-ДУУСГААГҮЙ ДУНД СУРГУУЛИЙН БОЛОВРОЛТОЙ Ч ГЭЛЭЭ ДЭЛХИЙН ТАЛЫГ ЗЭВСЭГЛЭСЭН ХҮНИЙ ТУХАЙ-
“АК-47” гэж нэлээн хэдэн улсын төрийн далбаанд мөнхөрч, заримынх нь мөнгөн тэмдэгт дээр барлагдан, хөшөө босгуулан, алтаар цутгуулсан айхавтар автомат буу бий. Дэлхийн 106 улсын армийн албан ёсны зэвсэглэлд тооцогддог уг бууны нэр “АК-47” товчлолыг 1947 онд үйлдвэрлэсэн Автомат Калашников гэж задлан уншдагийг өргөн олон мэднэ дээ. Эхний хувилбараас хойш шинэчлэгдэн зөндөө өөр загварууд нь зохиогдон гарч хэд хэдэн улсад патентаар үйлдвэрлэгдэх болсон уг автоматын талаар бичих зүйлээ ингээд дуусгая. Учир нь өнөөдөр бууных нь тухай бус зохиогчийнх нь талаар хүүрнэе үү гэж бодоод.
Увс аймгаас жаахан баруун хойд тийшээ Алтайн хязгаар нутгийн Курья тосгонд 1919 оны намар нэгэн хүү мэндэлснийг эцэг эх нь Михаил хэмээх алдраар адислажээ. Түүний эцэг Тимофей өнөөгийн Украины Сумск мужаас гаралтай агаад XX зууны эхэнд Хаант оросын явуулж байсан эдийн засгийн бодлогын дагуу Сибирийн цаадах газрыг үнэ төлбөргүй эзэмших ятгалгад автан Алтайн хязгаарт нүүдлэн ирж суурьшсан цагаач. Эхнэр Александра хэмээх орос бүсгүйн хамт Курьяд ирж амьдарснаасаа хойш 19 хүүхэд тосч авсан ч найм нь л хүн болж үлдсэн гэх. Тэдгээрийн отгон хүү нь ирээдүйн их зохион бүтээгч Михаил Тимофеевич Калашников байлаа.
“Ээж маань намайг хэвлийд нь байхад л зохион бүтээх шуналтай болгочихсон юм шиг санагддаг” гэж хожмоо Михаил Тимофеевич хэлсэн байдаг. Арван нас хүрээгүй хүүхэд шүдэнзний хүхэр ашиглаад буу хийж тагтаа буудаж байсан гэхээр овоо сахилгагүй моньд байж. Украин хүмүүс хараад байх нь ээ их зөөлөн, хөдөлмөрч зан чанартай байдаг юм. Түүний аав Тимофей хүний гар харахааргүй болтлоо хөдөлмөрлөж овоо гайгүй хөлжсөн тул нударган баян ангилалд багтан 1930 онд гэр бүлээрээ нутаг заагдан Томскийн хязгаар луу цөлөгдөж Миша хүү тэнд долдугаар анги хүртэл суралцсан нь ирээдүйн “АК-47” бууны эцгийн амьдралдаа олж авсан цор ганц боловсрол нь юм билээ.
“Тосгонд унадаг дугуй нэг ч байхгүй. Дугуйг гэхдээ харсан, ямархуу дүрстэй, яаж хөдөлдгийг мэддэг байсан тул шууд л мөнхийн хөдөлгүүртэй дугуй хийх юмсан гээд мөрөөднө. Даанч гинж, араа мэтийг нь хаанаас олох билээ. Заримдаа тийм дугуйг яаж хийхээ ангийн багшдаа ярина. Уг нь багш маань тосгоны хамгийн боловсрол өндөртэй нэгэн байсан ч миний үлгэрийг сонсоод ангайдаг байж билээ”.
“Хожим депутат болсон хойноо хөдөө нутаг, тосгодоор их явна аа. Тэнд хаа сайгүй төмрийн сэг хэвтэхийг хараад жигтэйхэн харамсана. Намайг бага байхад жижигхэн төмөр утас олох нь алтны дайтай үнэ цэнэтэй байлаа шүү дээ. Хүүхэд байхад одоогийнх шиг ийм их металл таарсан бол юун буу, эвэртэй чөтгөр ч хийж чадахаар тэмүүлэл цээжинд багтаж байлаа шүү дээ”.
