-“Улаанбаатар”
чуулгын уртын дуучин, гавьяат жүжигчин Г.Хонгорзултай ярилцлаа.
-Цагаан
сараар уртын дуучин хүн их л дуулж хуурддаг байх даа. Цагаан сарын тухай
дурсамжаар яриагаа эхэлбэл ямар вэ?
-Цагаан
сараар янз бүрийн телевизийн сар шинийн нэвтрүүлэгт их оролцдог юм даа. Түүнээс
гадна байгууллагууд сар шинээр ахмадуудаа хүлээн авч, тоглолт зохион
байгуулахад уригдаж дуулж байна. Хөдөө өссөн бидний хувьд аав, ээжтэйгээ элэг
бүтэн байхад хамгийн гоё цагаан сар хүүхэд насанд маань өнгөрч үү дээ гэж
боддог. Эргээд бодоход хамгийн сэтгэлд үлдсэн цагаан сарууд Хэнтий аймгийн
Баянхутаг суманд тохиожээ. Хүүхэд байхад цагаан сараар бараг шинэ дээл өмсч байгаагүй.
Аав ээжийн хуучин дээлийн хуулгаар хийсэн дээл бидэндээ л шинэ байж. Түүнийгээ
өмсөхсөн гэхээр шинийн нэгний өглөө болж өгөхгүй уддаг байж билээ.
-Шинийн
нэгнээс наана цагаан сарын бэлтгэл ажилд хүүхдүүд оролцоод их л ажилтай байдаг
сан?
-Би айлын
ууган охин. Цагаан сарын боов, буузыг өөрийн гараар жинхэнэ хийнэ шүү дээ.
Бэмбий нухна. Битүүний орой бөх эхлэхэд гаднаас амттан шимттэн оруулж ирээд,
дүү нартайгаа, ээж аавтайгаа идээгээ засах гээд бужигнадаг. Хамгийн бага дүү
маань өнгөтэй өөдтэйг нь авч, хормой хотон доогуур шургаж зугтаад ямар ч их
хөгжилтэй байсан юм бэ. Сар шинийн өмнөх бэлтгэл хийдэг үе хүүхдүүдийн хувьд
өрнүүн өдрүүд, хүүхдийг ажилд сургах үе байсан юм болов уу даа. Биднийг
хөөргөөд, “Ийм байж болохгүй, тийм байж болохгүй, энийгээ хийх ёстой, тэрийгээ
тэгж хийх учиртай” гээд ээж, аав хэлдэг. Гэр орон хашаа хороогоо цэвэрлээд, бүх
л юмаа өнгөтэй өөдтэй байлгах гэж зүтгэдэг байж дээ. Манай ээж, аав
хүүхдүүдийнхээ дунд уралдаан зарлаад ажил хийлгэдэг байлаа.
-Ингэхэд
цагаан сарын хамгийн сэтгэлд үлдсэн бэлэг юу байдаг вэ?
-Миний
багад цагаан сарын бэлгэнд янз бүрийн л юм өгдөг байсан даа. Хамгийн түгээмэл
бэлэг бол 12 мөнгөний дэвтэр дээр нэг ширхэг балын харандаа өгдөг байсан.
“Тошлой” чихэр дэвтэр дээр тавиад өгдөг байв. Хамгийн сэтгэлд тод үлдсэн бэлэг
гэвэл хөдөө өвөө, эмээтэйгээ морьтой шинэлэхэд Гонгор гэдэг айлын эзэгтэй надад
дээлийн өнгө эмжээртэй өгч байсан юм. Сургуульд ороод удаагүй байсан санагдана.
Тэр хүн бол хожим миний эмэгтэй дүүгийн нөхөр болсон Г.Соронзонбат гэж залуугийн
эмээ, сайхан хөгшин байсан. Бид багаасаа айл аймаг явсан, эмээ өвөөтэй маань
найз нөхөд явсан хүмүүс. Дээлийн цэнхэр торго, эмжээртэй, чихэртэй өгч байсныг
би мартдаггүй юм. Хүүхэд гэж гололгүй том бэлэг өглөө дөө гэж бодож байсан.
Цагаан сараар хөдөө гадаа хүүхдүүдээ дагуулаад явж байгаа хүмүүсийг харахаар
тэр бэлэг санаанд ордог юм. Юм гэдэг сонин, учир уялдаатай байдаг юм болов уу.
-Хотын хүмүүсээс уртын дуу
гармааргүй санагдаад байдаг. Хөдөө нутагт, өргөн уудам тал хээр нутагт өссөн
хүмүүсээс тийм уужим дуу хоолой гардаг юм болов уу. Хөдөөгийн нүүдэлчин соёл
байхгүй болчихвол уртын дуу алга болох юм шиг бодогддог?
