Уул уурхайн инженер, маркшейдер Г.Ганбаяртай нүүрсний хулгайн хэрэгтэй холбоотой асуудлаар ярилцлаа.
– ГЭРЭЭНИЙ АРД БАЙДАГ 5-10 ХҮНД БОЛ ХЭДЭН САЯ ТОНН НҮҮРС ХУЛГАЙЛАХ БОЛОМЖ БАЙХЫГ ҮГҮЙСГЭХГҮЙ –
-Нийгэм, улс төрийн уур амьсгал халуун байна. Иргэд олон хоног жагсаж байна. Гол асуудал нь нүүрсний хулгайчдын нэрсийг зарлаж, хариуцлага тооцон, алдагдсан хөрөнгийг хураа гэж байх шиг байна. Та иргэн хүнийхээ хувьд энэхүү асуудалд ямар байр суурь, хандлагатай байна вэ?
-Үйл явдлыг эхэлсэн цагаас нь анхааралтай ажиглаж мэргэжлийнхээ талаас тийм их хэмжээний нүүрс хулгайлах боломжтой юу гэдэг дээр эргэцүүлж бодож байгаа. Засгийн газар өөрсдөө шүгэл үлээхдээ ямар зорилгоор үлээснийг мэдэхгүй байгаа ч тэрийг нь олон талаас нь сэвэхдээ маш их хэмжээний тоо гаргаж ирж хүмүүүсийн эгдүүцлийг төрүүлж байгаа нь улс төр хийх гэсэн зохион байгуулалттай арга хэмжээ шиг санагдаад байна. Мэдээж энгийн иргэд буюу залуучуудын дийлэнх олонх нь нүүрсийг хэрхэн олборлож, тээвэрлэж, экспортолж байгааг мэдэхгүй тул бухимдах нь зүйн хэрэг. Тэгэхээр мэдлэггүй хүмүүсийг худлаа мэдээллээр өдөөн турхирч буй юм шиг харагдаж байгаа. Сүүлдээ Засгийн газар хариуцлагагүй гэмээр мэдэгдлийнхээ араас бүр 2013 оны үед болсон үйл явдлыг сөхөж гаргаж ирээд буруутай этгээдүүдийг зарласан болж эхэлсэн. Харин УИХ-ын нэр бүхий гишүүн хариуцлагагүй үг хэлж олныг турхирсан тоо баримтаа сүүлийн 10 жилд УИХ болон удирдлагуудын гаргасан шийдвэрээс үүссэн нийт тоо хэмжээ гэж батлах юм шиг байна. Үнэхээр тэр алдагдсан боломжийг буцаан төлүүлэх, хэн нэгнийг шийтгэх боломж байгаа бол Засгийн газар бүр солигдох болгондоо өмнөх сайд нараа шүүх шаардлагатай болох байх гэж бодож байна.
-Нүүрсний хулгайн тухайд олон нийтийн яриад буй шиг 40 гаруй их наядын хулгай байгаа гэж ойлгодог уу?
-Эхлээд 40 гаруй их наяд, сүүлдээ 400 гаруй их наяд гээд албаар хүмүүсийн мэдэхгүй тоогоор сэтгэл санааг нь тавгүйтүүлж байгаа л тоо гэж харж байгаа. Түүнээс биш яг тийм тоог өнөөдөр нэг гишүүнээс бусад нь үгүйсгээд байна. Ер нь яаж ч тооцсон Таван толгойн нүүрсний уурхайн ам дээрх буюу тээвэр ороогүй үнийг нээлттэй зарлах юм бол 40 гаруй их наяд төгрөг хэдэн сая тонн нүүрс байх боломжтой вэ гэдэг гараад ирэх боломжтой. Би гэрээний нарийн үнийг мэдэхгүй учир худлаа тоо хэлж чадахгүй байна. Гэхдээ нэг тоо бодож үзээд тайлбарлая. Тухайлбал, Таван толгойн нүүрсний бүлэг орд дээр ажиллаж байгаа уурхайнууд нэг жилд дунджаар 15 сая тонн нүүрс экспортолж байгаа байх. Тэгэхээр нүүрсийг уурхайгаас нь ачаад нүүрс ачилт буулгалтын талбай дээрээс худалдан авагчийн машинд ачиж өгөх нэг тонн нүүрсийг 80 ам.доллар гэж тооцвол 1.2 тэрбум америк доллар буюу өнөөдрийн ханшаар 4.1 гих наяд төгрөгийн борлуулалтын орлого нэг жилд олох боломжтой. Тэгэхээр яг энэ тооцоог жишээ болгон авбал дахиад 300 гаруй сая тонн нүүрсийг экспортолж байж 40 гаруй их наядын орлого олох юм байна. Тэгэхээр нэр бүхий гишүүний гаргасан тооцоо өрөөсгөл болох нь харагдаж байгаа юм.
