Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын “Алтан бичигт цахт” ХХК–ийн мал зүйч, малын эмч Ж.Батчулуунтай ярилцлаа.
-Малыг цахим бүртгэлжүүлэх ажил хөдөө орон нутагт хэрэгжиж эхэлсэн үү. Ахиц хэр яваа бол?
-Өвчтэй, өвчингүй хамаагүй бүх малыг бүртгэлжүүлээд байх нь онц ажил биш гэж мэргэжлийнхэн үздэг. Хэрэгцээнд махлаад идчих эр малыг бүртгэж яах юм бэ. Хавтгайрсан бүртгэл бол хэрэггүй. Цөм сүрэг гэж бий. Үржлийн зориулалттай охин мал, овог үүлдэр нь баталгаажсан, шилмэл малыг л бүртгэлжүүлж нэгдсэн санд оруулбал сайн. Сая манай сайд 13 тэрбум төгрөгөөр 5.5 сая үхрийг ээмэгжүүлж бүртгэнэ гэж яриад байсан. Тэр санхүүжилт нь хаа ч яваа юм. Тэр бүх малыг бүртгэлжүүлэх албагүй байх аа. Гол нь цөм сүргийн, шилмэл, үржлийн малыг л мэдээллийн санд оруулж бүртгэлжүүлэх шаардлагатай байгаа юм.
-Манай улсад малын хулгай их байдаг. Хэрэглэгчид хулгайн мах гэж мэдэхгүй л авч байгаа. Түүнийг нь яаж мэдэх вэ. Мэдэх боломж бий болов уу?
-Мал эмнэлгийн хийх гол ажил энэ юм. Махны гарал үүслийн бичиг гэж бий. Тэр аймгийн тийм малчны, тийм зүсмийн мал гэсэн гарал үүслийн бичгийг тухайн аймаг, сум, багийн эрх бүхий эмч нар гаргаж өгч байгаа. Үүн дээр л хариуцлагатай хандмаар байгаа юм. Тэгж байж малын хулгайтай тэмцэх эхний алхам болох байх.
-Гэтэл малын хулгайчид нь ченжүүдтэйгээ хамтарчихсан гарал үүслийн бичгийг хуурамчаар үйлдээд гаргаад авчихдаг гэнэ…
-Түүнийг чинь л уг нь малын эмч нар хариуцаж хийх ёстой ганц ажил байгаа юм. Малын эмч газар дээр нь очиж үзээд ийм тооны, ийм зүсмийн мал гээд гадна талаас харж шинжинэ. Дараа нь лабораторийн шинжилгээ хийж үзнэ. Зөвхөн мал эмнэлгийн эмчийн үзлэгээр баг, сумын эрх бүхий мал эмнэлгийн улсын байцаагчийн баталгаажсан гарал үүслийн бичгийг үзэж байж махаа худалдан авах хэрэгтэй. Тэгж байж л малын хулгай багасах байх. Түүн дээр сайн хяналт тавих хэрэгтэй.
-“А” данс гэж зүйл малчин өрх болгонд байдаг уу?
-Жишээ нь, сумын малчдын малыг бүртгээд Дорж овогтой Чулуун гэдэг хүнд тэдэн тооны мал байна гээд “А” дансанд бүртгээд авна. Тэгж бүртгэлжүүлж, бүртгэж авсан малыг л “А” данс гээд байгаа юм. Түүнээс малчдад хүний тавиул мал зөндөө бий. Улаанбаатар хотын иргэний мал ч тэнд байж л байдаг. 1000 малтай өрх байлаа гэхэд 200-300 нь Улаанбаатар хотын иргэний тавиул мал байх жишээний. Тавиул малыг нь тоонд оруулах хэцүү, байх хэцүү. Арванхоёрдугаар сард нийт малын тоо гардаг шүү дээ. Түүнд бүрэн хамруулсан тоотой малаар л малын тоог тооцно. Одоо бол амаар л малын тоог авчихаад байгаа шүү дээ. Түүнээс яг үнэнээр -Вакцин хийлгэсэн малын махыг хэд хоногийн дараа хүнсэнд хэрэглэх ёстой байдаг билээ. Тэр хоног нь дуусаагүй байхад малын хулгайчид хулгайлаад махлаад зарчихсан тохиолдолд хүний биед ямар нөлөөтэй вэ?
