Ж.Нэргүй эрдэмтэн-зохиолч Ц.Дамдинсүрэнгийн хөшөөний өмнө. 2019.05.06
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, МЗЭ-ийн болон “Алтан-Өд” шагналт орчуулагч, яруу найрагч Жигжидсүрэнгийн Нэргүйтэй уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр Орос, Америк, Польш, Итали, Герман, Францын зохиолч, яруу найрагч, нийтлэлч, сэтгэгчдийн гуч гаруй томоохон бүтээлийг монгол хэлнээ утга төгөлдөр, уянга яруу хөрвүүлжээ.
-“Хүмүүсийн тухай роман” номын тань хоёрдугаар дэвтрийг мөн ч их хүлээв дээ. Эхнийхийг нь арваад жил болсон байх шүү. Тэргүүн дэвтэр нь их ч шуугиулсан даа?
-Дэд дэвтрийг нь гаргах гэж халгаж ядсаар байтал нэг л мэдэхэд 11 жил болчихсон байна. “Гал шувуу”-г сүүлэн дээрээс нь нэг шүүрч аваад алдчихсан юм.
-Ямар гал шувуу?
-Яагаав, Оросын үлгэрийн өнөөх ид шидийн “Жар-птица”. Грекийн бол феникс шувуу. Алтан нүдтэй, мөнгөн далавчтай, зөвхөн сувдаар хооллодог. Тэрнийг бариад авах юм бол хүн хамаг өвчнөөсөө ангижирчихдаг юм гэсэн. Хэрвээ би тэргүүн дэвтрээ тухайн үед шуугиулаад эхлэхэд нь дахин дахин хэвлүүлээд л, их, дээд сургуулиудын багш нар “тэрнийг заавал уншиж ир” гэж оюутнууддаа даалгавардаж байх үед нь ахин дахин рекламдаад л, их сургуулиудад шахаад л, араас нь энийгээ бас хурдхан дуусгаад үерийн ус шиг давалгаалуулчихсан бол өдийд чинь баяжчихсан, гадаадад явж эмчлүүлээд л, Гачууртад хаус аваад л. (инээв. сур) Даанч муусайн орчуулгын цаас мэрсээр байгаад өдий хүргэчихсэн юм.
-Таны орчуулгууд ч бас л жар-птица шүү дээ. Зөндөө л их нэр алдартай болоо биз дээ?
-Нэр алдар юу юм бэ, нохой долоо. Тэр гавьяатынх нь тэмдгийг ч зүүхээсээ ичээд байдаг юм.
-Та маяглаад л, даруу зантай хүн болох гэж ядаад байгаа юм уу?
-Маяглах ч юу байхав. Намайг угаасаа шоволзоод байх дургүйг түм мэднэ. Ер нь орчуулагчдын нэр үлддэггүй юм ш дээ. Чи тухайлбал, “Морь унасан толгойгүй хүн”-ийг ч юм уу, Алексей Толстойн агуу гайхамшигт “Зовлон туулсан нь” романыг хэн орчуулсныг мэдэх үү?
-Нээрээ ч дав зуур санахгүй юм байна шүү?
-Би ч бас мэдэхгүй байсан юм билээ. Бага байхдаа аль, алиныг нь хоёр, гурав уншчихсан мөртлөө шүү. Эхнийхийг нь Д.Лодойдамба гэдэг хүн, харин Толстойнхыг Ц.Даагаа гэдэг хүн орчуулсан юм билээ. Тэр Д.Лодойдамба гэдэг орчуулагчийн хүү Шинэн гэдэг прокурор залуугийн өмнө улаан нүүрээ ёстой нэг түлсэн ш дээ. Ер нь манай уншигчид чинь, тухайлбал, “Миний Дагестан”-ы тэр сайхан уран тансаг монгол үгсийг Мишигийн Цэдэндорж биш, Расул Гамзатов л өөрөө монголоор биччихсэн юм шиг хүлээн авдаг хүмүүс. Орчуулагчийн нэрийг анзаарахгүй байх бол юу ч биш. Аягүй бол гучин жилийн дараа “Хүн араатан, бурхад”-ыг хэн анх монголчилсныг мартчихсан байж мэднэ. Киноны орчуулагч бол бүр үлдэхгүй гээч. Тухайлбал, чи Оросын өнөөх “Ийм нэгэн явдал” гэдэг инээдмийн сайхан киноны орчуулагчийн нэрийг интернэтээс хайгаад үзээрэй. Хаана ч дурдаагүй байдаг юм. Эльдар Рязанов өөрөө монголоор биччихсэн юм уу, хаашаа юм. Сергей Есенинийг би анх орчуулсан гэхээсээ ч сийхгүй улс. “Доголон хүнгүй айл байдаггүй, хулгайч хүнгүй ард түмэн байдаггүй” гэдэг шиг. Хүн төрөлтний сэтгэлийн алдас угаасаа л ийм юм чинь.
