар уран зохиол, орчуулгатай амьдралаа холбож энэ хоёроо зэрэг авч явж ирсэн нь сонин байна?
-Энэ тухайд гэвэл арван жилийн дунд сургуульд байхаасаа л аль алиных нь суурь тавьсан гэж боддог. Инженерийн мэргэжил эзэмшихэд суурь болох математик, алгебрь, геометр, тригнометр, физикийн хичээлд сайн байлаа. Ес, аравдугаар ангид байхдаа алгебрь, геомер, тригнометрийн хавсарсан бодлогоор ангидаа аварга нь байлаа (инээв). Мөн зургадугаар ангиасаа уран зохиолын ном олон уншиж, амтанд нь орж, улмаар тэргүүний уншигч болж Д.Нацагдоржийн болон “Таван онцын эзэн” тэмдэгтний болзол хангасан. Гэртээ сурах бичгээс гадна 150 гаруй номтой номын сантай байсан. Бас бидний үед орос хэлийг гуравдугаар ангиас үзэж, тав, зургадугаар ангид ороход нэлээд үгсийн сантай болчихсон, Пушкиний “Туча”, Лермонтовын “Парус”, Есениний “Береза” зэрэг шүлгийг уншаад ойлгох, улмаар үг бүрийг нь үгсийн аймгаар нь ялган, цээжилж байлаа. Энэ бүхэн намайг уран зохиолд дуртай болгосон гэж боддог. Тэгээд өөрөө ч зургадугаар ангид орох үеэс шүлэг, богино өгүүллэг бичих гэж оролдож эхэлсэн. Өдгөө би өөрийн болон орчуулгын бүтээлээр дөрвөн томоохон ном гаргаад байна. Одоо нэг тийм ном гаргачихвал миний он жилийн уртад босон суун бичсэн, хавтсанд байсан бүх юм маань бүрэн хэвлэгдэх юм. Нэг кино зохиол, дуусаагүй хэдэн өгүүллэг, нийтлэлүүд, шинэ орчуулга энэ номонд багтана. Хэвлэгдсэн номуудаа дотно найз нөхөд, зарим утга зохиол судлаачид зориуд өгч уншуулж, саналыг нь цуглуулж байна. Тэдний санал бодлыг тусгаж, бүх юмаа дахин нэг нягтлаад, жинхэнэ ёсоор нь таван боть гаргах юм.
Харин цаг уурчийн мэргэжилтний хувьд танин мэдэхүйн ач холбогдолтой товхимлоос эхлээд “Нислэгийн цаг уур”, “Радиолокацийн цаг уур” зэрэг сурах бичгийн хэмжээний 12 ном бичсэн. Мэргэжлийн холбогдолтой эрдэм шинжилгээний болон сурталчилгаа, асуудал дэвшүүлсэн 150 гаруй өгүүлэл бичиж нийтлүүлсэн.
-Таныг уран зохиолд хөл тавихад юу тэгж их нөлөөлсөн болов оо?
-Сая хэлсэнчлэн их уншсан маань л нөлөөлсөн дөө. Зургадугаар анги төгсдөг зун би хөдөө зусланд гарч, Лхангаасүрэн, Дамиран нагацындаа байж, заримдаа тэдний ээлжинд нь хонь хариулах болсон. Өглөө хэдэн ааруул өвөртөлж, уран зохиолын болон орос хэлний ном ганзагалж аваад, Хойлог, Зүрхэн зуслангийн өвс ногоо жигд, цэцэг навч алагласан тагт хүрч хонио бэлчээчихээд уран зохиолын ном уншиж, орос үг цээжилдэг байлаа. Оросын суут зохиолч А.П.Чеховын 1968 онд хэвлэгдсэн “Зургадугаар тасаг” өгүүллэг, жүжгийн түүврийг бүр элэгдэж навсартал уншиж, зарим өгүүллэгийг үлгэр шиг цээжилж билээ. Энэ түүвэрт “Зургадугаар тасаг”, “Бүдүүн нарийн хоёр”, “Дугтуйтай хүн”, “Хамеолон” зэрэг хориод өгүүллэг, “Интоорын цэцэрлэг” жүжиг нь орсон байдаг.