Тэр долдугаар анги төгссөнийхээ дараа жил хойт эцгийнхөө нэр дээр паспорт гаргаж аваад Казахстан луу явсан юм билээ. Аав нь нударган баян, эсэргүүн гэдэг цолтой тул 18-тай хүүд ажил олохгүй шүү дээ, тэгээд л хойт эцгийнхээ нэрээр хуурамч баримт бичиг үйлдээд зугтаж буй нь тэр. Матай хэмээх төмөр замын зангилаа болсон сууринд бух тэрэгний депод токарьчин хийж ганц жил ажилласан нь хүүд том сургууль болсон гэдэг. Математик, геометрийн өнгөц ойлголттой, шугам зургийн төсөөлөлгүй, шаталт, таталцлын хуулийг мэдэхийн тулд физик, химийн тухай ядаж л сонссон байх ёстойг огт огоороод зөвхөн өөрийн хүсэл тэмүүлэл, байгалиас заяасан ховор авьяас дээр дөрөөлөн тогтмол шинийг санаачлан явсан хүүг үнэхээр биширмээр. бод доо, 19-тэй Калашников 1938 онд цэрэгт татагдаад Киевийн цэргийн тойрогт танкийн жолоочийн курст сууж байхдаа бас л элдвийг санаачилж нөгөө домогт жанжин Г.Жуковын сонорт хүртэл хүрч явжээ. Түүний хийсэн танкны бүхээгнээс гар буугаар буудаж болох төхөөрөмж, их бууны буудлагын ончийг сайжруулах бэхэлгээ зэргийг Жуков өндрөөр үнэлж хөхиүлэн дэмжиж ленинградын ворошиловын нэрэмжит заводын судалгааны танхим руу илгээж байжээ. Дайн эхлээгүй байсан бол Калашников буу биш, шинэ танк зохиох хувьтай байсан ч юм билүү. Даанч Эх орны дайн эхэлж залуу хүү 216 дугаар танкийн хороонд харьяалагдан германчуудад нам нухуулж байсан анхны саруудын хатуу хөтүүг туулах тавиланг үүрэв. Тэгээд 41 оны наймдугаар сард бүслэлтээс гарч яваад танк нь сөнөж өөрөө асар хүнд шархдан азаар эмнэлэгт хүргэгдсэн гэдэг. Эндээс л автомат буу бүтээсэн Калашниковын түүх эхэлнэ дээ. Шархадсан цэргүүд ачсан ачааны тэрэг лүү германчууд дайрахад харилцан буудалцсаар найман цэргээс гурав нь л амьд үлдэхэд хурдан буу хэчнээн хэрэгтэй юм бэ гэдгийг ойлгосон гэх.
“Цэргийн госпитальд хэвтэж байхдаа хар дарж их зүүдэлнэ ээ. Ялагдаж, ухарч явсан эхний сарууд,үхэж, шархдаж буй анд найзууд маань. Тэгээд германчуудын автоматын шүрших чимээ. Шөнө дунд хашгираад сэрэхэд эмнэлгийн чимээгүй өрөө дүгхийгээд л. Яагаад манай арми хурдан бууддаг, хөнгөхөн, найдвартай буугүй юм бэ гэж толгойгоо гашилгана. Хожим хүмүүс надаас та яагаад буу зохион бүтээгч болсон юм бэ гэж их асуудаг. Би германчуудаас болоод оо гэж хариулах дуртай”.
Эмнэлэгт хэвтэж байхдаа сурагчийн дэвтэр дээр өөрийнхөө санааг буулган шархадсан цэргүүдэд үзүүлнэ. Дэмжих нэг нь байх ч ихэнх нь шоолж “Их эрдэмтэд бүтээж чадаагүй юмыг чи жирийн цэрэг хийлээ юу” гэж басамжлах ч бий. Тэр үед залуу зохион бүтээгчид туршлага, мэдлэг үнэхээр дутагдаж байсан ч гэлээ байгалиас заяасан авьяас, мэдрэмж, зүтгэл багадаагүй. Тэгээд ч шарх нь хүнд, удаан эдгэрэлтэй байсан тул зургаан сараар “жагсаалд тэнцэхгүй” гэсэн оношилгоотой гэр лүү нь буцаах тушаал гарсан нь Калашниковт боломж өгсөн. Гэр лүүгээ харилгүй шууд Матай дахь деподоо очиж нөгөө эмнэлэгт хэвтэж байхдаа ноороглосон автомат буугаа “хөрсөн дээр” буулгах гээд тэмүүллээ. Энд нэг зүйлийг тайлбарлахад тухайн үеийн депо гэдэг өнөөгийнх шиг хэдэн эвдэрхий бух тэрэг хадгалдаг агуулах байгаагүй, байж болох бүх төрлийн токарийн суурь машинуудтай, фрезер, өнгөлгөө, бага хэмжээний ган боловруулах цехтэй бие даасан лут байгууламж байсан юм. Гурван сарын дараа түүний зохион бүтээсэн автомат буу зохих түвшинд үнэлэгдэж хэдийгээр үйлдвэрлэх хэмжээний үнэлгээнд хүрээгүй ч “байлдагчийн санаа содон байна” гэсэн тодотголтойгоор шат ахиулан Алма Ата хот руу шилжүүлэн тэнд нүүж ирээд байсан Москвагийн нисэхийн институтийн эрдэм шинжилгээний хэсэг рүү томилжээ. Түүнээс хойш олон ч хот, олон ч туршилтын газруудаар тэнэж сайн, муу янз бүрийн хүмүүстэй тулж ажиллах, туршлага хуримтлуулах, мэдлэгээ дээшлүүлэх замыг тууллаа.
