Хуучин Далай Чойнхор вангийн хошуу одоогийн Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат Чин бишрэлт гавж Найдангийн Эрдэнэпэлийн (1887-1965) мэндэлсний 130 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Н.Эрдэнэпэл нь 1887 онд Идэрийн голд төрсөн, бага наснаасаа Тариатын хүрээнд шавилж байгаад 19 настай Гандан хүрээнд ирж, Сангай аймагт суун Дашчоймбэл дацанд цанид, чойрын гүн ухааныг судалсаар 1933 онд гавжийн дамжаа барьжээ. Дашчоймбэл дацан бол цанид, чойрын гүн ухааны сургалтаар алдартай байсан.
Тэрээр Гандан хүрээнд шашны захиргааны тэргүүлэгч, Богдын ордонд төвд үсгийн бичээч, Судар бичгийн хүрээлэнгийн Номын санд ази зүгийн хэлний ном хадгалагч, “Лам нарын сэтгүүл”-ийн эрхлэгч, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн харьяа Түүхийн музейн тайлбарлагч зэрэг албыг хашиж байжээ.
Түүхч эрдэмтэн С.Пүрэвжав нэгэн сэдэвт хамтын бүтээлдээ “1925 оноос Их хүрээний дорд лам нар дээд лам нарын эрх, ямбыг хязгаарлан багасгаж, сүм хийдийн орлогыг дорд лам нарт шударга тэгшээр хуваарилахын хамт жирийн лам нарыг гэгээрүүлэх, тус хүрээний засаг захиргааг ардчилан, түүний эрх баригчдын бүрэлдэхүүнд дорд лам нарын төлөөлөгчдийг оролцуулах зэрэг шаардлагыг ардын засгийн газарт тавих болсон байна. Их хүрээний дорд лам нарын энэхүү хөдөлгөөнийг анх санаачлан үүсгэгч нь мөн хүрээний ядуу дорд лам Гунгаагийн Чойдавга, Сангай аймгийн дорд лам Эрдэнэпэл нарын хүмүүс байжээ” хэмээн өгүүлсэн буй. Ийнхүү тэр тухайн үед төрөөс сүм хийд, лам нарын талаар баримталж байсан бодлогыг сурталчлах ажилд идэвхтэй хүчин зүтгэж байсан.
Н.Эрдэнэпэл, Т.Гомбодорж, Г.Бат-Очир, Р.Гарамсэд, М.Галаарид, Л.Лувсан, О.Дагважанцан нарын лам байсан хүмүүсийн хүсэлтээр Улсын бага хурлын 1944 оны 34 дүгээр тогтоол гарч, Улаанбаатарт Мөргөлийн дуганыг нээсэн. Төр засгаас 1937 онд сүм хийдүүдийг хааж хэлмэгдүүлэлт явуулсан алдаа завхарлаа эргэн харж засаж залруулахаар Гандан хийдийг дахин сэргээхэд гавж Н.Эрдэнэпэл хамба ламаар томилогдон 1960 он хүртэл тасралтгүй ажиллажээ.
Н.Эрдэнэпэл гавжтан Гандан хийдийг удирдаж байхдаа хөдөө орон нутгаас ном судар цуглуулж эмхлэн цэгцлэх ажлыг эхлүүлж түвд, монгол лам нарын сүнбүм зэрэг ховор нандин номтой номын санг байгуулжээ. Монголын шашин, соёлын өв болох бурхан шүтээнүүдийг цуглуулах ажилд ихээхэн идэвхитэй зүтгэж байсан. Мөн “Номын гэр” орчуулгын хэсгийг байгуулсан нь одоогийн Эрдэм соёлын хүрээлэнгийн суурь болжээ.
Бурханы шашныханы дунд Пэл хамба хэмээн авгайлагддаг тэрээр шашны, нийгмийн зүтгэлтэн төдийгүй хэд хэдэн ном бүтээл туурвисан эрдэмтэн гавж байжээ. “Эрдэнэпэл хамба 1950 онд олон амьтан амгалан жаргалантай байхыг ерөөсөн “Энх тайвны итгэл”–ийг монгол хэлээр зохиож Гандан хуралд уншуулах болсон. Одоо хүртэл энэ ерөөлийг Гандантэгчэнлин хийдийн лам нар төрөлх хэлээрээ өглөө бүр залбиран уншсаар байна. Энэ ерөөл нь
“Лам дор итгэмой
Бурхан дор итгэмой
Ном дор итгэмой
Бурсан хувраг дор итгэмой
Маха мүни ба Хутагт арван зургаан их батдагч нөхөр лүгээ сэлт нөхдөд итгэмой
Дээдийн номыг тэтгэгч дөрвөн Махаранз нөхөр лүгээ сэлт нөхдөд итгэмой (Гурван удаа)
Мөргөн тахиж наминчлан баясаж дурдан өчиж бодь дор зоримой
Шударга хүмүүн бүхний эв найрамдал үүрд батдахын өлзийг оршоомуй (Гурван удаа)
Өлзий хутгийн цог бадран дэлгэрэх болтугай” гэсэн үгтэй юм.