-Ямар нэгэн өвчнөөр өвчилсөн малын махыг ерөөсөө идэж болохгүй. Гоц халдвартай, халдваргүй ямар өвчнөөс үл хамаараад. Вакцин хийлгэсэн малын махыг нэг сар хүнсэнд хэрэглэж болохгүй. Вакциныг 14 хоногийн давтамжтай сард хоёр удаа хийдэг. Түүнээс хойш сарын дотор тэр махыг идэж болохгүй. Ямар нэгэн тариа хийлгэсэн малын махыг 14 хоногийн дотор хүнсэнд хэрэглэх ёсгүй. Угаасаа тийм заалт бий. Сүү, мах, арьс шир зэрэг малын түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг нэг сар хэрэглэхгүй, малын хөдөлгөөнийг хааж, хянах ёстой. 14-өөс нэг сарын хугацаанд хөл хорио тогтоож хянадаг. Тийм нарийн журамтай. Тэгж байж тэр тариа, вакцин хийлгэсэн малд дархлаа тогтдог. Хэрэв вакцин хийлгэснийг мэдэхгүй малын хулгайчид махлаад зарчих юм бол хүний удам зүй, үр хөврөлд сөргөөр нөлөөлнө. Генийн гажиг үүснэ.
Янз бүрийн өвчний бактери, вирусыг цааш нь халдаадаг. Хоёрдугаарт, малчид хариуцлагагүй болсон. Зуд боллоо л гэдэг. Мал өвс тэжээлгүй болчихлоо гээд л төр засгийг буруутгадаг. Гэтэл өөрсдөө бэлтгэлээ хангаагүй. Гаднаа түлээгүй, малдаа өвсгүй. Түлээ, өвс тэжээлээ өөрсдөө бэлдэхээ больсон. Түүнийхээ төлөө төр засгаас гуйгаад байна гэдэг чинь хариуцлагагүйн зуд болж байгаа биз дээ. Дээр үед зудыг даван туулах, зудын аюулаас хамгаалах төлөвлөгөө гаргаад долоогоос нэг сарын хугацаанд жилээ даван туулах өвсөө бэлдчихдэг байсан шүү дээ.
-Та өвчилсөн малын махыг идэж болохгүй гэсэн. Өвчлөөд эдгэсэн байсан ч тэр малын махыг идэж болохгүй гэсэн үг үү?
-Өвчлөөд эдгэсэн байсан ч тэр махыг идвэл түрүүний миний хэлсэн удам зүйн санд хүртэл нөлөөлнө. Малчид өөрсдөө дур мэдэн ямар ч хамаагүй тариа аваад малдаа шахаад байдаг. Тэр хамгийн буруу. Заавал малын эмчээс асууж байж, заавар зөвлөгөө авч байж малдаа тариа хийх ёстой. Вакцин хийх юм уу, тарилга хийх юм уу эмчээс асуух нь зүйтэй. Хяналтгүй болсноор янз бүрийн малын өвчин дэлгэрээд байна. Өвчтэй малын хөдөлгөөнийг хянаж хорих хэрэгтэй. Үүн дээр сум, аймгийн, улсын чанартай бодлогууд явж байх ёстой юм.
-Малын халдвартай болон халдваргүй өвчлөлүүд юунаас болж үүсдэг вэ?
-Халдварт өвчин бол газрын хөрсөнд байдаг нян микробууд ус өвсөөр дамжаад гараад ирдэг. Халдваргүй өвчин нь орон нутагт бэлчээр хомсодсонтой холбоотой. Ус тэжээлээр дамжаад зооны чанартай халдваргүй өвчлөлүүд дэлгэрээд байна. Манайхан хужир тэжээлээ бэлддэггүй. Дээрээс нь бэлчээрийн даац хоёр дахин хэтэрсэн. Монголын газар нутаг дээр 20-30 сая мал бэлчиж байх даацтай шүү дээ. Гэтэл 70 сая малтай гэхээр 2-3 дахин даац нь хэтэрсэн байгаа биз. Нэг бэлчээр нутагт 40-50 төрлийн ургамал ургадаг байсан бол одоо 2-3-хан төрлийн ургамал л ургадаг болсон.
Тэгээд нөгөө малд нь макро элемент давс хужир зэрэг нь дутагдаад эхэлдэг. Дээрээс нь малын эмчийн хүний нөөц дутмаг. Хүнийхээ менежмэнтийг манайхан сайн хийж чадахгүй байна. Гаднаас мэргэжилтэн ирээд энэ малын чинь үүлдэр угсааг сайжруулж чадахгүй шүү дээ. Тиймээс хүний нөөцийн бодлогоо дээрээсээ бодлогоор зөв хийх, хоёрдугаарт, мал эмнэлгийг зөв байршуулах хэрэгтэй. Мал эмнэлгүүдийн зарим нь хувийнх болчихсон шүү дээ. Төрийнх нь сумандаа байж байдаг. Хувийнх нь багтаа байдаг. Малын эмчийн ажлын хариуцлага, ур чадвар, хүний нөөц зэргийг сайжруулж байж малаа эрүүлжүүлэх, хүнсээ эрүүлжүүлэх асуудлыг ярина шүү дээ. Ингэж цогц арга хэмжээ л авах хэрэгтэй.