Манай Ус цаг уурын албанд 2000 он хүртэл цаг уурын үндсэн мэргэжлийн төдийгүй бусад тооцоолон бодох электрон машин, экологи, усны инженер, багажийн инженер, орчуулагч зэрэг тухайн цаг үеийнхээ хамгийн шилдэг мэргэжилтнүүд ажиллаж байлаа. Тийм мэргэжилтнүүдийг ч манай албаны удирдлага сонгон шалгаруулж авч ажиллуулдаг байсан юм. Энэ нь ч бас учиртай, албанд бүр хэвшил болсон зарчим байлаа. Учир нь манай албаны дээд удирдлагаас эхлээд салбаруудын инженерүүдийн зонхилох нь арван жилээ алтан медальтай, онцсайн дүнтэй төгссөн, улмаар Ленинград, Одесс хотын Ус цаг уурын дээд сургууль төгсөгчид, эрдэмтэд байснаас тэр юм. Албаны дарга, доктор Д.Түвдэндорж, албаны нэгдүгээр орлогч дарга, доктор Б.Мягмаржав, албаны намын үүрийн дарга П.Нямжав, УЦУШИ-ийн захирал доктор, Р.Мижиддорж, орлогч захирал М.Бадарч, ТБТ-ийн захирал, доктор З.Батжаргал, ахлах инженер Р.Оюун, Урьдчилан мэдээлэх хэлтсийн дарга Б.Жигмэддорж, эрдэм шинжилгээний секторын эрхлэгч, доктор С.Даваасүрэн, ХАА-н цаг уурын секторын дарга, доктор Б.Жамбаажамц, ахлах инженер, доктор С.Сангидансражав, ахлах инженер Б.Алтанцэцэг, Ус зүйн секторын дарга, доктор Н.Дашдэлэг, ахлах инженер Г.Сумьяа, инженер Б.Бат, Х.Нацагдорж, аэрологийн хэлтсийн дарга С.Авирмэд, Багаж хэрэгслийн товчооны дарга Н.Лувсанбямбаа, Байгаль орчин, агаарын бохирдлыг хянах хэлтэст Э.Нарангэрэл гээд бүгд л ЗХУ-д хоёрхон байдаг дээрх сургуулиудын бүтээгдэхүүн байлаа. Үүнээс гадна олон инженерүүд МУИС-ийг улаан дипломтой, онцсайн дүнтэй төгссөн, мэргэжилдээ үнэнч инженерүүд болох Э.Найдан, Д.Дамба, Л.Нацагдорж, Ж.Цэрэндэлэг, Л.Намхайжанцан, Д.Чулуунбат, Д.Шагдарсүрэн, Ц.Адъяасүрэн, Ш.Гэндэнжав, Ч.Мажиг, Ж.Цогт, Т.Сэр-Од, Д.Дагвадорж нар ажиллаж байв. Ийм хүчирхэг боловсон хүчинтэй албанд хэр баргийн мэргэжилтэн орж ажиллана гэдэг тийм ч амаргүй байсныг миний бие баттай гэрчилнэ. Энэ тухайд товчлон өгүүлэх нь:
Манай алба ямар ч цаг үед гадаад харилцаа өргөн хүрээтэй, инженер техникийн ажилтнууд олон улсын хурал, зөвөлгөөн, сургалт, семинарт байнга явдаг байлаа. Албаны дарга Д.Түвдэндорж, Б.Мягмаржав, З.Батжаргал нар ч тухайн үедээ ДЦУБ-ийн бүсийн дэд ерөнхийлөгч, ерөнхийлөгчийн албыг хашиж, З.Батжаргал ДЦУБ-ын нэрийн өмнөөс НҮБ-д байнгын төлөөлөгчөөр сууж байлаа. Анхан үедээ манай цөөн мэргэжилтнүүдийг эс тооцвол англи хэл мэддэг хүн хуруу даран тоотой байсан тул мэргэжлийн англи хэлний орчуулагч албандаа байлгаж, гадаад харилцааны тасаг ажиллуулж байсан юм. Энэ тасагт МУИС-ийн англи хэлний анги төгссөн Л.Дэмбэрэлдорж он удаан жил ганцаараа ажиллаж, манай мэргэжилтнүүдийн хамт ДЦУБ-ын хурал, зөвлөлгөөн, олон талт арга хэмжээнд орчуулагчаар ажиллаж ирсэн байдаг. Харин 1970-аад оны сүүл үеэс уг тасагт Монголын эстрадын дууны анхны шан татагчдын нэг, нэрт дуучин Хурлатын Төмөрийг мөн орчуулагчаар авч ажиллуулах болсон юм. Х.Төмөр нь 1962-1966 онд Москвагийн ОУХДС-д суралцаж, сүүлд 1977-1979 онд МУИС-ийн англи хэлний ангид сурч төгссөн тул орос, англи хэлэнд олны ярьдгаар ус цас болсон мэргэжилтэн байлаа. Ийм учраас манай албанд, дарга нарын өндөр шалгуурт тэнцэж англи хэлний мэргэжлийн орчуулагчаар ажиллах болсон биз ээ.