Дараа нь Л.Н.Толстойн “Дайн ба энх” романы тэргүүн дэвтэр, М.А.Шолоховын “Дөлгөөн дон”, “Сэтгэлийг шинэтгэсэн нь” романы эхний дэвтрүүд, “Доны өгүүллэгүүд”, “Хүний хувь заяа”, улмаар Ч.Айтматовын “Эхийн тал” зэрэг туужууд уншиж, хөнөөлт дайны гамшгаар гэр орон, эхнэр, хүүхдээсээ хагацсан, бас германчуудад нэг хэсэгтээ олзлогдсон орос цэрэг Соколов, мөн хар дайнд эр нөхөр, хүүхдүүдээсээ хагацсан киргиз эмэгтэй Толгонай нарыг өрөвдөн уйлж явлаа. Мөн тэр үед М.Горькийн монгол хэлээр орчуулагдсан бүх зохиол, А.Фадеевийн “Залуу гварди”, “Ниргэлт”, Н.Островскийн “Болд хэрхэн хатаагдсан нь”, Майн Ридийн “Морь унасан толгойгүй хүн”, Даниэль Дефогийн “Робинзон Крузо”, Жонатан Скифтийн “Гулливерийн аялал”, Сервантесийн “Дон Кихот”, Теодор Драйзерийн “Америкийн эмгэнэлт явдал”, Эрнест Хемэнгуэйн “Зэр зэвсэг минь баяртай”, Жюль Верний адал явдалт романууд, Стендалийн “Улааныхан ба харынхан” зэрэг томоохон туурвилуудыг өдөр, шөнөгүй нойр хоолоо мартан уншиж байлаа. Ер нь тэр үед, аравдугаар анги төгстлөө монгол хэлээр орчуулагдсан, олдсон томоохон бүх ном уншсан гэвэл хэтрүүлэг болохгүй гэж бодно. Зарим номыг уран зохиолын багш Акваа, Тайван, бусад багш нараасаа сураглаж, авч уншдаг байсан. Сургуулийн болон аймгийн номын санд карттай, байнга сууж хүссэн номоо уншина. Монголынхоо зохиолчдын бүтээлээс сургуулийн программд орсон зохиолуудаас гадна Ч.Лодойдамбын “Алтайд”, Д.Сэнгээгийн “Аюуш”, Ц.Уламбаярын “Энх тайвны манаа” тууж, “Зовлон жаргал”, С.Дашдэндэвийн “Улаан наран”, Н.Банзрагчийн “Зам”, Л.Түдэвийн “Уулын үер”, Д.Равдангийн “Орхоны шуугиан” роман, Б.Баастын “Хяруу унасан цагаар” зэрэг ном уншсан. Ингэж л уран зохиолын амтанд бүр гүн орсон юм уу даа.
Оюутан анд Я.Иваньогийн хамт Ч.Айтматовын шинэ ном уншиж буй нь.
-10, 20 мянган ном уншсан алдартнууд байдаг. Таныг 5000 ном уншсан гэж ярилцахыг сонссон?
-Дэлхийд хамгийн олон ном уншсан хүнээр нэгэн үед Жюль Верн шалгарч байжээ. Тэрээр 20000 ном уншсан гэдэг. Түүнээс хойш Оросын большевик зохиолч Вешетав 22000 ном уншиж дэлхийн аварга уншигч болсон тухайд би санаж байна. Одоо тэднээс давж гарсан уншигч олон бий байх аа. Миний хувьд уржнан жил номоо цэгцлэхэд манай номын санд 5000 гаруй ном байсан. Түүнээс хойш нэлээд нэмэгдсэн. Тэгэхээр тэр бүхнийг би өөрөө цуглуулж, хадгалж, ашиглаж ирсэн учраас тийм тооны ном элбэг уншсан гэж хэлж болно. Зөвхөн “Огонёк” сэтгүүлийн хавсралтаар Орос-Зөвлөлтийн болон дэлхийн шилдэг зохиолчийн гол бүтээлийг багтаасан жижиг товхимол жилдээ тавь, жараад дугаар гарч байсан, 30 жил уг товхимол захиалж авсан гэвэл 1500-1800 ном уншсан болно.