-Таныхаар нүүрсний хулгай гэж яг юуг нь ойлгож байна вэ?
-Миний бодлоор нүүрсний хулгай гэж Монгол Улсад татвар хураамжаар орж ирэх байсан орлогыг замаас нь өөр хүмүүс хувьдаа хуваан авсныг л хэлэх байх гэж харж байгаа. Энэ асуудал бараг энэ чиглэлд ажиллаж байгаа бүх хүмүүсийн мэддэг л асуудал. Яагаад одоо яриад байгааг ойлгох гэж хичээж л байна. Учир нь Таван толгойн бүлэг ордын нүүрснийг гаргах Гашуунсухайт боомтын хүчин чадал хязгаарлагдмал. Миний санаж байгаагаар тухайн боомтуудаар ашигт малтмал экспортлох боломж хүчин чадлыг Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниуд өөрсдийн хөрөнгөөр хийж, арчилгаа үйлчилгээг нь хариуцан явдаг ба тэрнээс өмнөх Боомтын барилга болон дэд бүтцийг БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалтаар барьж өгсөн гэж сонсож байсан. Яг үнэндээ энэ боомтуудыг тухайн бүсэд ажиллаж байгаа компаниуд болон уурхайнууд хөрөнгө оруулалт хийгээд ажиллаж хүн хүчийг нь хүртэл зөөж, байшин барьж өгөөд, өнөөдрийг хүрсэн. Гэтэл Засгийн газар тэрийг нь цэвэрлээд аваад явах ч сонирхол, чадвар байхгүй байна. Хэрэв намайг худлаа ярьж байна гэж бодож байвал, Гашуунсухайт болон Шивээхүрэн боомтуудыг очиж үзээд хамгийн энгийн хүнээс асуухад бүгд хэлнэ.
-Нүүрс экспортлох боомтын хүчин чадал бага учир олборлох хэмжээнээс үл хамааран борлуулах хэмжээ хязгаарлагдмал болж байна, тийм үү?
-Тэгэхээр жил бүр гаргах боломжтой хэмжээнд тулгуурлан гэрээ байгуулах шаардлага үүсэх үү гэдэг асуудал гарч ирнэ. Нөгөөтэйгүүр хязгаарлагдмал хэмжээтэй нүүрсний гэрээг хэн хийх вэ, хэн хийлгэж байгаа вэ, хэн гүйцэтгэж байгаа вэ, хэн тэрнээс ашиг хүртэж байгаа вэ, хэн тэр компанийн захирал болон ТУЗ-ийг томилж байгаа вэ. Энэ бол цэвэр хулгай. Түүнээс хил гаалийн хүмүүст авлига өгөөд тийм их нүүрс зарах боломж бараг 10 хувьтай л байх. Хүмүүс Цагаан хадны нүүрсний ачилт буулгалтын талбайгаас жин тонныг нь засаад, нүдээ аниад, хоосон гэж бүртгээд гаргаад байна гэж бодож байгаа нь үндэслэл багатай л гэж хэлэх байна. Яагаад гэвэл тэнд байгаа хүн болгон тэрнээс нь хүртээд, хүн болгон өнөөдрийг хүртэл амаа жимийх боломжтой юу. Та тэгж чадах уу, ядаж л эхнэртээ хэлэх байлгүй дээ.
-Та нүүрсний хулгайг хэн хийж чадах вэ, ийм их хэмжээний хулгай хийх боломж байхгүй гэж өөрийнхөө цахим хуудсандаа бичсэн байсан. Тэгэхээр энэ том зохион байгуулалттай ажлыг ямар эрх мэдэлтэн, албан тушаалтан хийх боломжтой вэ?
-Би нүүрсний хулгай хийх боломжгүй гэсэн утгаар тэрхүү постыг бичээгүй. Харин мэргэжлийн инженер хүний хувьд, нүүрсний уурхай удирдаж байсан хүний хувьд хүмүүс хулгайчаа хаанаас хайх хэрэгтэй вэ, нүүрсийг үнэхээр зүгээр ухаад нууцаар хил давуулах боломжтой юу гэдэг энгийн ойлголт өгөхийн тулд олон хоног хүлээсний хувьд бичсэн юм. Үнэхээр уул уурхай гэдэг бол төлөвлөлт, зохион байгуулалт, хараа хяналт, гүйцэтгэлийн хяналт шалгалт, хөдөлмөр хамгаалал зэрэгт тулгуурлан явдаг ажил. Тэр утгаараа хүмүүсийн хэтэрхий амархан гэсэн ойлголтыг тайлбарлах, зөвөөр ойлгуулах нь чухал гэж үзсэн. Энгийн уурхайчинд хилээр нүүрс гаргах байтугай уурхайгаасаа нэг шуудай нүүрс авч гарахад ч хэцүү хяналт шалтгалттай байдаг. Харин гэрээний ард байдаг 5-10 хүнд бол хэдэн сая тонн нүүрс хулгайлах боломж байхыг үгүйсгэхгүй. Мөн тээврийн хөлс хэт өндөр байгаа нь дахиад бүх зүйл хязгаарлагдмал, тоо толгой нь цөөхөн байгаатай л холбоотой гэж бодож байна. Намайг уурхай удирдаж байхад нүүрс тээврийн машинуудыг БНХАУ-ын худалдан авагч талаас хариуцдаг байсан учир үнэ хямд, түргэн шуурхай, хэл ам, асууудал бага гаргадаг байсан. Мэдээж монгол компаниуд хийх нь ашигтай байсан учир тэр нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн байх.