-Ай мөн ч бэрх юм аа. “Хүмүүсийн тухай”-д чинь хичнээн хүн оров?
-Мэдэхгүй ш дээ, гарчгийг нь тоолж үзэх зав хаа байна. Мөн л урьдынхтайгаа адилхан 400-гаад нүүр болсныг бодоход, бас л тавиад хүний юм бий байх. Олон ч хүнийг гомдоож л байгаа байх, бичиж завдаагүй, чадаагүйгээсээ болоод. Зарим нь ч гуйдаг л юм, заримд нь ч би өөрөө ам алдчихсан байдаг л юм. Жишээ нь, чиний “Сэтгэл минь, тэнгэрийн уяхан шат” гэдэг түүврийг тэр үед хачин их тоож “Ах нь нэг алаад өгнө өө” гэж томорсон мөртлөө барсангүй, уучлаарай.
-Тэр яах вэ, цагийн юм цагтаа сайхан. Би ч таны өргөмжлөлд өртчихөөр ланжгар амьтан биш?
-Том, жижигтээ байдаггүй юм аа, сэтгэл гэж нэг нарийхаан ширхэгтэй юм байдаг юм. Харин чи яагаад номны маань нэрийг бүтнээр нь хэлэхгүй, “Хүмүүсийн тухай”-гийн гээд байгаа юм. Би ч гадарлаж л байна л даа.
-Товчилж л байна шүү дээ, ах минь. Их сайхан нэр шүү. Гэхдээ зарим нь роман гэж ийм богино бичлэгүүдийг хэлдэггүй юм гэж цэцэрхдэгийг та мэдэх үү?
-Мэдэлгүй яах юм. Анх энийг чинь төрийн соёрхолт Дармын Батбаяр гуай тэгж буруутгасан. Хөөрхий минь, ямар ч хар санаагүйгээр, зүгээр л надад ганцаарчлан зөвлөсөн. Нууж муулснаас шууд хэлэх нь гоё. Харин бусад нь болохоор яагаад энэ нэрэнд дасдаггүйг би мэдэхгүй. Бодоход, социалист реализмаасаа салж чаддаггүйнх байх. Хуучин ороо л хяхтнуулан дэвхцээд байгаа юм чинь. Тэгж л байна биз. “Адуутай хүн адуугаа тойроод исгэрч явдаг, адуугүй хүн айлын адуунаас алиныг нь алж идье дээ гээд хутгаа ирлээд сууж байдаг” гэж агуу их “Дэрэнгийн хар азарга” Цэндийн Чимиддорж аль тэртээ 90-ээд оны үед аргаа ядаад амнаасаа унагасан юм. Номын нэрийн хувьд гэвэл анхлан би 2007 онд бичиж, эмхэтгэж эхлэхдээ “Нөхөд хэмээх ноход” гэж нэрлэх гээд байсан чинь зохиолч Готовын Нямаа ах маань амьд сэрүүн байлаа тэгэхэд, “Яах юм бэ, ноход гэхээр цаадуул чинь хотны муусайн нохос л гэж ойлгохоос, Чингисийн өрлөгүүдийн өргөмж нэрийн дайтай ойлгохгүй ш дээ” гээд болж өгдөггүй, тэгэхээр нь бодоод л, шаналаад л явлаа, үгийн эрэлд хатаад үйлээ үзэх ч сайхан шүү. Бүр 2008 онд байх аа, нэг шөнө “Хүмүүсийн тухай роман” гэж зүүдэлсэн юм. Хар багаасаа би зүүдний тийм өвчтэй юм. Зүүдээ манах гоё ш дээ. Тэр шөнө бүр оросоор зүүдэллээ шүү, “Роман о простых, к тому же великих людях” (Эгэл мөртлөө их хүмүүсийн тухай роман) гээд яриад байх юм.