-Монгол хүн үүссэн цагаас уртын
дуу бий болсон байх аа. Агшиж жижиг болдог юм уу аль нэг тийшээ уусах хандлага
ажиглагдаж байгаа. Түүнээс биш алга болчихно гэж байхгүй. Монгол хүн байсан
цагт уртын дуу байж л байна. Тэр талаар санаа зовдоггүй. Харин өвлүүлэх
уламжлуулах, язгуур төрхөөр нь хадгална гэдэг хариуцлага. Уртын дуу ахуйн
шаардлагаар үүссэн сайхан бүтээл. Монгол хүний өвөрмөц, өөрийн гэсэн өнгө
төрхтэй язгуур ухаан бий. Байгаль, өвөг дээдсээ хүндлэх хайрлах ухаантай.
Бидний багад ээж, аав маань их сургадаг байсан даа. Малаа тэр дундаа адуугаа их
хайрлаж дээдэлдэг. Амьдралын учир утга, алив нэг юмыг хайрлах, оюун санааны
дээд чинадад хүртэл уртын дуу шингэсэн. Хэзээ ч мөхөхгүй. Харин жижгэрээд
агшаад, орчин цагийн янз бүрийн хэлбэрт уусгаад, хэлбэр төрхийг нь янз бүр
болгоод байгаа тал ажиглагддаг.
-Та олон газраар явсан. Манай
уртын дуутай төстэй хоолойн хүч цараа шаардсан дуутай улс орон таарсан уу?
-Ерөнхийдөө олон оронд уртын
дууны хэлбэртэй дуунууд бий л дээ. Яг манай уртын дуу шиг дуучнаасаа төгс
төгөлдөрийг шаарддаг, сонгодог хэлбэр нь Монголд л бий.
-Өөрийг чинь Зууны манлай уртын
дуучин Н.Норовбанзад гуайтай зүйрлүүлдэг юм билээ. Энэ хүнийг 70 насныхаа
ойгоор Соёлын төв өргөөнд дуулахыг сонсч байлаа. Уртын дууг хэдэн ч настайдаа
дуулж болох уу. Эсвэл тухайн хүний авьяас чадвараас шалтгаалах уу?
-Тэр мундаг хүнтэй адилтгаж
байгаад баярлалаа. Гэхдээ үүнийг хүлээж авахад амар биш ээ. Орчлон хорвоод хүн
нэг л хувь төрдөг шүү дээ. Алдартай мундаг хүмүүсийнхээ хойчийг залгамжилж,
үйлсийг нь өртөөлөн түгээх нь бидний үүрэг. Миний хувьд Н.Норовбанзад гуай шиг
алдартай мундаг дуучин биш. Уртын дуунд суралцаж л яваа нэгэн. Алтан үеийнхэн
маань “Уртын дуучин гэж тусдаа төрдөг юм, тэнгэрээс тамгатай хүмүүс шүү” гэж
хэлэхийг олонтаа сонсч байлаа. Шархүүхэн багш маань “Уртын дууг урт бодолтой,
уужим ухаантай байж дуулдаг юм шүү. Зүгээр нэг захын хүн дуулчихдаг юм биш” гэж
байсан. Тэр бас үнэний талтай. Үнэндээ уртын дуу дуулахын тулд өөрөө уртын дуу
шигээ уужим байх ёстой байх. Уртын дууг мянга сайхан дууллаа ч дотроо хүн
байхгүй бол хэцүү.
-Өөрийг чинь Нидерландын хатан
хааны төрсөн өдрөөр дуулж байсан, Нобелийн шагнал гардуулах ёслолын үеэр, 2002
оны хөлбөмбөгийн ДАШТ-ий үеэр уртын дуугаа дуулж байсныг хүмүүс мэднэ?
-Мундагчуудын дэргэд миний
дуулсан хугацаа богинохон. 1995 оноос өнөөг хүртэл уртын дуу дуулах гэж оролдож
байгаа. Хүссэн хүн уртын дуу дуулдаггүй учраас энэ бол миний хийх ёстой ажил
гэж ойлгодог. Өндөр хувь тавилан надад ногдсон. Үүнийг дааж явна гэдэг хялбар
биш. Хүссэн хүн очоод Нобелийн шагнал гардуулах ёслол нээхгүй, хөл бөмбөгийн
нээлтэнд дуулахгүй. Би мундагтаа биш тэнгэрийн тамга гэж байдаг бол дуу
хоолойгоороо Монгол эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөх боломжийг уртын дуу маань
олгосон. Ийм учраас би бусад төрөл жанрт урвахгүй уртын дуундаа үнэнч явдаг юм
даа.
-Өөрийг чинь тив дэлхийн хүндтэй
арга хэмжээнд оролцож байхад нүд гялбуулсан тохиолдол таарсан уу?
-Би хөдөөний охин байлаа.
Улаанбаатарт орж ирээд гайхаж л байсан. Алхам алхмаар хүний нүд чих, оюун ухаан
нээгдэж тэлдэг шүү дээ. Нуух юм алга. Олон газар очиж соёлын шоконд орж байлаа.