-Ковидын хоёр жилийн дараах эдийн засгийн сэргэлтийн жил гэж ирэх оны төсвийг зарлаад баталсан. Эдийн засгаа сэргээхийн тулд үйлдвэрлэгч орон болох ёстой гэдгийг хэн хүнгүй л хэлнэ. Эдийн засгийг бодитоор өсгөхийн тулд яах ёстой юм бэ?
-Бид ажилтай орлоготой байж, улс эх орондоо өөр өөрийн гэсэн хувь нэмрийг оруулах нь хамгийн чухал. Тиймээс Монгол Улсад чөлөөт ажиллаж амьдрах, бүтээж үйлдвэрлэх, экспортлох боломжийг л тогтвортой байлгахад анхаараасай гэж боддог. Өнөөдөр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд борлуулж байгаа бүх компани хүн хүчнээс бүрддэг бөгөөд бүгд баялаг бүтээж байгаа. Гэтэл манай улсын засгийн газар ард иргэдээ харж хандаж байна гэж халамж тараахаас өөр арга хэмжээ авсангүй. Хувийн компаниуд бол засгийн газрын хойд эхийн хүүхдүүд.
-Та уул уурхайн инженер хүн. Нүүрс болоод бусад байгалийн баялгийг бид түүхийгээр нь гадагшаа экспортолдог. Үүнийг баяжуулах, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн болгож гаргахын тулд яах ёстой вэ. Угтаа эцсийн бүтээгдэхүүн болгож гаргасан бараа илүү орлого олох боломжтой биз дээ?
-Ямар ч бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж болох байх. Гэхдээ худалдан авагчийн сэтгэл санаанд нийцсэн байна уу, худалдан авах бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна уу, тэр нь ашигтай байна уу гэдгээс л бүх зүйл хамаарна. Бид аль болох нэмүү өртөг шингээж байж олон ажлын байр, олон хүн ашиг тусыг нь хүртэх боломж бүрдэх юм. Тийм ч учраас бид яавал илүү ашиг олж эдийн засгаа солонгоруулан хэн нэгнээс хараат бус байх вэ гэдгийг үргэлж тооцох нь чухал байх.
-Уул уурхайн салбарт улстөрчдийн нөлөөлөл их байдаг нь ямар учиртай вэ?
-Өнөөгийн Монгол Улсын бүх бизнес уул уурхайгаас ямар нэгэн байдлаар хамааралтай байгаа учир нөлөө бүхий бүх хүмүүс тус салбарт анхаарал хандуулдаг нь ойлгомжтой. Нэг үгээр хэлбэл, хамгийн өндөр ашигтай бөгөөд рисктэй бизнес.
-Нүүрсийг олборлоод машинд ачаад хилээр нууцаар гаргаж хулгайлах боломжгүй. Зүгээр уурхайгаас хулгайгаар гаргахад ч төвөгтэй гэсэн. Яагаад?