Түүний “Монгол овогтны номын шашны нэгэн сэдэвт шалтгаан юу вэ?” гэдэг түүхийн бүтээлийг 1940-өөд оны үед Ринчен, Самбуу нар оросоор орчуулсан байна. Уг орчуулга Оросын ШУА-ийн Дорно дахин судлалын хүрээлэнд хадгалагдаж байсныг монголч эрдэмтэн А.Цендина тайлбар үйлдэж 2005 онд анх удаа хэвлүүлжээ. Харин монгол гар бичмэл эхийг нь эрдэмтэн судлаачид эрж сурагласаар байна. Энэ бүтээлийг Оросын эрдэмтэн А.С.Железняков монголын түүх, иргэншлийн судалгааны нэгэн чухал хэрэглэгдэхүүн гэж үзжээ. Мөн “Түмэнхэн сайн ноёны тухай”, “Их хүрээний хурлын хэрэг эрхлэн удирдах хамба номон хан лам нарын үе дараа” гэсэн ном бичсэн учир зарим судлаач Эрдэнэпэл гавжийг “түүхч лам” хэмээн нэрлэсэн байдаг юм.
Олон Улсын Монголч эрдэмтний анхдугаар Их хуралд зориулан Эртний Энэтхэгийн уран зохиолын гайхамшигт дурсгал “Үүлэн элч”-ийг төвд хэлнээс орчуулсныг академич Б.Ринчен 1963 онд хэвлүүлж нийтийн хүртээл болгожээ.
Н.Эрдэнэпэл гавж буддын шашин, соёлын ном судрыг орчуулж шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулах талаар ихэд анхаарч гадаад, дотоодын олон эрдэмтэнтэй хамтран ажиллаж байжээ. Академич Ш.Бира “Би шашны сургуулийн товчилсон дамжааг бараг дуусгасан” хэмээх ярилцлагад “Шашны дээд сургууль байгуулагдахаас өмнө Эрдэнэпэл гуайгаар Түвдийн түүх судрын талаар, монгол лам нарын бичсэн судрын талаар яриулж, нэг ёсны лекц уншуулдаг байсан. Би их юм мэдэж авсан” гэж дурсан ярьжээ.
Н.Эрдэнэпэл хамба 1956 оны 5 дугаар сарын 24-нд Бурхан багшийн 2500 жилийн ойг Гандан хийдэд тэмдэглэх үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулсан нь манай орны сүсэгтэн олны санаа сэтгэлд нийцэж байжээ. Мөн Дели хотноо зохион байгуулсан тус ойн арга хэмжээнд уригдсан боловч өөрийн эрүүл мэндийн байдлаас очих боломжгүй байсан учир манай улсаас Гандантэгчэнлин хийдийн их гэсгүй Т.Гомбодоо, орчуулагчаар эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан нарын төлөөлөгчид оролцсон нь хоёр орны харилцааг өргөтгөхөд чухал алхам болсон төдийгүй улс орноо гадаадад таниулан сурталчлахад томоохон арга хэмжээ болжээ.
Баримтаас үзэхэд 1956-1957 онд Америк, Англи, Франц, Энэтхэг, Бирм, Индонез зэрэг орноос энх тайван, олон нийтийн зарим зүтгэлтэн, сурвалжлагч, сэтгүүлч зэрэг гадаадын 800 гаруй хүн хийдийн амьдрал байдалтай танилцан талархал илэрхийлж байсан бөгөөд гадаадын зарим орны сонин хэвлэлд монголын буддын шашны сүм дугана, лам нарыг зураг бүхий өгүүлэл ихээхэн хэвлэн нийтэлдэг болсон байна. Тухайлбал, Энэтхэгийн нэрт монголч эрдэмтэн Рагу Вирагийн хүү Локеш Чандра 1957 онд Улаанбаатарт анх ирээд “Гандан хийд нь өвөрмөц сайхан номын сантай. Өглөө бүр залуу хуврага улаан өнгийн орхимжоо өмсөж, мунхагийн нойрноос сэрэхийг бэлгэдэж лавай үлээнэ. Гандан хийд коммунист дэглэмийг даван туулсан… Энэ ариун дагшин газрын бидэнд үлдээсэн сэтгэгдэл үгээр илэрхийлэгдэшгүй гүн байлаа. Энд буй бүх зүйл адислагдсан байдаг болохоор бурханд шүтлэггүй хүний ч бишрэн шүтэх сэтгэлийг нь төрүүлнэ” гэж дурссан байдаг.
Н.Эрдэнэпэл гавжтан хамба ламаар ажиллаж байхдаа хийдийн хурал номын ажлыг жигдрүүлэх, санхүүгийн талаар бэхжүүлэх, буддын шашны ном судрыг орчуулж шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулах, нийгэмдээ үйлчлэх, буддын шашнаар дамжуулж энх тайвны үзлийг дэлгэрүүлэх, гадаад харилцаагаа өргөжүүлэх зэрэгт сэтгэл, оюунаа чилээн удирдан чиглүүлж байжээ.
Боржигин М.Золзаяа