Эдийн засагч Х.Батсуурь хоцронгуй хөгжилтэй орнуудын хөгжлийн бодлого, уул уурхайгаас хараат орнуудын эдийн засгийн тогтолцоог судалдаг. Тэрбээр Лондонгийн Эдийн засгийн их сургууль (LSE)-ийг эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн нэгэн.
-Та бараг хоёр жилийн өмнө 2017 онд Монгол дампуурал зарлах хэмжээний хямралд хүрнэ гэж байсан. Яг одоогийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэх вэ?
-Яг одоо Монголд гадаад өрөөс үүдэлтэй ноцтой хямрал нүүрлэж байна. Бусад хүчин зүйлс бас нөлөөлж байгаа. Шууд утгаараа мэдэгдэхгүй байж болох ч ерөнхий сууриар нь харвал 2009 оны хямралтай харьцуулбал хамаагүй ноцтой үр дагавартай. Сүүлийн 26 жил явж ирсэн улс төр, эдийн засгийн бодлогын уршигт үр дагаврыг амсах цаг хугацаа ирсэн байна. Муу амлалаа гэж зарим хүн шүүмжилдэг. Гэхдээ бодит үнэнийг хэлэхгүй, аюул тулгарахаар толгойгоо элсэнд шаачихаад аюул өнгөрлөө гэж итгэдэг цацагт хяруул шиг бол байдал улам хүндэрнэ. Бодит байдлыг үнэлж цэгнээд зөв дүгнэлт хийвэл хямрал, дампуурлын нөхцөл байдлаас үүсэх уршигт үр дагаврыг нимгэлэх хөнгөлөх зөв арга хэмжээ авахад тустай.
-Монгол дампуурлаа гэж хүлээн зөвшөөрч байгаа хүмүүс цөөнгүй байна. Ийм нөхцөлд эрх баригчид зээл авч өрөө дарах, урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөхөөс өөр арга бодож олж чадахгүй байна. Зүй нь ийм нөхцөлд ямар алхам хийх ёстой вэ?
-Хамгийн нэгдүгээрт хямрал бол боломж гэж харж байна. Боломжийг ашиглаж чадах уу гэдэг том асуудал. Одоогийн Монголын улс төр, эдийн засагт үүссэн нөхцөл байдлыг харвал боломжийг ашиглахгүй шинжтэй харагдаж байна. Үүсээд байгаа нөхцөл байдал бидэнд түүхээ эргэж харах, юун дээр алдсанаа бодитоор дүгнэх хэрэгтэйг сануулж байна. Дүгнэлт хийгээд хямралаас гарах, тууштай тогтвортой хөгжлийн замд оруулах ёстой. Гэтэл эргэж харж байгаа юм алга. Ямар дүгнэлт хийсэн нь ч мэдэгдэхгүй байна.Түр зуурын арга хэмжээ авч, хагас жилээс хоёр жилийн хугацаанд эдийн засгийг торгоож байна. Цаашдаа эдийн засаг бүр ч илүү хүндрэх төлөвтэй. Хямралд дүгнэлт хийгээд суурь тогтолцоогоо руугаа харсан урт хугацааны хөгжлийн бодлого хэрэгжүүлж эхлэх учиртай.Харамсалтай нь хямралд хүргэсэн хүмүүс нь өөрсдөө төр засагт байгаа учраас үүнийг хийх хүсэл эрмэлзэл бага бололтой. Тийм учраас гал унтраах арга хэмжээ аваад л явна. Гал унтраах гэж нэмж зээл авахыг хэлж байгаа юм. Энэ нь эдийн засгийг доройтуулж байгаа асуудлыг шийдэхгүй харин ч улам хүндрүүлнэ.
-Зээл авна л гэцгээх юм. Гэтэл Монголд зээл өгөх сонирхолтой улс орон, олон улсын байгууллага олон биш юм биш үү?
