Гэрэл зургийг Г. БАЗАРРАГЧАА
Боловсролын салбарын шинэчлэлийн бүх төсөлд оролцсон боловсрол судлаач, доктор, профессор Ж. Сүхбаатартай ярилцлаа. Тэрбээр Санхүү эдийн засгийн их сургуулийн эрдэм судлал, хамтын ажиллагаа, хөгжлийн асуудал эрхэлсэн дэд захирлын алба хашдаг. Ж.Сүхбаатар Москвад дээд боловсрол эзэмшиж, Голландад мастер хийж, Америкт боловсролын ухааны доктор хамгаалжээ.
-XXI зууны ур чадварыг дунд сургуулиудад хэрхэн нэвтрүүлж байгаа талаар Азийн арван орныг хамруулсан судалгаанд таныг оролцсон гэж сонслоо?
-XXI зууны ур чадвар гэж нэрлэгддэг бас танин мэдэхүйн бус ур чадвар ч гэдэг. Тэр нь бүтээлч, шүүмжлэлт сэтгэлгээ, харилцааны ур чадвар (багаар ажиллах, өөрийгөө бичгээр болон үгээр илэрхийлэх), хүн хоорондын харилцаа, сахилга бат, шударга зан чанар, зохион байгуулалт, бие дааж ажиллах чадвар гэх мэт хувь хүний чадвартай холбоотой ойлголтууд байна. Үүнээс гадна даяаршлын нийгэмд хүн төрөлхтний шашин, үзэл бодлын ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрч, ялгаварлахгүй харилцах, мэдээлэл харилцааны технологийг ашиглаж сурах гэх мэт чадварууд бий болгох нь албан ёсоор сургалтын хөтөлбөрт ордоггүй ч XXI зуунд амьдарч байгаа хүн болгонд хэрэгтэй гэж тооцогддог. Үүнийг боловсролын бодлого практикт хэрхэн, яаж нэвтүүлж байгааг харахаар Азийн арван орныг хамруулсан судалгааг ЮНЕСКО-гоос хийсэн. Арван орныг төлөөлсөн экспертүүд тухайн орныхоо дунд сургуулийн багш нараас судалгаа авч, боловсролын бодлогын баримт бичгийг судлан, энэ талаар ямар ахиц дэвшил байна, юу хийж, бас хийхгүй байгааг англи хэл дээр гаргасан судалгаа. Би гурван удаа тайлан бичсэн. Экспертүүдийн тайланг ЮНЕСКО нэгтгэж, энэ тал дээр Монгол, Малайз, Сингапур ийм байна гэсэн тайлан гаргасан юм. Энэ бүтээл ЮНЕСКО-гийн вэб сайтад тавигдсан байгаа.
-Бусад оронтой харьцуулахад манайхан энэ чадваруудыг хэр нэвтрүүлж байх юм бэ?
-Манайх боловсролын бодлогын баримт бичиг, хөтөлбөр дээрээ шударга хүн болгож төлөвшүүлнэ, хүүхэд болгоны авьяасыг нээнэ, эх орондоо хайртай, мундаг иргэнийг төлөвшүүлнэ гэж сайхан үгнүүд бичээд байгаа юм. Гэтэл энэ нь боловсролын бодлого, сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөрт нь суугаагүй. Бусад орнууд энэ зан чанарыг ингэж төлөвшүүлье гээд бодлоготой ажиллаад байгаа юм. Энэ талаар заавал хичээл орох ёстой биш л дээ. Гэхдээ багш сурагчийн харилцаанд өөрчлөлт оруулж, хүүхдийг хөгжүүлэх талаар ажиллах учиртай. Одоогийн байдлаар “Зөв монгол хүүхэд“ хөтөлбөрийн хүрээнд олон сургууль дээр сайн эхлэл тавигдсан. Үүнийг цааш нь үргэлжлүүлэх ёстой. Зөвхөн тоо бодож, цээж бичиг хийх чадвараар нь хүнийг үнэлэх учир дутагдалтай. Яагаад гэхээр эндээс хүний мөн чанар харагдахгүй шүү дээ. Ер нь манай боловсролд уламжлал ёсоор багш төвтэй сургалт зонхилж ирсэн. Хэрвээ хүүхдийн хүсэл сонирхлыг хөгжүүлэхэд анхаарвал багш төвтэй сургалтаас сурагч, оюутан төвтэй сургалт руу шилжих юм.
-Манай багш нарын ур чадвар, хүүхдүүдийн сурлагын үзүүлэлтийг дэлхийн бусад орнуудтай харьцуулбал бид ямар түвшинд яваа бол. Харьцуулах боломж байгаа юу?
