Ж.Нарана: Сэхээрээч

-Бидний насныхан бол тэтгэврийнхэн. Би нэг, хоёр жилийн дараа л тэтгэвэрт гарлаа. Миний бодлоор харин ч эсрэгээрээ, тавиас дээш насны улсууд фэйсбүүк, твиттерт илүү их идэвхтэй байгаасай. Арван хэд, хорин хэдтэй хүүхдүүд өдрийн нэг сельфи зураг оруулж байснаас юмыг мэддэг, таньдаг, тунгаадаг, ухааруулдаг, хүнд хэлэх юмтай, туулсан амьдралтай хүмүүс нь одоогийн нийгмийн болох болохгүй байгаа түгжрээнд санаа зовох ёстой. Хүмүүс зөвхөн машины түгжрээ яриад байгаа байхгүй юу. Монголын нийгэм тэр чигээрээ түгжирчихсэн. Оюун санаа, боловсрол, мэдлэг, хүний мөн чанар бүх юм нь түгжрээнд орчихоод байна. Гарц гаргалгаа байхгүй болчихсон, бүгдээрээ яахаа мэдэхээ байчихсан. Томчууд нь ч, багачууд нь ч түгжирчихсэн. Монголчууд ер нь түгжрээтэй байна. Утаандаа ороод төөрчихсөн. Хаашаа явж байгаа юм бүү мэд. Өнөө хүмүүнлэг энэрэнгүй ардчилсан нийгэм байгуулна гэсэн. Тэр нь хаана яваа юм бүү мэд. Үүнийг хэн нэгэн хүн ирээд хийхийг хүн бүхэн хүлээгээд байгаа байхгүй юу. Ганц сайн гар хэрэгтэй байна, Путин шиг ганц гар байхад болох гээд байна гэдэг. Гэтэл үгүй. Д.Сүхбаатар жанжны үг бий ш дээ. “Ардын элч”-ийн Ариунааг хүлээж аваад “Улс орныг төвхнүүлэхэд хүн бүрийн хүчин зүтгэл хэрэгтэй. Тулга хүү та хоёр маш их үүрэг гүйцэтгэлээ” гэдэг биз дээ, кинон дээрээ. Яг түүн шиг би, та, миний охин бүх хүн нийлээд “Бид ингэж амьдарч болохгүй ээ. Ингэж түгжирч, ингэж харанхуй байж болохгүй” гэдгийг л ямар нэгэн байдлаар ухамсарлах хэрэгтэй байгаа юм. Ухамсарлахын тулд эхлээд ойлгоно шүү дээ. Ойлгуулах нь хэн юм бэ гэхээр ямраар ч бодсон “Ах нь дүүгээ сургадаг” гэдэг үг үүн дээр гарч ирээд байгаа юм. Ах нь дүүгээ сургадаг ийм л ард түмэн юм бол ахмадууд нь үгээ хэлэх хэрэгтэй байна. Гэхдээ бид хэлж байгаа нь энэ гээд “Үхсэн хойноо, одооны хүүхдүүд хэрэг алга аа. Ёстой ингэдэггүй байхгүй юу” гэвэл нэг өөр хэрэг. Энэ бол доромжлол тал руугаа явчихаж байгаа юм. Ингэхээр хүн хүлээж авахгүй. “Хүүхдүүд ээ, ингэмээр байна. Чи ингээд байна. Чиний хурд дутаад байна. Чи буруу хөдлөөд байна. Чи хурдтай, ухаантай байна. Ер нь юм хийвэл хийчих гээд байна шүү. Чамд юм байна, өгөгдөл байна. Буруу хөдлөөд байна. Энэ нь хүн чанарын хувьд жаахан тиймхэн юм аа даа” гэж ойлгуулж хэлэх хүмүүс хэрэгтэй. Тийм ч учраас ахмадуудыг харин ч идэвхтэй фэйсбүүкдээсэй гэж боддог.

-Тийм ээ, би багш шүү дээ.

-Орос хэлний багш.