-Би уурхайчин хүний хувьд уул уурхай өнөөгийн үйл ажиллагаа хулгай гарахаас болон ямар нэгэн алдаа гаргахаас сэргийлэн ажилладгийг мэдэхийн хувьд ингэж үзэж байгаа. Бүх газар муу хүн байж болох боловч бүх хүн муу байх боломжгүй гэж итгэдэг. Саяхан нэг уул уурхайн инженер залуу хулгай хийх 100 боломж байгаа гээд нэлээд хэдэн жишээ дурдсан учир тэр жишээнүүдийг няцаах байдлаар хариулт өгье гэж бодлоо. Ашиглалтын нөөц буюу нүүрсний нөөц нь олборлох явцад бүртгүүлсэн нөөцийн хэмжээнээс өөрчлөгдөх буюу ихсэх боломжтой тул тухайн нөөцийг олборлоод экспортолчихсон байх боломжтой гэдэг. Үнэндээ олборлолтын явцад нүүрсний пласт зузаарах, нимгэрэх боломжтой. Мөн үе хоорондоос чулууны үе гарч ирэх ч боломжтой. Гэхдээ сүүлийн 10 жилд уул уурхайн салбарын инженерүүд программ хангамжийн тусламжтайгаар тухайн олборлож байгаа нүүрсний зузаан болон чанарыг богино, дунд, урт хугацаагаар төлөвлөж байгаа. Олборлож байгаа хэмжээгээ шууд болон шууд бусаар бүртгэж, өдөр бүр тэмдэглэж, бүртгэл хөтлөлт хийн ажиллаж байдаг. Мөн гүйцэтгэлээ долоо хоног бүр хийж баталгаажуулан ажилладаг. Мэдээж жижиг хэмжээний уурхайнууд миний хэлсэн зүйлүүдийг хийж чадахгүй байж болох ч гэсэн хувийн компаниуд олборлож байгаа нүүрсээ машины тоогоор ч хамаагүй гаргаж байгаа гэдэгт итгэлтэй байна. Хоёрдугаарт, маркшейдерын хэмжилт дээр тоглолт хийх буюу хэмжилтийг өөрчлөх боломжтой гэдэг. Маркшейдерын хэмжилтийг өөрчлөх эсвэл буруу хэмжилт хийх боломжтой нь үнэн. Гэхдээ маркшейдерын хэмжилт, уулын ажлын бүртгэл ээлж болгонд хийгдэж тулгаж явдаг бөгөөд долоо хоног сар бүрийн хяналтын хэмжилтээс нуугдах боломж багатай. Яагаад гэхээр өнөөдөр худлаа хэмжилт хийлээ гэхэд маргааш, эсвэл долоо хоногийн дараа уулын цул буюу шороо, эсвэл нүүрсний хэмжээ нь ухсан хэмжээнээс их болох, багасах боломжгүй гэдгийг мартаж болохгүй. Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа томоохон хэмжээний уурхайнууд нь гэрээт олборлогчтой буюу өөр компаниар уулын ажлаа гүйцэтгүүлдэг. Тиймээс уулын ажлын гүйцэтгэлийг хоёр талаас нь бүртгэж, хэмжиж байж ажлын гүйцэтгэлийг нь тулгаж ажлын хөлс олгодог учир заавал давхар хяналт хийгддэг.
-Жижиг таван толгойн нүүрсний асуудал бол зэрэгцээ лицензтэй уурхайнуудад тохиолддог энгийн асуудал, хэдэн жил шалгаад байхаар төвөгтэй асуудал биш гэлээ, яагаад?
-Олон нийтийн хэрэгслээр Таван толгойн уурхайн инженерүүдийн ярьж байгаа мэдээллийг ажиглах юм бол маш ойлгомжтой тайлбарлаж байна лээ. Таван толгойн уурхайн лицензийн талбайн хэмжээ нь бага тул өөрийн ашиглалтын талбайн хэмжээнд олборлох боломжтой нүүрсийг бүрэн ашиглахын тулд Эрдэнэс таван толгойн уурхайн ашиглалтын хилд нэвтрэн хөрс хуулалт хийж технологийн зам хийх үед өртсөн нүүрсийг олборлосон асуудал гэж ойлгосон. Мэдээж тухайн үед тэр шийдвэрийг гаргасан инженер техникийн ажилтан, удирдлага нь зөвшөөрөл авч харилцан тохиролцоогүй нь тэдний алдаа болсон байх. Мөн зэргэлдээ хоёр уурхайн нүүрсийг олборлохын тулд аль нэг нь заавал нөгөө лицензийн талбай руугаа нэвтрэх шаардлагатай гэдгийг уул уурхайн мэргэжилтэн бүх хүн мэднэ.
-Нүүрсний уурхайн үйл ажиллагаа нарийвчилсан мэдээлэл болон бодит гүйцэтгэл дээр тулгуурлан хийгддэг ажил тул хэн нэгнээс нуух, гүйцэтгэлийг нуух маш төвөгтэй бүтээгдэхүүн, тэр тусмаа кармандаа хийж болохгүй тул цаг хугацаа, хүн хүч маш их шаарддаг гэсэн. Тийм учраас л хулгай хийхийн тулд том бүлэглэл хөдөлдөг гэж ойлгож болох уу?
-Алт бол жижиг, нуух боломжтой. Мөн хүн болгон хэдэн кг алт олборлосныг мэддэггүй тул зохион байгуулалттай хулгай хийж болохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ л компанийн эзэн алтаа алдахгүй тулд маш их хэмжээний хяналт тавьдаг нь ойлгомжтой. Нүүрс зөөгөөд нууцаар гаргаад байдаг зүйл гэдэгт санал нийлэхгүй байгаа. Өнөөдөр та 1-2 машин бөөн асуудал болж гаргалаа гэхэд маргааш дахиад гаргах боломж юу л бол.