-Улс орнуудыг дунд сургуулиудынх нь чанар, амжилтаар нь дүгнэдэг TMSS, PIRL гээд олон улсын шалгалтууд байдаг. Манайхан энд шалгуулдаггүй. Нэг удаа шалгуулахад тааруухан үнэлгээ гарсан гээд түүнээс хойш оруулахаа байсан. Ийм шалгалтуудад орохгүй байгаа учраас чухам хаана явна гэдгээ мэдэх боломжгүй.
-Та боловсрол судлаач. Монголын боловсролын талаар гадаадын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлүүдэд өгүүлэл бичдэг. Та гадныханд Монголоо яаж танилцуулдаг вэ, та бүхнээр дамжуулж тэд ямар ойлголттой үлдсэн бол?
-Гадаад, дотоодын эрдэмтэдтэй хамтарсан бүтээлээс маань бусад эрдэмтэд 100 гаруй эшлэл авсан. Миний бодлоор бол Монголын боловсролыг судалж, олон орны эрдэмтдэд танилцуулж байгаа нь манай боловсролын асуудлыг шийдэхэд хувь нэмрээ оруулна. Зөвхөн Монголд ч биш, бусад улс орнуудад ч боловсролын асуудал бий. Тэр асуудлуудаа шийдэж байгаа арга замыг авч хэрэглэх боломжтой. Би боловсролын санхүүжилт, засаглалын асуудлаар хэд хэдэн судалгаа хийлээ. Мэдээлэл харилцааны технологи дунд сургуульд хэрхэн нэвтэрч байгаа талаар ч олон судалгаа хийсэн. “Хүүхэд бүрт компьютер” хөтөлбөр хэр үр дүнтэй хэрэгжсэн талаар судалж, олон улсын сэтгүүлд өгүүлэл нийтлүүлсэн. Судалгаа асуудлыг шийдвэрлэхэд хувь нэмрээ оруулдаг эд. Баримт түшиж асуудлыг шийдэх ёстой. Түүнээс биш нэг дарга, сайд өөрийнхөөрөө дураар шийдэж таарахгүй л дээ.
-Хүүхдэд зориулсан 100 долларын компьютер байвал эцэг эхчүүд сонирхоно доо. Өмнө нь манайд хэрэгжсэн хөтөлбөр ямар үр дүнд хүрсэн бол. Ахиад хэрэгжүүлэх боломжтой болов уу?
-Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар Монголд 10 мянган ширхэг 100 долларын үнэтэй компьютер оруулж ирж, 2-5 дугаар ангийн сурагчдад өгсөн. Багаасаа компьютер ашиглсан хүүхдүүдийн математик болон унших, бичих чадвар компьютер хэрэглээгүй хүүхдүүдтэй харьцуулахад ямар байгааг бид судалсан юм. Бусад оронд хийгдсэн судалгаатай адилхан дүн гарсан. Математикийн хувьд айхавтар ялгаатай зүйл харагдаагүй. Гэхдээ унших, бичих, сонсох чадвар нь компьютер ашигладаг хүүхдүүдийн хувьд илүү байна гэж гарсан. Бага ангийн сурагчдад зориулж, харьцангуй хямд үнэтэй компьютер үйлдвэрлэж, дэлхий даяар тараадаг төрийн бус, ашгийн бус байгууллага АНУ-д байна. Манай талаас санаачилга гаргаж авъя гэвэл 30-40 мянга, 100 мянган компьютер ч авчрах боломж бий.
-Боловсролын салбарын шинэчлэлийн талаар өнгөрсөн жилүүдэд их яригдлаа. Эргээд харахад шинэчлэл хэр үр дүнтэй явав. Эсвэл засаг солигдохоор шинэчлэл зогсчихдог юм болов уу?
-Монголын сүүлийн үеийн нэг эмгэнэл бол эхэлсэн ажлаа тогтвортой үргэлжлүүлж чадахгүй байх. Засаг солигдлоо, шинэчлэл зогсдог, мартагддаг. Цоо шинээр эхлүүлдэг. Боловсролын бодлогын залгамж холбоо алдагдаад байна. Ялангуяа дээд боловсрол дээр бүх улс орон даяараа ярьж байгаад онцгой арга хэмжээ авах цаг болсон. Төрийн өмчийн, хувийн их сургуулиуд бүгд Улаанбаатарт их хотын амьдралтай холилдоод байгааг цэгцлэх хэрэгтэй. Тусгайлан хөрөнгө гаргаж, их сургуулиудын хотхоныг нийслэлээс гадна байгуулах нь зайлшгүй чухал.