-Үгүй үгүй. Энэ талаар яривал сонины нүүр хүрэлцэхгүй юм болно. Номондоо энэ талаар бичсэн болохоор номуудыг минь уншсан хүмүүс намайг сайн ойлгодог. Багш гэдэг чинь онцлогтой мэргэжил. Хоёрхон үгээр ойлгуулдаггүй. Хоёрхон үгээр ойлгуулж болох ч тэрийг нь шавь нь мартчихдаг байхгүй юу. Тухайн үед их сайн ойлгоно, хүүхдүүд. Маш сайн ойлгоно. Тэгээд л мартчихдаг. Багш хүн давтан давтан үглэж байж юмыг телевизийн реклам шиг дахин дахин зааж ойлгуулдаг. Тэгж байж сая сургадаг. Реклам шиг ойлгуулахын тулд ээж шиг үглэдэг мэргэжлийг багш гэдэг байхгүй юу. Сурган хүмүүжүүлэгч. Гоё мэргэжил ш дээ. Сургана, хүмүүжүүлнэ. Тийм ч болохоор хуучин чинь сургалт, хүмүүжлийн ажил гэж их ярьдаг байлаа шүү дээ. Одоо тэр бүхэн байхгүй болчихсон. Механизм доголдчихсон. Түг таг, түг таг гэсэн дуу орчихсон машин шиг. Манай нийгэм тийм л болчихсон.

-Мэргэжлийн бус хүн гэхэд та үгүй ээ мөн айхавтар бичжээ гэдэг байхгүй юу (инээв). Би боддог юм. Миний диплом дээр “Та зохиолч” гэсэн зүйл байхгүй л дээ. Гэтэл Орос хэл-Утга зохиолын багш гэдэг мэргэжлийн дипломыг надад өгчихсөн байдаг. Утга зохиол гэдэг юм яваад байгаа биз дээ. Тээр жил мэргэжлийн зохиолчдыг Багшийн дээдэд дөрвөн жил бэлтгэж, хичээл заасан шиг тийм хичээлийг бид чинь таван жилийн турш судалсан юм шүү дээ, бурхан минь! Сурлаа гээд дипломоо гардаж авсан. Таван жил сурахдаа утга зохиол, уран зохиол гэж юу юм бэ, энэ нь хүний амьдралд яаж нөлөөлдөг юм бэ гэдгийг бид заалгачихсан. Би 1988-1993 онд суралцаж төгссөн юм. Тэр үед “Болор цом” гэж айхавтар наадам байлаа. Ид хүчээ авч байсан үе нь. Монголын уран зохиолын хичээлийг Нямцэрэн багш маань заадаг байлаа. Тэр хүнийг одоо би ихэд талархан дурсдаг юм. Тухайн үед тэр багшийг оюутан бид нар нь их үзэн яддаг байж билээ. “Болор цом”-д уншсан бүх шүлгүүдийг цээжлүүлдэг байлаа. Дээрээс нь “Тэхийн зогсоол”-оос эхлүүлээд байж болох бүхий л хувилбараар Монголын шилээвэр болсон яруу найргуудыг “Тэнэгэр говийн тэмээчин бүсгүй…” гээд л цээжлүүлнэ. “Хөх торгон дээл” гээд л явж өгнө шүү дээ. Тэр үед бид “Ёооё, эцсийн эцэст бид багш болно. Зохиолч болохгүй ш дээ” гэж уурладаг байлаа (инээв). Цээжээр уншиж байхдаа гацаж түгжирвэл багш маань “Шалгалтанд оруулахгүй” гэнэ. Тэгэхээр чинь бид тэр шүлгүүдийг цээжлэхээс өөр аргагүй. “Сэрүүн сэлбэ гол”-ыг чинь хачин мундаг цээжилдэг байлаа шүү дээ. Сэлбэ голын амь тасрах нь ээ гээд л уншина. Гэтэл Сэлбийн голын хөвөөн дээр өнөөдөр би амьдарч байна. Нээрэн амь нь тасрах нь ээ. Долоон жилийн өмнө энд манайх нүүж ирсэн. Өглөө болгон Сэлбэ голоо харж, кайф авдаг байсан. Ямар сайхан байсан гээч. Гэтэл Сэлбэ гол нь бараг алга. Эрэг дээр нь битүү байшин барилга. Тэгэхээр утга, уран зохиол хүний амьдралд их хэрэгтэй, хүнийг ухааруулдаг. Уран зохиол гэдэг нь урнаар зохионо гээд байгаа юм. Гэтэл урнаар зохиохгүй, байдлыг зүгээр л энгийн үгээр хүмүүст багш хүн яаж ойлгуулдаг юм. Яг түүн шиг ойлгуулахад миний энэ нийгэмд улсын хөрөнгөөр бүтэн 15 жилийн турш эрдэм ном сурсны гавьяагаа одоо гаргах гээд ноцолдоод байгаа байхгүй юу. Би энэ улсдаа өртэй. Бүр стипендтэй сурдаг байсан. Тэгэхээр бидний үеийнхэн улсдаа өртэй хүмүүс. Тэрийгээ төлөх ёстой.