“Миний амьдралын замд бурхны элч тогтмол даган алхаж байсан мэт санагддаг. Ямар хүнд бартаатай замуудыг туулсан гэж санана. Зүдэрч ядрах, шантрах үед заавал нэг сайн хүн таарч тохойноос минь өргөөд босгодог байлаа”.
Дайн дуустал овоо хэдэн төрлийн автомат буу зохион бүтээсэн ч гэлээ ямар нэгэн жижигхэн зүйл, деталь дээр өрсөлдөгч нартай ялагдан ухарсаар 47 онтой золгосон байдаг. Даравч далдайна, булавч бултайна гэдэг шиг тэр жил яалт ч үгүй ахлах түрүүч Михаил Калашниковын зохион бүтээсэн “АК-47” нордоггүй, гацдаггүй, эвдэрдэггүй, энгийн, хөнгөн гээд олон давуу талаараа бусдаас онцгойрч ЗХУ-ын армийн үндсэн зэвсэглэлд бүртгэгдэх хэмжээнд хүрч эзэндээ Сталины нэрэмжит төрийн соёрхлыг авчирсан түүхтэй.
“Тэр үеийн би гэж хэн бэ гэдгийг битгий мартаарай. Жирийн нэг муу ахлах түрүүч. Гэтэл надтай өрсөлдөж байсан томчуулыг хар даа. Дегтярев-Зөвлөлтийн алдарт зохион бүтээгч,генерал. Симонов-түүнээс ч дутахааргүй гавьяат үйлстэй эрдэмтэн. Гэтэл тэдэнтэй нэг муу нусаа дөнгөж арчиж сурч байгаа байлдагч уралдах гэнэ ээ. Ямар чөтгөрийнх уралдаан байх вэ дээ. Жинхэнэ утгаараа өрсөлдөөн байсан байхгүй юу. Тэгээд тийм тэнцвэргүй уралдаанд ахлах түрүүч түрүүлээд Сталины нэрэмжит шагналыг хүртлээ гэдэгт ард түмэн яаж итгэх билээ дээ”.
“Үхэл үзэж, зовлон туулсан цэрэг, цэрэгтээ зориулж буу хийсэн юм. Дайны талбарт секундээс бага хором амь авардаг гэдгийг өөрийн биеэр амталсан цэрэг тэр бууг зохиосон юм. Буу буудахаас гадна, арчилж цэвэрлэхэд амархан, хөнгөхөн, энгийн байх ёстой гэдгийг би үхэл, амьдралын ирмэг дээр байлдаж байж ойлгосон хүн. Ер нь энгийн зүйл бүтээнэ гэдэг ярвигтай хэцүү зүйл бүтээхээс хавьгүй хэцүү гэдгийг ойлгоорой”.
Михаил Калашников 2013 онд 95 насандаа өөд болтлоо АК буугаа шинэчилж дараа үеийнх нь загваруудыг гаргах ажил хөдөлмөрт зүтгэж явсаар хальсан. Уг нь түүн шиг хүн патентийнхаа эрхээ эдлээд хөрөнгө цуглуулсан бол дэлхий даахгүй баян болохгүй юу. Тэгээгүй. Өлсгөлөнд нэрвэгдэж, цөллөгөнд ачигдаж, танкинд шатаж, эрэмдэг биетэй үлдсэн ч үргэлж гэрэл өөд тэмүүлж явсан хүнд эд баялаг дэндүү өчүүхэн зүйл байсан бололтой.
“Надаас бас тогтмол асуудаг л юм. Өнгөрсөн амьдралдаа сэтгэлийн ханамжтай байж чаддаг уу гэж. Мэдээж тэгэлгүй яахав. Буу хэдийгээр трактор биш, газар хагалж тариа суулгаж талх үйлдвэрлэдэггүй ч гэлээ түүнгүйгээр бас эх орноо хамгаалж болдоггүй юм гэдгийг ойлгоорой. Зөвхөн эх орныхоо аюулгүй байдал, байлдагч чиний төлөө ажилласан юм. Ер нь тэгээд буу өөрөө бууддаггүй юм шүү дээ. Хүн л бууддаг юм”.
Д.БАТ-ЭРДЭНЭ