-Олон бишээр барахгүй, байхгүй байна шүү дээ. Сая Орос, Хятад, Энэтхэгээс гуйлаа. Кувейтээс, Саудын Арабаас гуйлаа. Өөр хэнээс гуйсныг бид мэдэхгүй.Цаадуул нь шууд өгөхгүй гэж хэлээгүй ч болзол нөхцөл тавих, та нар юу хийх гэж байгаагаа харуул гэх жишээтэй. ОУВС-гаас зээл авах зам үлдсэн. Энэ зээл дуншсаар байна. “Стэнд бай” хөтөлбөр гэдэг бол дампуурсан, дампуурлын ирмэгт байгаа улсуудад өгдөг зээл.Зах зээлийн үнээс арай хямд. Гэхдээ Засгийн газрын хүсээд байгаа шиг 2-4 тэрбум ам.доллар өгөхгүй шүү дээ.“Стэнд бай” гэдэг тусгай нөхцөл болзолтой. Хэмжээ заачихсан байгаа. Монгол Улс ОУВС-гийн гишүүн. Гишүүн орныхоо хувьд тодорхой хувийг эзэмшиж байгаа. Тэр хувь, дээр нь манай эдийн засгийн хэмжээ гэж бий. Үүнд тулгуурлаж хэдий хэрийн зээл Монголд өгөх вэ гэдгийг тодорхойлно гэсэн үг. Миний тооцож байгаагаар 400-500 сая доллар л авах боломжтой юм билээ. Өөр бусад хөтөлбөрөөс нэмж зээл авах боломж байж болно. Гэхдээ хэцүү. Авсан зээлээ юунд өгөх юм. ОУВС-гаас зээл өгөхдөө болзол нөхцөл тавина. Тэгвэл одоо байгаа жаахан мөнгөө төлбөртөө өгөх боломж гарах байх. Тэгж л дампуурлаас түр зууртаа зайлсхийх боломж хайж байгаа болов уу. Гэхдээ “Стэнд бай” хөтөлбөр бий болсон цагаасаа маш их шүүмжлэл дагуулсан. Хэдийгээр түр зууртаа аварч байгаа мэт боловч урт хугацаандаа зээл олгосон улс орнуудаа дөнгөнд оруулдаг гэдэг. Харин энэ шүүмжлэлийн үр дүнд сүүлийн хэдэн жил “Стэнд бай”-гийн болзол нөхцөлийг нэлээд зөөллөсөн. Бүх юмаа хувьчил, улсад өмч байж болохгүй. Суурь бүтэц болох цахилгаан станц, усан хангамж, зам харилцаа, тээвэр энэ бүгдийгээ хувьчил, хувьчлахдаа гадны компаниудыг оролцуул гэх мэт болзол тавьдаг байсан. Харьцангуй гайгүй болсон гэж судлаачид ярьдаг болсон. Засгийн газарт ямар нөхцөлөөр зээл өгдөг нь нууц байдаг.
-Ц.Мөнх-Оргил сайд энэ Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаанд Далай ламыг айлчлуулахгүй гэж аргадаж байхыг бодвол урд хөршөө ч юмуу царайчлахаас өөр замгүй болсон шиг байгаа юм. Дэлхийд дээгүүрт орох зах зээлтэй хөршүүдийн зүгээс бидэнд ямар шахалт үзүүлж болох вэ.Газар нутгаасаа өрөнд өгчих вий гэсэн болгоомжлол явдаг. Нэг үгээр хэлбэл дампуурлаа зарлавал юу болох вэ?
-Дампуурлын ирмэгээс яаж зайлсхийх вэ гэхээр мэдээж зээл авна. Өөр гарцууд гэхээр газар нутгаа зарж болно. Газар нутгаасаа шууд зарчихгүй байх. Урт хугацааны газрын түрээс буюу 50-100 жилээр түрээсээр өгөх маягаар өгч болно. Гэхдээ үүний цаана нууц тохиролцоо явагдаж магадгүй. Нөгөө талаас том уул уурхайнуудаа маш хямд үнээр өгч болно. Таван толгойд ийм хардлага яваад байгаа. 400 сая доллараар 51 юм уу 49 хувийг нь зарах гээд байна гэсэн хардлага яваад байгаа. Хардлага явах нь зүй. Ийм нөхцөлөөр газар нутгаа, том уул уурхайгаа алдсан Африк, Латин Америкийн улсууд бий шүү дээ. Хамгийн ойрын жишээ гэвэл өнгөрсөнжилТажикстанГорно-Бадахшанскгэдэг газраа Хятадад өрөндөө өгчихсөн. Хятадынцэргүүдоржирээд хэсэг газрыг нь мэдэлдээ авсан.Иймэрхүү нөхцөл үүсэх боломжтой.Зээл нэмж авч байгаагийн цаана ямар тохиролцоо явааг мэдэхгүй. Урт хугацааны түрээс гэдэг Монгол шиг хүч чадал багатай улс орны хувьд шууд газраа алдаж байгаа хэрэг. Бид Хонконгийг мэднэ. Манж чин улсын үед Хонконгийг Их Британи улс 99 жилийн түрээс нэрээр авчихсан. Их Британийн колони байлаа шүү дээ. Хэрвээ Хятад хүчирхэгжээгүй бол Хонконгийг буцааж авч чадахгүй байсан. Манайх бол түрээсээр нэгэнт өгчихвөл буцааж авч чадахгүй л дээ. Манай газрыг яаж ашиглаж болох вэ гэхээр газар тариалан, эсвэл ухдаг юм уу, цөмийн зэвсэг турших газар болгодог юм уу тийм л хэлбэрээр ашиглаж магадгүй.
