ХЭҮК-ын Хүний эрхийн боловсрол, судалгааны хэлтсийн дарга Г.Агар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.
-Хүний эрхийн Үндэсний Комисс, ЦЕГ газар хамтран “Эрүү шүүлтээс ангид байх эрх”сэдэвт семинар зохион байгуулж байгаа юм байна. Энэ сургалтын зорилго?
-Хүний эрхийн Үндэсний Комисс хүний эрхийн боловсролыг дэмжих, түгээх чиг үүргийг хуульд заасны дагуу хэрэгжүүлдэг. Үүний дагуу бид хүний эрхийн тодорхой сэдвүүдээр хуулийн байгууллагын ажилтнуудад өнгөрөгч хугацаанд цөөнгүй сургалтуудыг зохион байгуулж ирсэн юм. Энэ удаагийн семинарын хүрээнд “Эрүү шүүлтээс ангид байх эрх” сэдэвт семинарыг нийслэл болон орон нутагт ажилладаг бүх мөрдөгчдөд зориулан зохион байгууллаа.
-НҮБ-аас Хүний эрхийн хорооноос эрүүдэн шүүхээс ангид байх тал дээр манайд ямар зөвлөмж өгдөг вэ?
-НҮБ-ын Хүний эрхийн хороо болон Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хорооноос хууль сахиулах байгууллагын ажилтан, алба хаагчид болон хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй төрийн албан хаагчдыг эрүү шүүлтээс ангид байх эрхийн чиглэлээр тогтмол сургалтад хамруулж мэдлэг ойлголтыг нь бэхжүүлж байхыг зөвлөмж болгодог. Эрүү шүүлтээс ангид байх эрх чөлөө нь хүний жам ёсны шинжтэй эрх юм. Энэ эрхийн баталгааг бүрдүүлэхэд төрийн албан хаагчид чиг үүргийнхээ хүрээнд сайтар анхаарч ажиллах ёстойг Үндсэн хууль болон нэгдэн орсон олон улсын хүний эрхийн гэрээнүүдэд тусгасан байдаг. Үндсэн хуульд онц болон дайны байдал зарласан үед, мөн нийтийг хамарсан эмх замбараагүй байдал үүссэн үед ч хязгаарлаж үл болох эрхийн баталгааг дурдахдаа эрүү шүүлтээс ангид байх эрх чөлөөг хөндөж болохгүй гэдгийг дурдсан байдаг. Эрүүдэн шүүх нь эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад тухайн хүнийг үйлдсэн гэмт хэрэгт нь шийтгэх, айлган сүрдүүлэх, мэдээлэл, нотлох баримтыг гаргуулж авах зорилгоор хүнлэг бусаар буюу бие махбод, сэтгэл санааг нь хүчтэй шаналган зовоож буй санаатай үйлдэл учраас хүний эрхэм чанар, жам ёсны эрх, эрх чөлөөний баталгааг шууд зөрчдөг. Тухайн этгээд онц хүнд ямар ч гэмт хэрэгт сэжиглэгдэн шалгагдаж байсан ч тухайн хүнтэй хүн ёсоор хандаж харьцах ёстой гэсэн үг.
Мөрдөн шалгах чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг ажилтнууд өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа эрүү шүүлтээс ангид байх эрхийн баталгааг анхаарч, хүний эрхийн өндөр мэдрэмжтэй ажиллах ёстойг Хүний эрхийн Үндэсний Комиссоос байнга сануулж ирсэн. Тийм ч учраас ЦЕГ-тай 2020 онд байгуулсан хамтран ажиллах төлөвлөгөөний хүрээнд энэхүү семинарыг зохион байгуулж байна.
-С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэрэгт холбогдуулан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг эрүүдэн шүүсэн нь сүүлд ил болсон шүү дээ?
-Энэ төрлийн гэмт хэргийг шалгаж шийдвэрлэхэд эрх зүйн орчин бүрэн боловсронгуй бус байна. Эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенцийн 1 дүгээр зүйлийн 1.1-д эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний шинжийг нэлээд дэлгэрэнгүй зохицуулж өгснийг хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Эрүүгийн хуульд оновчтой тусгах шаардлага байсаар байна. 2015 оноос өмнө үйлчилж байсан Эрүүгийн хуульд энэ гэмт хэргийн субьект нь зөвхөн хэрэг бүртгэгч мөрдөн байцаагч байхаар явцууруулж зохицуулсан байсан. 2015 оны Эрүүгийн хуулиар субьектийн ангиллыг конвенцид нийцүүлсэн ч объектив болон субьектив талын шаардлагыг нь боловсронгуй болгож тусгах шаардлага мөн байсаар байна.
Түүнчлэн эрүү шүүлт тулгах замаар цуглуулсан болох нь нотлогдсон аливаа нотлох баримтыг тухайн мөрдөн шалгах ажиллагаанд нотлох баримтаар үнэлэхгүй гэх зарчмыг хэрхэн зөв ойлгож хэрэглэх вэ гэдэг дээр ч анхаарах ёстой. Энэ төрлийн гэмт хэргийг үр дүнтэй шалгаж, шийдвэрлэхийн тулд Эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенц болон НҮБ-ын гаргасан гол баримт бичгүүдэд туссан зарчмыг ч баримтлах ёстой юм.