Х.Төмөрийг мэдэхгүй хүн гаднаас нь харахад дунд зэргийн нуруутай, туранхай, жаахан хазгардуу, илт эрлийз дүр төрх нь тодорхой, бор царайтай, нарны гэрлийн нэлээд бууралттай өргөн хүрээтэй нүдний шилтэй, үргэлж бие барьсан хувцастай, халаасандаа гараа хийж явдаг, нэлээд бодлогошронгуй, нэг үгээр хэлэхэд бичиг номын, сэхээтэн хүн гэж л үнэлэхэд нэг их зөрөхгүй биз ээ. Харин урлагийн онцгой авьяастай, дуучин тэр дундаа манай эстрадын анхдагчдын нэг гэж барин тавин төсөөлөхгүй. Гэтэл энэ хүн маань тайзан дээр гарахаараа чухамхүү хийморь нь сэргэж, эстрадын одын дүр төрхийг зүй ёсоор олж, урлагийн их тайзыг удаан хугацаагаар эзэгнэж чаддаг нэгэн байлаа.
Түүнийг би оюутан ахуй цагаасаа мэддэг болсон юм. Тэрбээр 1968 оноос “Аяны шувууд” дуугаараа олноо анх танигдаж, оюутан бидний шүтээн дуучин маань байсан билээ. Түүний “Үдэлтийн дуу”, “Аяны шувууд”, “Сарнай цэцэг”, “Хайрын хишиг”, “Нарт тэнгэрийн дор”, “Шинэ оны уянга”, “Бидний дуулах дуу” зэрэг дуу ЗХУ-д сурч асан оюутны жилүүдэд чухамхүү хит болж түгсэн юм.
“Холын аяныг зорин тэмүүлж
Хонгор чи минь явлаа даа
Хайртай амраг чамайгаа
Хайрын дуугаар үдье дээ
Эрдмийн жигүүр дэвэн дэлгээд
Эрдэнийн далайд ниссэн
Энхрий чи минь хийморьтой
Эрхэм сайн яваарай.
Сэвгүй хайраар учран золгоод
Сэтгэл гэдэг хайрламаар аа
Сайхан амраг чамайгаа
Санан саатан хүлээе дээ
Яргуй дэлгэрч баясан мишээх
Ялдам сайхан хаврын сардаа
Халуун хайрын дээдээр
Хоёул баяртай учиръя даа” гэсэн “Үдэлтийн дуу” нь чухамхүү бидний оюутан байх үе, далаад оны дундуур гарч, харь оронд сурч буй бид сонсож, эх орон, элгэн садан, хайрт хүмүүсээ санан, бодон гиюүрч “Маяк”, “Комета” зэрэг магнитофондаа гар дамжуулан хуулж өдөр шөнөгүй сонсож явлаа. Эдгээр дуу бидний монгол оюутнуудын хувьд тухайн үед дэлхийд алдартай Авва, БойМ зэрэг хамтлагийн дуутай энэ тэнцүү байсан гэж хэлэхэд хилсдэхгүй биз ээ.
Х.Төмөр нь 1969-1977 онд Гадаад худалдааны яамны “Техникимпорт” нэгдэлд, харин 1979 оноос манай УЦУАУЕГ-ын Гадаад харилцааны тасагт орчуулагч, референтээр нэг хэсэг ажиллаж байхдаа голчлон ДЦУБ-ын хурал, зөвлөлгөөн, олон талт арга хэмжээ, тэндээс гаргасан баримт бичгийг монгол хэлээр, мөн албанаас ДЦУБ, түүний бүсийн болон олон улсын байгаль, ус цаг уурын албадад илгээх бичиг баримтыг англи хэлээр орчуулах, албаны мэргэжилтнүүдийг олон улсын хурал, зөвлөлгөөн, сургалт, семинарт оролцоход шаардлагатай бичиг баримт боловсруулах, хянах, тэдэнд туслах зэрэг ажил гүйцэтгэж байлаа. Мөн тэрбээр нэгэн үе “Ус цаг уурын англи-орос-монгол” нэр томьёоны толь зохиоход оролцож, техник ажлыг гардан хийж байсныг нь мэдэх юм. Харин ихээхэн цаг хугацаа, хөдөлмөр шаардаж бараг бэлэн болсон тэр толь яагаад ч юм бэ хэвлэгдээгүй, олны хүртээл бололгүй талаар өнгөрсөнд мэргэжлийн ном товхимол бичиж оролдож байсан мань мэт нь толь хэзээ хэвлэгдэх бол гэж асууж сурагласаар байж билээ.