-Зарим олон улсын байгууллага Монголд учирсан хямрал богино хугацааных. Алсдаа эерэг ирээдүй байна гэх мэтээр дүгнэсэн харагдаж байсан?
– Дэлхийн банк, ОУВС Монгол Улс 2017 онд дампуурах эрсдэлтэй гэж хэзээ ч хэлэхгүй. Үүнийг монгол хүн л хэлсэн. Тэд үндсэндээ юу хэлбэл зохистой байна вэ гэхээс биш бодит үнэнийг хэлэхгүй.
-Ингэхэд ер нь танд гялайж гялтайх юм харагдаж байна уу, гарц шийдэл бий юу?
-Гялайж гялтайх юм байна. Үүнийг хэлэх албатай юу.
-Хэлсэн нь дээр дээ. Шүүмжлэх амархан, гарц хэлэх хэцүү?
-Гарц бий. Эрх мэдэл байж л гарцыг хэрэгжүүлнэ. Өнөөгийн төрд байгаа нөхдүүд чадамжгүй нь харагдлаа. Улс орныг дампуурууллаа. Асар их хөрөнгө гадагшаа урсаж гарсан. Хулгай хийсэн хүмүүсээ өмөөрч байна. Энэ хүмүүс зайгаа тавьж өгөөд, гарц гаргалгаа гаргасан хүмүүст эрх мэдэл олговол бодлогын чанартай өөрчлөлт хийж, эдийн засгийн хямралаас гарах боломж бүрэн бий.
Одоохондоо нарийвчилж ярихыг хүсэхгүй байна. Дампуурлаа зарлаж болно. Өр багатай дээрээ дампуурлаа зарлах нь нэмж зээл аваад явахаас илүү Монголд ашигтай. Биднийг яаж ччадахгүй. Зээл олдохгүй л гэсэн үг. Бид одоо ч зээл авч чадахгүй. Ийм нөхцөлд орчихоод олон улсын зах зээл дээрээс бонд босгоё гэвэл хэцүү. Хамгийн сүүлд бид 11 хувийн хүүтэй зээл авсан. Одоо бол 15-аас дээш хувийн хүүтэй зээл л олдоно. Нэг тэрбум долларыг 15 хувийн хүүтэй аваад, түүнийгээ зөв зохистой ашиглаж, өрөө төлөөд явсан манайхтай ойролцоо нөхцөлтэй улс байхгүй. Олон улсын зах зээл дээрээс 1.5-6 хувийн хүүтэй зээл авч байж үр дүнгээ өгнө. 6-аас дээш хувийн хүүтэй зээлийг эргэж төлж чадахгүй.Ингээд цааш үргэлжлүүлээд байж болохгүй учраас Монгол Улсыг дампууралд хүргэсэн хүмүүс төрд байх эрхгүй, хариуцлага үүрнэ л гэсэн үг. Үүнийг хэн ч хийхгүй. Эрх баригчид өөрсдийгөө буруутгахгүй.
-Нэг зүйл найдвар төрүүлж байгаа. Монгол яаж ч хүнд байдалд орсон эргээд хөл дээр нь босгох дэлхийн боловсролтой залуус олон бий. Мэдлэгтэй толгойнууд нь зохион байгуулалтад ороод гарц шийдэл хэлбэл олон нийтэд сонголт бий болж, эрх баригчдад шахалт үзүүлэх боломжтой?
-Хэрвээ эрх мэдэл байгаад улс орныг зөв голидролд нь оруулъя гэвэл тал бүрийн мэргэжилтнүүд хангалттай бий. Бид онлайн хэлэлцүүлэг хийгээд яах вэ гэж ярилцдаг.