-Би их энгийн хүн. Хүмүүс намайг анх хараад “Ээ, энэ эгч чинь бөөн маяг юм. Ааштай байх даа” гэж боддог гэнэ ээ (инээв). Яг ингээд яриад суухаар “Хөөх та ийм энгийн хүн байсан юм уу” гэдэг. Энгийн байна гэдэг хээ шаагүй, хамаагүй, бүдүүлэг байна гэсэн үг биш шүү. Энгийн байна гэдэг ердөө л нэг нэгэнтэйгээ байгаа түвшиндээ харьцахыг хэлнэ.

-Маш их жүжиглэдэг. Их хүнд. Ерөөсөө авцалдахгүй. Хүний байгаа байдал гэж нэг юм бий шүү дээ.

-Байгаагүй. Ерөөсөө ийм байгаагүй. Дамаа бидний үеийнхэн нэгэн жигд л өссөн. Жигд сургууль, жигд форм, ээж аавынх нь байр байдал ч жигд, гэр орны байдал нь ч жигд. Ерөнхийдөө тийм байсан байхгүй юу. Гэтэл харамсалтай нь яг одоо энэ үед Зайсанд өсч байгаа хүүхэд, хойд уулан дээр өсч байгаа хүүхэд хоёрын хооронд газар тэнгэр, гал ус шиг ялгаа байна. Энэ хүүхдүүдийн ялгаа хэдэн жилийн дараа гарах вэ гэхээр тун удахгүй гарна. Тун удахгүй шүү. Арваад жилийн дараа Монголын нийгэмд юу болно гэж бодож байна вэ.

-Асар их өөрчлөлт болно.

-Ялгарал гарахаасаа гадна одооны энэ баячууд, эрх мэдэл атгасан хүмүүсийг нэгэн бодлын өрөвддөг. Яагаад вэ гэхээр дэлхий дээр хөрөнгөтөн, муухай үзэлтэй улсууд зуунаас зуунд дамжин маш ихээр байлаа л даа. Олон зууныг дамжсан хөрөнгө гэж байдаггүй юм байна. Рокфеллерийнхнийг их ярьдаг. “Рокфеллерийнхэн мундаг. Одоо ч тасраагүй явж байна” гэлцдэг. Гэтэл тэр удмын сүүлийн удмынхан нь яачихсан юм бэ. Хоорондоо гэрлээд байсан чинь цус ойртчихсон. Хэдийгээр тансаг амьдрал, юугаар ч үл дутагдах, мөнгийг санаснаараа зарцуулах ийм амьдралыг хойч үедээ үлдээсэн юм шиг боловч нөгөө талаасаа нийгмийн дунд торойж амьдрах, нийгмийн дунд багталцаж амьдрах, нийгмийн дунд чихэлдэж амьдрах гэдэг чинь бүгд ялгаатай болчихоод байна. Торойно гэдэг чинь түмнээс төгөлдөр. Багталцан амьдарна гэдэг чинь та бид шиг л дунд нь сайхан явдаг. Чихэлдэнэ гэдэг өнөө бөбө, лааз. Хүний яаж явах, яаж амьдрах тухай зураг төөрөг байдаг гэсэн. Гэхдээ л хүн нэг амьдарна шүү дээ. Бид нэг л амьдрахдаа их сайхан оронд төрчихсөн байхгүй юу. Охин бид хоёр Монголд төрсөндөө баярладаг юм. “Бурхан минь, Африкт төрсөн бол хоёулаа яанам билээ” гээд. Азийн эвгүй эвгүй орнууд ч байна шүү дээ. Монголд төрнө гэдэг нь өөрөө их том заяа. Гэтэл энэ том заяаг манай томчууд яагаад ойлгохгүй, дэлхийн томчуудын хэрэглэдэг хамгийн муу муухай аргыг хэрэглэж зөвхөн өөрсдийгөө боддог энэ аргыг сонгож авав. Яагаад ард түмэндээ хүссэн хэмжээгээр нь биш юмаа гэхэд зүгээр л нормаль амьдрах бололцоогоор нь хангаж чадсангүй вэ. Энэ талаас нь би тэр хүмүүсийг өрөвддөг. Хүүхэд нь нүдээ нээгээд л “Range”, нүдээ нээгээд л “G класс”-нд өсчихлөө шүү дээ. Тэд юу ч мэдэхгүй. Гэтэл хүний амьдрал дандаа ингэж явахгүй. 12, 24, 36, 48, 60 нас гэсэн үечлэл бий. Энэ үечлэлийн аль нэгэнд хүн юмаа үздэг. Олон хүний амьдралыг судлахад энэ үечлэлүүдэд үзэх юмаа үздэг. Юмаа үзсэн үедээ архичин, гуйлгачин юу байдаг юм, нийгмийн хамгийн доод цэгт очиж тулдаг. Чадалтай нь гарч ирдэг. Бусад нь өнгөрдөг. Социализмын үеийн 40, 50 мянгатын тэр олон сайд дарга нарын үр сад яав. Мундаг сэхээтнүүдийн хүүхдүүд яав. Цаанаас нь дуулгасан юмыг даван туулах сэтгэлийн хат дутсанаас асар олон сайхан залуус, миний үеийн зөндөө сэхээтнүүд гудамжинд гарсан. Гутраад архи ууна. Уухаараа нэгэндээ гомдоллоно. Тэр амьдралыг хажуудах хань нь дийлэхгүй, хаяад явна. Ингээд бүр урууддаг. Ийм өрөвдмөөр цикл хүний амьдралд байдаг юм билээ.