-За, тэгээд зүүднээсээ номынхоо нэрийг олоод авдаг байж…
-Газарзүйч О.Намнандорж гуайг л бодоод байх шиг байна. Тэгээд өглөө нь сэрүүтээ шууд шийдчихсэн, олон хүний тухай хүүрнэл нийлэхээрээ яагаад роман байж болдоггүй юм гэж. Тэр бүхний баяр баясгалан, зовлон шаналан, туулсан зам, хүрсэн өндөрлөг чинь романы дайтай л ертөнц юм шүү дээ. Утга зохиол, уран зохиол хоёроо ялгаж салгахаа байсан өнөөгийн энэ хатсан талхны булан шиг нийгэмд чинь тэр сэтгүүл зүйн онол монол нь надад падлий байсангүй. Их сайхан таарсан нэр байна гэдгийг анх яруу найрагч Бадарчийн Хишиг-Ундрал анзаараад, их олзуурхаад, Гэмтлийн эмнэлэгт хэвтэж байсан чинь хүрч очиж ярилцлага аваад, “ТВ-9” телевизээрээ олонд дуулгаж өгсөн. Горькийн сургууль төгссөн хүн гэдэг чинь эргэцүүлэл нь ч арай онцгой байдаг юм билээ. Бас Баастын Золбаяр танай сонинд байхдаа дуу алдаад нэг их магтсан юм бичсэн. Ер нь роман гэдгийг манайхан үргэлжилсэн үгийн ч юм уу, яруу найргийн том хэмжээний бүтээл гэсэн ганцхан утгаар нь ойлгодог. Гэтэл цаана нь паян, холбоо, явдал, түүх гээд олон салаа утга байдаг. Жишээ нь, Э.Оюун гуайн орчуулгаар гарсан шиг санагдана, Оросын телевизийн “Служебный роман” гэдэг киног “Ийм нэгэн явдал” гэж орчуулсан байдаг. Тойруулж, тааруулсан нэр. Яс утга нь бол “Ажил дээр үүссэн хайрын холбоо” хавьцаа л даа. Чамд зүгээр сонирхуулахад, хоёр сарын өмнө урлагийн нэг том зүтгэлтэн утасдаж байна аа, “Тэр нэрээ надад өгчих, эсвэл зарчих, би телевизийн нэг том төсөл санаачлах гээд байна” гэж. Урьд нь Палладий Кафаровын Харчин өртөөнүүдийн замын хүүрнэлийг үндэсний телевизийн нэг том төсөлд хулгайлуулчихсанаа санаж уур хүрээд “Өгөхгүй ээ, монгол хэл баялаг шүү дээ, өөрсдөө бодож олохгүй юу” л гэсэн. Хүнд чинь гайгүй юм хийхийн тулд сэтгэлийн шаналан хэрэгтэй байдаг юм, тэрнийгээ давж байж өөртөө баярладаг юм. Өөрөө л өөрийгөө баярлуулахгүй бол хөндлөнгийн хэн ч чамайг баярлуулахгүй болсон нийгэм. Тэр бол өөрөө гайхалтай сайхан нэр бодоод олчих дайны хүн л дээ, уг нь. Дэд дэвтрээ бэлтгэж байгааг минь дуулаад л надад урам өгөх гэсэн байх гэж андыгаа цагаатгая.
-Хөрөг хийнэ гэдэг, ялангуяа уран бүтээлчийн тухай уран сайхны хөрөг босгоно гэдэг маш хэцүү. Гэтэл та бол ганц чаддаг хүн нь болж дээ?
-“Тийм шүү, хэцүү” гээд хэлчихвэл биеэ тоосон болчихно. Ганц чаддаг нь намайг гэж хэлж болохгүй ээ, алдас болно, яахав, анх удаа бие даасан ном болгож чадсан нь л би юм байгаа биз.
-Таны тэргүүн дэвтрээс хойш хүмүүс иймэрхүү номнууд их гаргах болсон. Таных бол яах аргагүй анхдагч нь биз?
-Мэдэхгүй ээ, мэдэхгүй, гайгүй цагаан сэтгэлтнүүд нь л тэгдэг юм шив дээ. Одоо чинь, бурхан минь, атаач нийгэм. Эргээд эв хамтын нийгмээ байгуулж, эвдрээгүй монгол сэтгэлээ эртхэн дээр нь сэргээвэл таарна.
-Та ардчиллын хүн байж ингэж болохгүй дээ. Тэгэхээр таны бодлоор, хэн ер нь гайгүй хөргүүд хийж байна?