-Тэр нь түгжрэлийг бууруулахаас гадна өөр ямар давуу талтай юм бэ?
-Түгжрэлийг бууруулахаас гадна боловсролын чанар сайжирна. Хүн кампуст тусгайлсан орчин нөхцөлд үр дүнтэй сурдаг. Гадны их сургуулиуд бүгд кампусын зарчмаар ажилладаг. Оюутныг сатааруулж, муу нөлөө үзүүлж байгаа олон хүчин зүйл бий. Үүнээс зайлсхийхийн тулд тусгай кампус байгуулаад, өдөр шөнөгүй тэндээ байвал илүү сайн суралцана.
Хоёрдугаарт, Монголд дээд боловсролыг төрөөс анхаарахгүй байна. Хувь хүний асуудал гэж үзээд санхүүжилт ч өгөхгүй. Оюутан эцэг, эхийнхээ халааснаас мөнгөө төлж сурч байгаа. Олон жилийн турш бид “Боловсрол тэргүүлэх салбар” гэж ярьсан. Тийм бол дээд боловсрол эзэмшиж байгаа иргэддээ төрөөс хангалттай хэмжээний санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх учиртай. Миний бодлоор бүх дээд сургуульд суралцаж байгаа оюутнуудад үндэсний тэтгэлэг олгох хэрэгтэй. Гуравдугаарт, төрийн өмчийн их сургуулиудын санхүүжилтийн 30-аас доошгүй хувийг төсвөөс гаргадаг байвал зүгээр.
-Одоо бол төрөөс хэдийг гаргадаг юм бэ?
-Одоо бол их сургуулийн төсвийн 3-4 хувь (халаалт, цахилгаан, цэвэр усны зардал) байдаг. Дээд боловсролын шинэчлэлийг хийхийн тулд их, дээд сургуулиудыг бие даалгаад, зөнд нь орхи. Яагаад гэвэл эд нарт өөрсдийгөө боловсронгуй болгох, сайжруулах механизм нь байгаа юм.
-Та оюутнуудад үндэсний тэтгэлэг өгөх ёстой гэсэн. Ямар хэмжээний мөнгө өгөх ёстой гэж үзэж байна вэ?
– Дээд боловсрол эзэмшиж байгаа бол улс орондоо ихийг хийж бүтээнэ. Тийм учраас дээд боловсрол эзэмшиж байгаа иргэн бүртээ тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Үүнийг Үндэсний тэтгэлэг нэрээр шийдэж болно.
Оюутны 70 мянган төгрөг нэг хэсэг олгож байлаа. Сард 100 мянган төгрөг авбал оюутан ойр зуурынхаа хэрэгцээг хангана. Одоо ийм тэтгэлэг байхгүйгээс мастер, докторт сурч байгаа бүх хүн цаанаа ажилтай. Ажилтай болохоороо хичээлдээ бүрэн төвлөрч чадахгүй. Чанартай эрдэмтэн биш, диплом өвөртөлсөн хүн гарч ирээд байгаа юм. Ахисан түвшний сургалтын хувьд тэтгэлэг нь дор хаяж амьжиргааны баталгаажих түвшинтэй тэнцүү хэмжээтэй байх хэрэгтэй.
-Та Мянганы сорилтын сангийн Мэргэжлийн боловсролын төслийн захирлаар ажиллаж байсан. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвд суралцагчдад тэтгэлэг олгож байсан нь суралцагсдын тоо нэмэгдэхэд нөлөөлсөн үү?
-Тэтгэлэг өгдөг, дээр нь Мянганы сорилтын сангийн төсөл хэрэгжиж байхад Мэргэжлийн боловсролын сургалтад хамрагдаж байгаа оюутны тоо хоёр дахин нэмэгдэж бараг 50 мянгад хүрсэн юм. Одоо эргэж буугаад гучаадхан мянган оюутантай болчихоод байна. Тэтгэлэг нь байхгүй, сургалтыг нь дэмждэг тогтолцоо алга болчихоод байна шүү дээ.
-Бүгд их, дээд сургууль төгсвөл ажилгүй иргэдийн тоо ихэснэ. Мэргэжилтэй ажилчид нь их дээд сургууль төгсөгчдөөс олон байх ёстой гэсэн үзэл бодол байдаг. Үнэхээр тийм үү?