-Энэ өнөөдрийн айхавтар гайхуулаад байгаа мундаг хүмүүсийн хүүхдүүд тэр цикл дээрээ очихоороо яах бол гэж бодохоор өмнөөс нь би зовдог. Айдаг. Гэтэл Улаанбаатарын хойд уулан дээр байгаа, Яармагт өссөн хүүхдүүд циклээ багадаа үзчихэж байна шүү дээ. Модоо хөрөөдөж, түлээгээ зэхэж усаа зөөсөн тэдгээр хүүхдүүд үзэхээ үзчихсэн болохоор томрохын хэрээр гэрэлтэй амьдрал руу хөл тавьдаг. Тийм учраас өнөөгийн Зайсанд өсч байгаа нөхдүүд хойд уулынханд тавиулна. Тавиулах тавиулахдаа тэгээрээ тавиулна. Яагаад гээч “Бид Америкт байшинтай. Болохгүй бол тэрэндээ амьдарна” гэдэг. Гэтэл хүн болж төрчихөөд төрсөн газар орондоо тэнүүн сайхан, нүүр бардам “Манай энэ баян ийм мундаг. Ард түмэндээ ийм гоё юм бүтээж өгсөн шүү дээ” гэж хэлүүлэх нь бас сайхан. Ийм баячууд байдаг. Төрж өссөн тосгоноо харж үздэг баян байдаг. Энэ бол утоп биш. Яагаад манай энэ баячуудаас “Би III төрөхөд төрсөн юм. Энэ миний унасан газар” гэж бодоод орчин үеийн тоноглолоор тоноглоод өгөх хүн гарч ирдэггүй юм. Чадна шүү дээ, эд нар. Хүсэхгүй л байгаа юм.

-Нийтлэл гэдэг үгийн үндсийг нь аваад үзэхээр хүмүүст нийтлэг зүйл бичих ёстой. Хүмүүний амьдралд ямар нийтлэг алдаа, оноо байна вэ, хэн нэгнийг ухааруулах. Миний ганцхан өгүүлбэрийг хүн шүүрээд авч болно шүү дээ. Өөрчлөлт, шинэчлэл өөрөө зөвхөн хувь хүн дээр биш нийгэмд давхар явж байх ёстой. Тэгэх юм бол хүмүүс ч бас дагаж өөрчлөгддөг.

-Үнэн байж болох талтай шүү. Ардчилал гарцаагүй буруу явчихсан. Буруу явчихсан болохоор би бас засалцах гээд гар бие оролцоод л яваад байна. Би Ардчилал гарч байхад оюутан байсан, оюутны холбооны гишүүн байсан. Ардчиллын төлөө тэмцсэн, Алтан гадас одон маань байж л байна. Ардчиллыг буруу явуулахад би харин гар бие оролцоогүй. Эхлэхэд нь байсны хувьд үүнийг би засалцах ёстой гэдэг бодол байдаг. Намайг хүмүүс “Наймаачин авгай ингэж байгаа бол бид нар тэр байтугайг нь хийхгүй яадаг юм” гэдэг. Гэтэл миний уг натур хэзээ ч наймаачин байгаагүй байхгүй юу.

