Нийгэм судлалын дээд сургуулийн багш, сэтгэл судлаач Г.Жавзансүрэнтэй ярилцлаа.
-Шүүмжлэлт сэтгэлгээний тодорхойлолт нь юу вэ. Хэн нэгнийг буруутгахаас ялгарах онцлог нь юу бол?
-Шүүмжлэлт сэтгэлгээ гэдэг өөрөө шинжлэх ухааны нэр томьёо. Орчин үед ажлын байранд тавигдах гол шалгуур нь шүүмжлэлт сэтгэлгээ болсон. Бүтээлч шүүмжийг эрэлт хэрэгцээтэй ур чадвар гэж үздэг. Шүүмжлэлт сэтгэлгээг манайхан сөрөг утгаар нь хүлээж авах нь бий. Энгийн үгээр тайлбарлахад, шүүмжлэлт сэтгэлгээ нь аливаа асуудлыг олон талаас нь харж үнэлэлт дүгнэлт хэлж илүү сайжруулах гарц гаргалгааг хайж байгаа хэлбэр.
Өөрөөр хэлбэл, асуудлыг өөрийнхөөрөө үнэлж дүгнэхийг л шүүмжлэлт сэтгэлгээ гэж ойлгож болно. Шүүмжлэлт сэтгэлгээ гэдэг товчхондоо ийм. Манайхан үүнийг хэн нэгнийг буруутгах гэж ойлгох нь түгээмэл. Алдаа дутагдлыг хамтдаа хэлэлцэж илрүүлэх, засч залруулах нь хүн бүрд хэрэгтэй.
-Манайд энэ сэтгэлгээний ойлголт ямар байна вэ. Бусдыг шүүмжлэхдээ гадаад үзэмжээр нь гоочлох, ураг төрлийг нь хамаатуулж цоллох явдал түгээмэл байх юм. Энэ үзэгдэл шүүмжлэлт сэтгэлгээнд хамаарах уу?
-Шүүмжилнэ гэдэг утгыг өөрөөр хүлээж авч байгаа явдал анзаарагддаг. Тухайн зүйлийг буруутгалаа гэж хүлээж авдаг. Албан байгууллагын хурал дээр болдог жишээг л энд дурдъя. Хэн нэгний ажлын талаар санал шүүмж хэлж байгаа нь тухайн хүний ажлыг илүү сайжруулах гэж байгаа л хэрэг. Буруутгаж байгаа асуудал огт биш.
Гаргасан алдааг нь хэлэлцээд илүү сайжруулах гарц гаргалгааг нь хэлэлцэж байгаа асуудал. Гэхдээ шүүмжээ тухайн хүнд зөвөөр хүргэх нь чухал. Санал шүүмж аль аль нь үндэслэлтэй байх хэрэгтэй. Энэ чанараараа буруутгахаас ялгардаг. Аливаа ажлыг олонх дэмжиж болно. Гэхдээ цөөнхөд таалагдахгүй байх боломжтой. Цөөнхийг байх ёстой зүйл шүү гэх үүднээс хүлээж авах нь зөв. Бүгд хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэх хандлага манайд түгээмэл бий. Энэ нь буруу. Харин таны тодруулж буй хэн нэгнийг гадаад өнгө үзэмжээр нь гоочилж, ураг садангаар нь цоллож байгаа нь шүүмжлэлт сэтгэлгээ биш. Бусдын нэр төрд халдаж, доромжилж буй бүдүүлэг үйлдэл. Шүүмж үндэслэлтэй, гарц гаргалгаа эрэлхийлсэн байдаг.
-Шүүмжлэл бичсэнээрээ цагдаад дуудагдах явдал түгээмэл болж. Нэр хүндэд халдсан, гутаасан гээд л өргөдөл бичээд хуулийн байгууллагад өгчихдөг болсон. Хаа хаанаа шүүмжлэлт сэтгэлгээний ойлголт тааруу байгааг харуулж байна уу?
-Нэг талдаа тийм. Тухайн гаргаж байгаа шүүмж үндэслэлтэй байна уу гэдгээс хамаарна. Манайхан шүүмжлэлт сэтгэлгээндээ доромжилсон агуулга хавчуулах нь бий. Гадна төрх байдал, яс үндэс, гэр бүлийг нь хамруулдаг. Энэ нь тухайн хүний үнэт зүйл рүү дайрч байгаа хэлбэр. Дахин онцлоход, шүүмжлэлт сэтгэлгээ биш бусдыг доромжилсон үйлдэл. Иргэд шүүмжлэхдээ энэ баталгаатай билүү гэдгийг анзааралгүй аманд орсноороо бусдыг хэлээд буруудах нь бий. Шүүмжлэл хэлэхдээ архивын баримт, статистик үзүүлэлт судалсан бол үнэт зүйл рүү халдах асуудал гарахгүй дээ. Судалгаанаас харахад 40-өөс дээш насныхан асуудалд шүүмжлэлтэй хандахдаа заавал доромж үгээр хачирлах гээд байдаг.
Ихэвчлэн гэр бүл, үнэт зүйл рүү нь дайрч доромжилно. Дотроо байгаа бусдыг хүлээн зөвшөөрдөггүй таагүй мэдрэмжээ гадагшлуулахдаа илэрхийлэх өнгө аясаа олохгүй байгаатай холбоотой. Шүүмжлэл хэлэх нь нээлттэй ч хил хязгаарыг нь давж болохгүй.
-Шүүмжлэхдээ тухайн хүний гарал үүсэл, гэр бүл,ажил мэргэжлийг хавчуулах явдал түгээмэл байдгийг та хэлж байна. Энэ нь манайхны сэтгэлгээний онцлогтой холбоотой юу?
-Бид бүлгийн сэтгэлгээтэй. Шүүмжилж буй хүн нь тухайн бүлгээс гарсан гэх байдлаар гэр бүл, найз нөхдийг нь шүүмжлэлдээ хавчуулдаг. Өнөөдөр нийгэмд байгаа сэтгэлгээтэй уялдуулж хэлэхэд тухайн шүүмжилж байгаа хүний эцэг нь муу нэртэй байж болно. Харин хүүхэд нь муу байх албагүй. Тэрний аав нь авлигын хэрэгт холбогдсон улстөрч. Хүүхэд нь ч авлигач гэх байдлаар ханддаг. Энэ нь хүний нэр төрд нь халдаж байгаа үйлдэл. Мөн л нас тогтсон улс ийм шүүмж хэлэх нь бий. Тэд шүүмж хэлэх дуртай байдаг. Ингэхдээ бусдын нэр төрийг гутаадаг. Өөрөөр хэлбэл, шүүмжлэлт сэтгэлгээ, доромжлолыг ялгаа заагийг нь төдийлөн ойшоодоггүй. Харин залуу улс шүүмжлэхдээ асуудлын гарц гаргалгаа, шийдэл эрэлхийлэх болсон. Энэ эрх хэнд ч нээлттэй.