-Зөндөө л сайхан их бичгийн хүмүүс бий шүү дээ. Хуучцуулаас гэвэл, Дөнгөтийн Цоодол гуайнх их гоё, жинхэнээсээ сэтгэлд хүрсэн юмнууд байдаг. Хүнд хайртай хүн л тийм юм хийж чадна. Ноднин байх аа, нэг өглөө Цоодол гуайн хөрөг, дурсамжийн номыг уншиж байтал нутгийнхаа нэг өвгөний тухай бичсэн нь тааралдлаа. Аймаар гоё. “Аймаар мөртлөө гоё” гэж юу байсан юм гэж загнадаг л даа, хүмүүс. “Аймаар” гэдэг үг чинь энд “гайхамшигтай” гэсэн утгаар орж ирж байгаа байхгүй юу. Монголчууд юуг яаж нэрлэхээ эрдэмтдээрээ, эсвэл хэтэрхий мэргэн жараахайнуудаараа заалгахгүй шүү дээ. “Малаа яаж маллахаа марксизмаар заалгахгүй” гэдэг шиг. За, энэ ч яахав, тэгээд Цоодол гуайн тэрнийг уншаад нутгийнх нь тэр өвгөнд хайр хүрсэндээ болоод нулимс гарчих гээд болдоггүй шүү. Утасдаж “Ийм сайхан юм бичиж өгсөн танд баярлалаа” гэж заавал хэлмээр санагдаад болдоггүй, уг нь ч Цоодол гуай шиг том хүн миний урмаар л дутав гэж, гар утасных нь дугаар байх боловч тэрнийгээ бараг авдаггүй юм чинь, “за, яршиг, яршиг” гэж бодлоо. Тэгээд бүр тэсдэггүй шүү. Утасдлаа, үгүй ээ, тэгсэн чинь өнөөх, барагтай л бол утсаа авдаггүй хүн чинь тэр өглөө шууд л авчихлаа, зөөлхөн намуухнаар мяраагаад, үл мэдэг гуншаатаад “Хэн бэ, хүү минь” гэж байна. Би чинь ааваасаа арав гаруйхан настайдаа өнчирсөн хүн, аав минь л ингэж ханддагсан даа. “Нэргүй байна аа, таны (нэрийг нь мартчихаж) хөргийг уншаад баяр хүргэх гэсэн юм аа, ямар сайхан юм бэ” гэсэн чинь Цо гуай өөдөөс “Ай даа, мөн ч сайхан өвгөн байж билээ” гэнгүүт нь л нулимс асгараад явчихсан. Бүр эхэр татаж байгаад уйлсныг минь Цо ах одоо ч санаж л байгаа байх. Хөрөг дурсамжийг тэгж л хийх ёстой юм билээ. “Ингэж хийх ёстой” гэж сурах арга байхгүй, хичнээн Горький төгсөөд ч нэмэргүй, тэрнийг чинь гагцхүү ээжийн сүү, аавын хайр л элэг, тархи хоёрт нь суулгаад өгчихдөг байх. Готовын Нямаа ахын бичсэн Норовбанзад гуайн тухай “Уяхан замбуутивийн наран” гэж нэг хөрөг байдаг. Гүн рүү нь шингэж уншсан хүнд бол Норовбанзад гуайн тухай биш, нарны тухай хөрөг болчихсон юм шиг агуу санагддаг. Бас, хөрөг гэхээр заавал сунжралдсан урт, үргэлжилсэн үгээр бичсэн нийтлэл байх албагүй. Үргэлжилсэн үгээр бичиж болохгүйг шүлгээр хийдэг, шүлгээр хийж болохгүй юмыг үргэлжилсэн үгээр хийдэг арга бий. Дурсамжаа хүмүүс хөрөг гэж андуураад байдаг тал бий. “Хүмүүсийн тухай роман” гарснаас хойш дурсамжуудаа эвлүүлж дэвлүүлээд хөрөг гэж нэрлэх гээд байдаг болсон юм.
-Дараа үеийнхнээсээ хөрөг бичдгүүдийг олж харах юм уу?
-Таримал цэцэг бариад автобусанд явж байгаа нэг халамцуухан зураачийн тухай Өлзийтөгсийн бичсэн эссээ байдаг. Гэхдээ эссээ ч гэх юм уу, үгүүлэл ч гэх юм уу, би мэдэхгүй. Яахын аргагүй л хөрөг. Тэр зураачийн нэрийг Өлзийтөгс ч өөрөө мэдэлгүй чигээрээ өнгөрсөн байгаа боловч миний нүдэнд тэр зураач нь харагдаад байсан. Сонгинын булангаас хааяа орж ирдэг байсан, урт үстэй, монгол дээлтэй голдуу явдаг, миний л анзааны насны нэг тийм зураач, яндан хар хүн байсан юм. Гэхдээ тэр хүний тухай биш, ерөөс л уран бүтээлч хүний ариухан сайхан сэтгэлийн хөрөг гэмээр байна билээ. Их гоё, бас л нулимс гармаар.
-Та ч их л уяхан болж байгаа хүн юм байна даа. Юм л болбол “нулимс гаргаад”?
-Ер нь ч нас яваад ирэхээр сайхан бүтээл уншихад нулимс урсчих гээд байдаг болж. Яагаав дээ, автобуснаас буун буутлаа “Хүмүүс ээ, холдоорой, миний цэцэгний навчийг битгий хөндчихөөрэй” гэж гуйгаад л, өнөөх савтай цэцгээ энхрийхнээр элгэндээ тэврээд яваа нэг зураачийн тухай. Ерөөс, аливаа хүмүүсийг элэг, зүрхээрээ хайрлаж чаддаг хүн л тийм энхрийхнээр хөрөглөж чаддаг юм. Яруу найргаар ч хөрөг босгож болдог гэж түрүүнд хэлсэн дээ. Цоодол гуайн “Миний муусайн найз нар” гэсэн шүлэг ч гэсэн бас л хөрөг шүү дээ.
Үргэлжлэл бий