-Монгол хэлэнд наймаачин юм байна л даа. Соёлтой, гадаад хэлэнд бизнес. 2000 онд “Өнөөдрийн азтан” танин мэдэхүй нэвтрүүлэгт ороод түрүүлж байлаа. Талийгаач Ц.Балдорж санаачлаад өөрөө хөтөлж явуулж байсан нэвтрүүлдэг л дээ. Тэр нэвтрүүлгийн сүүлийн шатанд би нэг залуутай тунаж үлдсэн. Миний өрсөлдөгч бол сургуулиа алтан медальтай төгссөн, олимпиадуудаас медаль хүртсэн, компанийн захирал Түмэннаст гэдэг мундаг хүн байсан л даа. Тэр хүн найман асуултад зөв хариулсан юм. Би найман асуултдаа зөв хариулаад ес дэх асуулт руугаа ороход өнөө өрсөлдөгч маань тайзнаас буусан. Тэгээд би 14 дэх асуулт дээрээ алдсан. Их азгүй. “Генерал Исмүс гэдэг цол хаана үүссэн бэ” гэсэн асуулт байсан. Би уул нь Америк гэж хариулмаар л байсан юм. Гэтэл Орост хайртай хүн их хэцүү. Орос гэж хариулаад алдчихсан (Инээв). Хэрвээ 14 дэх асуултаа зөв хариулсан бол сүүлийн асуулт нь “Энэ нэвтрүүлгийн ивээн тэтгэгч компанийг нэрлэнэ үү” гэсэн автомат асуулт байсан л даа. Ингэж би 14 дэх асуулт дээрээ баарч байсан байхгүй юу. Тэр үед би шуугиан тарьсан юм. “Гуравдугаар хорооллын лангуун дээр суудаг эгч ёстой алаад хаясан. Лангууныхан чинь ийм айхавтар байдаг юм уу”, “Өө энэ лангууныхан чинь сонин унших завтай байдаг байхгүй юу” гэх мэтээр ярьцгаасан. Тэр бол сонин уншдагтаа ч биш л дээ. Ерөнхийдөө хүний, хүн төрөлхтний мэдэх ёстой энгийн асуултууд байсан. Хүн мэдэж байх ёстой, заавал мэдэх ёстой зүйл байдаг шүү дээ. Олимп хаана үүссэн бэ гэхэд хүн мэдэж л байх ёстой биз дээ. Тэр л байхгүй юу. Хүн арван жил, их сургууль, өөрөө бие дааж мэдэх ёстой, юм юмны захтай л байх ёстой. Нийгмийн иргэн хүн ямар нэг юм ярихаар амаа ангайлгаад “Ай, тийм үү” гэж өөдөөс нь гайхахааргүй л байх ёстой. Би бол болох болохгүйн заагт амьдарч яваа эмэгтэй. Болно гэдэг юмны дагуу явдаг. Болохгүй гэдэг зүйлийг хэзээ ч зөрчиж байгаагүй. Нийлж улсын хөрөнгө хулгайлъя гэвэл “No” л гэнэ.

-Сэхээрээч. Очнитесь. Очнись гэдэг үг чинь төөрөлдөөд дамартчихсан нөхрийг оросууд барьж аваад сэгсрээд “Очнись!” гэдэг байхгүй юу. Чи сэхээрээч, юу болчихоод байгаа юм бэ гэж байгаа юм. Сэрээч гэж байгаа юм биш. Би Монголын нийгмийг сэхээрээч гэж хэлж байна. Ингэж явж болохгүй. Бүх түвшиндээ түгжирчихсэн. Би дандаа бичсээр байгаад зангирахаа больчихсон. Зангирах үе минь өнгөрчихсөн. Сошиалд эхэлж ороход зангирдаг юм байна лээ шүү дээ. Хэрвээ нийгмээ өөрчилмөөр байгаа бол амьдралаа өөрчилмөөр байгаа бол өнгөрсөн 27 жилд самарсан боловсролын салбараа өөд нь тат. Үүний үр дүн нь бидэнд арван жилийн дараачаас мэдрэгдэнэ. Энэ салбарыг л сэхээгээгүй цагт хичнээн гоё байшин бариад нэмэргүй, хичнээн гоё машин унаад нэмэргүй, хичнээн гоё дуурь, балетыг хүчээр үзүүлээд нэмэргүй. Манай боловсролын салбарыг бодлоготойгоор гадныхан унагаж чадлаа шүү дээ. Маш мундаг систем байсан. Хүнд тал бүрийн мэдлэг мэргэжил олгодог, хүнийг хүн болгодог систем байсан гэдгийг одоо ойлгож байна. Тэр гоё боловсролыг 27-хон жилийн дотор самраад хаячихлаа. Тийм болохоор надад их гунигтай байгаа. Наад зах нь зөв бичих дүрмийн журамласан 700 үг гэдэг юм гаргаж ирлээ. Олон жил мөрдөж ирсэн дүрмээрээ оролдож самраад “Бай-цай” гэж хятадаар хэлэх ямар хэрэг байна. Зүгээр л “Байцаа” байсан биз дээ.