Гэхдээ нүд гялбуулсан тохиолдол гараагүй. Дуулж байгаа дуу шигээ сэтгэл хөдлөл
нам хүн юм болов уу. Юманд айхавтар автдаггүй. Нэг удаа Америкт “Карнеги холл”
театрт дуулж байхдаа транст орохыг биеэрээ үзсэн. Гараад дуулж эхэлснээ мэдэж
байгаа юм. Цаашаа юу болсныг мэдээгүй тухайн үедээ дуулав уу яав гэж бодож
байсан. Дуулж эхлэнгүүтээ орчноосоо тасраад, бясалгалын маягт орчихдог юм
билээ. Зритель хэдэн хором нам гүм, алга ташдаггүй, “Дуулаагүй л юм байх даа,
зогсоогоороо тайзан дээр унтана гэж байдаг юм болов уу” гэж бодсон. Тэгсэн чинь
зритель дэр хийтэл зэрэг босоод “Браво” гээд бархиралдаад алга ташлаа. Ёо Ёо Ма
гээд алдартай хөгжимчин тайзан дээр гарч ирээд “Зола, Браво” гээд тэвэрч авсан.
Тэгэхэд л дуулсан юм байна гэж мэдсэн. Дуулж эхэлснээ мэдээд яаж дуусгаснаа
санахгүй байсан тохиолдол надад нэг л удаа тохиолдсон. Нүд, сэтгэл булаасан
олон газар орноор явж байхдаа тэр бүхэнд айхавтар автаагүй мөртлөө тэр тайзан
дээр яагаад тийм байдалд орсноо одоо ч ойлгодоггүй.
-Хятадын алдарт хөгжимчин Ёо Ёо
Ма гэснээс тэр алдартай хүний анхааралд яаж өртсөн юм бэ. Түүний “Торгоны зам”
чуулгын бүрэлдэхүүнд орж, олон орноор тоглосон гэсэн?
-“Силк роуд” гэж олон улсын
хөгжмийн хамтлагтай намайг холбож өгсөн хүн бол Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн,
хөгжмийн зохиолч Б.Шарав гуай. “Хэрлэнгийн домог” гэж бүтээл хийгээд
“Хэрлэнгийн барьяа” гэж уртын дуу дуулах дуучин хэрэгтэй болоход надад тэр дууг
дуулах боломж олдсон юм. Тэр бүтээл нь олон улсын хөгжмийн том уралдаанд
шалгарч, шалгарсан хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдээр хамтлаг байгуулаад, олон
орноор тоглох сайхан боломж бүрдсэн юм. Анх Б.Шарав гуайн “Хэрлэнгийн барьяа”-г
дуулахаар болсон нь 1998 онд Ардын жүжигчин Шархүүхэний нэрэмжит “Монгол ардын
уртын дуу”-ны том уралдаантай холбоотой. Тэр уралдаанд би СУИС-ийн бэлтгэл
курсийн оюутан байхдаа оролцож, “Гран при” шагнал хүртсэн юм. Тэндээс уртын дуу
дуулдаг шинэ дуучин гарч байгаа юм байна гэж хөгжмийн бүтээл хийдэг хүмүүст
анзаарагдсан юм билээ.
-Өөрийн чинь хувьд гадныхан эхэлж
хүлээн зөвшөөрсөн болохоор, гадныхан тоосон мундаг дуучин байна гээд
монголчууддаа танигдсан санагддаг. Менежмент хийсэн гэвэл нэлээд өвөрмөц, зам
товчилсон аргаар олны танил болсон юм шиг ээ?
-За тэр талаар хүн өөр
өөрийнхөөрөө ойлгож хүлээж авах байх даа. Миний хувьд од нар сар нь болох гэж
зүтгээд дуугаараа нүдээд балбаад хүний чихэнд хүргэсэн юм байхгүй. Яс юман
дээрээ намайг клипгүй дуучин гэдэг шүү дээ. Хуурцаг бичлэг, бие даасан тоглолт
олныг хийгээгүй. Ердөө л нэг урсгалаараа хийх ёстой юмаа хийгээд явж байгаа
жирийн л нэг монгол эмэгтэй дээ. Уртын дууны маань буян, олон сайхан багш
нарынхаа хүчээр хөл минь дөрөөнд, гар минь ганзаганд хүрсэн.
-Өөрийг чинь амаржаад гэртээ
байгаа гэж байсан. Эмэгтэй хүний хувьд яах аргагүй ажил уран бүтээл, амбицаа
орхиод гэртээ сууж, эх хүний үүргээ гүйцэтгэх үе байдаг л даа?
-Орчлон хорвоод үр удмаа үлдээнэ
гэдэг юутай ч зүйрлэшгүй том үүрэг. Хамгийн том баяр баясгалан, агуу том гавьяа
тэр. Одоо эмэгтэй хүний үүргээ биелүүлчихлээ, уран бүтээлдээ оръё гэж бодож
байна.
-Ийм мундаг дуучны нөхөр ямар хүн
байдаг бол?
-Нөхөр, гурван хүүхэдтэй эгэл
айл. Нөхөр маань жирийн л нэг ажилчин залуу бий.
-Хан Хэнтий чуулгад дуулдаг
байхдаа нөхөртэйгөө танилцсан гэсэн үү. Алдартай болохоосоо өмнө ханилжээ?
-Хамт ажиллаж байгаад СУИС-д
оюутан байхдаа дотносоод суусан даа.
-Ойрын үед тоглолт хийх үү?
-Энэ жил бие даасан тоглолт хийх
бодол бий.