-Улс орнуудад янз бүр байдаг. Хөгжиж байгаа оронд мэргэжилтэй ажиллагсдын тоо нь дээд мэргэжилтэй менежерүүдийн тооноос мэдээж илүү байх ёстой. Манайд бол энэ тоо тав дахин бага байна шүү дээ. Тэгэхээр бид юм бүтээдэггүй цагаан гартнуудыг ихээр бэлтгэж байна.
-Боловсролын засаглалын тухай таны илтгэлийг сонсч байсан. Ямар тохиолдолд сайн засаглалтай гэж үзэх вэ?
-Ер нь хувийн ч бай, төрийн ч бай дээд боловсролын байгууллага эрдмийн эрх чөлөөг эрхэмлэх үүднээс хэнээс ч хараат бус бие даасан байх учиртай. Гэтэл өнөөдөр Монголд төрийн өмчийн сургуулиуд нь төр, Засгийн газраас хамааралтай. Хувийн өмчийн сургуулиуд нь үүсгэн байгуулагчаас хамааралтай байна. Сургалт эрдэм шинжилгээний бүх ажилд энэ хамаарал нь муугаар нөлөөлдөг. Хэрвээ бид энэ хамаарлыг алга болгоод, сургуулиудыг бие даалгавал тэд судалгаагаа хөгжүүлнэ, сургалтаа сайжруулна. Үүнийг хуульчлах учиртай. Хувийн ч бай, төрийн ч бай сургуулиуд нэгдүгээрт, ашгийн төлөө биш байх ёстой. Хоёрдугаарт, Удирдах зөвлөлөөрөө удирдуулдаг. Удирдах зөвлөлөөс томилогдсон захирал нь удирддаг. Удирдах зөвлөлөөс баталсан стратеги, төлөвлөгөөний дагуу хөгждөг байгаасай л гэж хүсч байна.
-Эрдмийн эрх чөлөө гэхээр багш нар нь өөрсдөө сургалтын хөтөлбөр агуулгаа тогтоож, авч явах ёстой гэсэн үг үү?
-Их, дээд сургууль ажил олгогчидтойгоо хамтраад сургалтын хөтөлбөр төлөвлөгөөгөө боловсруулаад, оюутнаа элсүүлж, сургах ёстой. Яам бодлогын түвшинд дэмжлэг үзүүлэх учиртай. Гэтэл үүний оронд өнөөдөр элсэлт төгсөлт, сургалтын процесст хутгалдаад байгаа юм. Ингэхээ л больчих хэрэгтэй шүү дээ. Харин хувийн сургуулиудыг яам ерөөсөө авч хэлэлцэхгүй байна. Зүй нь хувийн сургуулиудад зохих зохицуулалт хийж байх учиртай. Зохицуулалт гэхээр нэгдүгээрт, ашгийн төлөө бус байхыг хуульчлах ёстой.
-Ашгийн төлөө бус гэхээр ерөөсөө ашиг олохгүй байна гэж юу байсан юм бэ гээд эсэргүүцдэг?
-Олсон орлогоо ашиг хувааж, тараах бус сургалтын үйл ажиллагаандаа эргүүлээд зарцуулахыг хэлж байгаа юм.
-Ерээд онд хүмүүс зах зээл гэж юу болохыг мэддэггүй байхад та Зах зээлийн коллежийг удирдаж байсан. Яаж сургалтын хөтөлбөрөө боловсруулж байв. Сүүлд СЭЗИС-ийг олон улсын магадлан итгэмжлэлд оруулах ажлыг та бас удирдсан. Хөгжлийн сонирхолтой түүхэн үеийг богино хугацаанд туулжээ?
-Ерээд оны эхээр Монгол Улс зах зээлд шилжиж байх үед Зах зээлийн коллеж байгуулагдаж, анхны захирлаар нь ажиллан, зах зээлийн эдийн засагт нийцсэн дээд мэргэжилтэн бэлтгэх ажлыг удирдаж, энэ сургуулийг хөл дээр нь босгох ажил хийсэндээ бахархдаг. Мэдээж ганцаараа биш. Хэлтэй устай, энд тэнд суралцсан туршлагатай хүмүүсийг цуглуулж, анхны хөтөлбөр боловсруулан, бусад орны сургалтын хөтөлбөрийг харж, санаа авч боловсруулж байлаа. Хичээлийн материалиудыг англи хэлнээс орчуулсан. Санхүү эдийн засгийн их сургууль дээр олон улсын хөтөлбөрийн магадлан итгэмжлэл хийлгэх ажлыг амжилттай удирдсандаа сэтгэл хангалуун байдаг.