-Та сая ямар зохиолчийн номыг уншсанаа ярилаа. Тухайн зохиолчийн нэг номыг уншаад л “Би Есенинийг, Жек Лондонг мэднэ” гэж ярьж болохгүй нь байна шүү дээ.
-Яг тийм. Миний хувьд ЗХУ-д оюутан болоод Ч.Айтматов, В.Шукшиний тухайн үед хэвлэгдсэн бүх зохиолыг уншиж, бүр Ч.Айтматовын зохиолын талаар судлаач, шүүмжлэгчдийн бие даасан ном бас бүрэн уншсан. Яруу найргийн хувьд С.Есениний таван боть, А.Ахматова, Е.Евтушенко, Р.Рождественский, А.Вознесенский, Б.Ахмадулина нарын3-6 ном уншиж, тухайн зохиолчийг “мэднэ” гэж үг алдах “эрхтэй” болсон. О.Мандельштам, Н.Рубцовтой ч тэр үед учирсан. Тэднийг унших хориотой яруу найрагчид гэгддэг байсан. Үүнд манай орос хэлний багш Ольга Михайловна, Зоя Владимировна нар тусалж, дээд сургуулиа төгсөх орос хэлний шалгалтыг тэд надаас зохиол, зохиолын тухай яриулж шалгалт авч “Онцсайн” дүн тавьж байсан. Оюутан байхдаа орос хэлний уран зохиолын олон үгтэй болох талаар хичээж ЗХУ-д орос хэлээр гарсан түүвэр зохиол Б.Баастын “Хурлэ и другие рассказы”, С.Лочингийн “Свет души” роман уншиж, мэдэхгүй үгээ цээжилж, ялангуяа Монгол орны байгаль, цаг уур, нүүдэлчин малчин ард, ажилчин ангийн талаарх үг хэллэг арвинтай болж билээ. Жек Лондоны “Мартин Иден”, “Төмөр өсгий” роман, өгүүллэг, туужийн түүвэр уншиж байж, америкийн энэ зохиолчийн талаар нэлээд ойлголттой болж байлаа.
-Орчуулгыг сайн болсон эсэхийг шалгах олон арга байдаг гэдэг. Орчуулснаа тухайн хэл рүү нь буцаагаад буулгахад тулж байх ёстой юу?
-Тухайн зохиолыг, ялангуяа яруу найргийг уг орчуулсан хэл рүү нь буцаагаад буулгах нь хамгийн зөв арга юм билээ. Зохиолын утга санаа нь хэр өөрчлөгдөж вэ гэдэг нь шууд харагдана. Миний нэгэнтээ уншиж мэдсэнээр яруу найргийг 80 хувиас доош утга санааг нь гажуудуулж, байх байхгүй үг илүүдүүлж, дутааж орчуулсан бол уг орчуулга тухайн зохиолчийнх биш, харин орчуулагчийн бүтээл болно гэснийг санаж байна.
-Ном унших, номтой ойр байх ном цуглуулах нь тухайн хүндээ ингэхэд ямар ашиг тустай байдаг юм бэ. Сүүлийн үед залуус харин ч ном уншдаг болоод байгаа шүү?
-Ном унших, номтой байх, ном цуглуулах гэдэг маш өндөр дээд соёл юм. Тиймээс ч их бичгийн мэргэд энэ бүхний тухайд ончтой үгээ олонтаа айлдсан байдаг. Пролетарын их зохиолч, Монголын алтан үеийн зохиолчдын их анд нөхөр М.Горький “Ном бол ертөнцийг харах цонх мөн. Мэдлэгийн эх булаг номонд дурлацгаа…”, Английн суут зохиолч В.Шекспир “Ном надад хаан ширээнээс үнэтэй”, Оросын суут Л.Толстой “Сайн номыг унших нь саруул ухаант хүнтэй ярилцахтай адил” гэсэн бол Казахын их бичгийн мэргэн Абай амьдралдаа юу хийх тухайд эргэцүүлж, насны эцэст ном зохиол, туурвил үлдээх нь зүйтэй гэсэн бодолд хүрсэн байдаг.
Үргэлжлэл бий.