-Цагдаагийн байгууллагынхан аав, өвөө шигээ хүмүүстэй тушаасан, түрэмгий, хүний эрхэд халдсан байдлаар харьцдаг. Үүнд хэрхэн анхаарч байгаа вэ?
-Энэ нь цагдаагийн алба хаагчийн хүний эрхийн мэдрэмжтэй ажиллаж чадаж байна уу, үгүй юү гэдэгтэй хамаатай ойлголт болов уу. Төрийн албан хаагчид өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа төрийн зохих чиг үүргийг хэрэгжүүлж байгаа субъектийн хувьд зөвхөн хуульд нийцүүлж ажиллах ёстой. Ингэж ажиллахдаа хүний эрхэд суурилсан хандлагаар буюу таны хэлснээр өвөөтэйгөө адилхан хүнтэй алба хаагчийн ёс зүйн код, дүрэм журмыг баримталж ажиллах нь чухал биз ээ.
-Хүний эрхийн Үндэсний Комисст ирүүлж байгаа өргөдөл гомдлын 50 орчим хувь нь цагдан хорих ангид ял эдэлж байгаа хүмүүсээс ирдэг гэсэн. Эдгээр хүмүүс ихэвчлэн ямар санал, гомдол ирүүлж байна?
-Хүний эрхийн үндэсний комисст хүний эрх зөрчигдсөн асуудлаар иргэдээс ирүүлж байгаа өргөдөл гомдлыг Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүн шалгаж, шийдвэрлэдэг. Өргөдөл гомдлын 50 орчим хувь нь эрх чөлөө нь хязгаарлагдсан буюу цагдан хорих ангид хоригдож буй, хорих ангид ял эдэлж буй хүмүүсээс ирдэг.Эдгээр хүмүүсийн ирүүлсэн гомдлыг төрлөөр нь авч үзвэл хууль зүйн туслалцаа авах эрх, захидал харилцааны эрх, эргэлт, уулзалт авах асуудлаар болон цөөнгүй тохиолдолд эрүү шүүлтэд өртсөн талаарх гомдол байдаг.
-Танай байгууллагаас энэ асуудлыг ямар байдлаар шийдвэрлэж байгаа вэ?
-Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуульд заасан нэг хязгаарлалт нь эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад болон нэгэнт шүүхээр шийдвэрлэгдсэн хэргийн талаарх гомдол мэдээллийг хүлээж авахгүй байх асуудал юм. Гэхдээ мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад хэн нэг хүнд эрүү шүүлт тулгасан талаар гомдол ирүүлсэн тохиолдолд Комиссын гишүүний чиг үүргийн хүрээнд нөхцөл байдлыг тогтоох, баримт мэдээллийг цуглулуах бүх ажиллааг хийх учиртай. Ингэж цуглуулсан мэдээллээр эрүү шүүлт тулгасан байж болзошгүй нөхцөл байдал тогтоогдвол үүнийг харьяалан шалгах үүрэгтэй байгууллага болох прокурорын байгууллагад хандаж эрүүгийн хэрэг үүсгэх эсэх асуудлыг шийдвэрлүүлж болно.
-“Эрүү шүүлтээс ангид байх” сургалтад хэдэн алба хаагч хамрагдаж байгаа вэ. Цаашид энэ сургалтаа ямар давтамжтай зохион байгуулах вэ?
-Танхимд 50 орчим албан хаагч оролцлоо.Түүнчлэн харьяа дүүрэг хэлтсүүд энэ сургалтад цахимаар холбогдон оролцож байна.Нэг хэлтсээс л гэхэд 10 гаруй алба хаагч хамрагдаж байна.Өнгөрөгч хугацаанд мөрдөн шалгах чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг байгууллагууд болох Авлигатай тэмцэх газар, Цагдаагийн ерөнхий газар болон Улсын ерөнхий прокурорын газрын хяналтын прокуроруудад мөн энэ төрлийн семинарыг зохион байгууллаа. 2020 оны эхний хагаст болон 2019 оны сүүлийн хагаст мөн аймгуудын цагдаагийн газар, прокурорын газруудын албан хаагчид эдгээр сургалтыг хийгээд байна.
-Энэ сургалтыг хийсний ач холбогдол нь юу вэ?
-Эрүү шүүлтээс ангид байх эрхийг хүний жам ёсны шинжтэй эрх чөлөө гэдгийг сайтар ухамсарлаж, хууль сахиулах, хэрэгжүүлэх үүрэгтэй алба хаагчид үйл ажиллагаагаа хүний эрхийн мэдрэмжтэй гүйцэтгэх, мөрдөн шалгах ажиллагааг үр дүнтэй явуулахад ахиц дэвшил гаргах л үндсэн зорилготой. Цаашид ч давтан сургалтуудыг хийх шаардлагатай гэж үзэж байгаа.
С.ЛХАМСҮРЭН