Х.Төмөр нь сүүлд манай албаны Мэдээлэл тооцооллын төвд операторч-англи хэлний орчуулагчаар ажиллах болж, сансрын тоон мэдээллийн технологийн шинэ эрин үес эхэлж, гурав дахь орны шинэ багаж төхөөрөмж, систем, программыг мэргэжилтнүүд эзэмшихэд шаардлагатай техникийн баримт бичиг, ашиглалтын заавар, гарын авлага зэргийг англи хэлнээс орчуулахад их үүрэг гүйцэтгэх болсон юм. Түүгээр үл барам албаны сансрын тандан судалгааны багт Х.Төмөр өөрөө биечлэн оролцож, бүр олон хоног хээр хөдөө явж, аэрофотометрийн хэмжилт хийж, тэр нь сансрын мэдээгээр Монгол орны хээрийн бэлчээрийн ургамлыг зайнаас тандан судлах, үнэлэх арга технологи боловсруулах чиглэлийн ажлын үндэс суурь болсон гэж хамт ажиллаж байсан мэргэжилтнүүд нь үнэлсэн байдаг. Ийнхүү алдарт дуучин маань яах аргагүй нэгэн үе цаг уурч болж явсан сонин түүхтэй.
Жил бүрийн гуравдугаар сарын 23-нд ДЦУБ-ын өдрийг хүн төрөлхтний өмнө байгаль цаг уурын тулгамдаж буй асуудлаар тодорхой нэг сэдвийн дор тэмдэглэж, хүн нийгмийн анхаарлыг энэ чиглэлд хандуулдаг билээ. Нэг жилийн тийм үеэр би уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой сэдвээр бяцхан өгүүлэл сонинд зориулан бичиж, албаны гадаад харилцааны тасгийн англи хэлний мэргэжилтнүүдэд үзүүлэх шаардлага гарав. Учир нь уг өгүүллийн гол санаа, тоо баримтыг англи эх сурвалжаас авсан байсан юм. Тэгээд албанд ороход, гадаад харилцааны тасагт Х.Төмөрт ганцаар сууж, бас орчуулгын ажилтай байлаа. Ирсэн зорилгоо хэлж, бичсэн зүйлийг маань хянаж өгнө үү гэхэд Х.Төмөр “Давай, я сейчас же посмотрю…” (Х.Төмөр надтай уулзахдаа яагаад ч юм бэ оросоор л ярьдаг байсан юм) гээд дөрвөн хуудас материалыг маань анхааралтай уншиж гарлаа. Нэлээд уншиж байснаа, өнгийн бал авч, энд тэнд зурж эхэллээ. Эцэст нь “Хорошо” гэж хэлээд хэсэг дуугүй сууснаа “Дорогой, у тебя всё логично и удачно получилось. Но, обращай на один момент… Твоя вся статья о колебании климата же… все нормально… Численные данные тоже свежие… А, заглавок статьи, по-моему не соответствует содержанию статьи. Ты же написал о колебании климата, а заголовок о изменении. Поэтому замени заголовок, что “Колебания климата… Хорошо? И статью не медленно отдашь в газету…” гэж хэлээд бичвэрийг маань гарт атгуулж билээ. Үүгээр би юу хэлэх гэсэн бэ гэвэл Х.Төмөр хэлний жинхэнэ нарийн мэргэжилтэн төдийгүй бусад олон талын, нэн ялангуяа манай албанд ирснээс хойш байгаль цаг уурын шинжлэх ухааны өргөн хүрээтэй мэдлэгтэн болсон гэдгийг зориуд онцлон тэмдэглэж байна. Энэ утгаараа Х.Төмөр маань манай ус цаг уурын албанд богино хугацаанд үр бүтээлтэй хүчин зүтгэж явсан сэхээтэн гэж хэлэх учиртай. Ийнхүү тэрбээр нэгэн үе манай албаны гадаад хэлтсийн орчуулагчаар, нэгэн үе Сансрын цаг уурын хэлтэст туслах ажилтнаар, сүүлд манай Морин-Уулын Радарын станцын синоптик инженерийн орон тоон дээр нэг хэсэг ажилласан юм. Энэ бүхэн аанай л албан байгууллагуудын орон тоотой холбоотой байсан юм болов уу даа. Олон жил ажилласан мэргэжлийн орчуулагч байхад дахин нэмж орчуулагч байлгаж болохгүй гэж дээд газраас шалгалтаар илрүүлж, уг орон тоог цомхотго гэж лүндэн буулгасан ч юм билүү.
Өмнө өгүүлснээр Х.Төмөр Морин-Уул цаг радарын станцын синоптик инженерийн орон тоон дээр нэг хэсэг ажиллах болсон тэр үеэс эхлэн бид дотно танилцаж, хааяа цалин буух үеэр хэд хэд уулзаж, гэрт нь очиж, дуу хуур, урлаг уран зохиолын талаар, мэдээж цаг уурын алба, байгалийн гамшигт үзэгдлийн талаар халуун дотно яриа өрнүүлдэг байлаа. Анх би Төмөрийн гэрт хүрээлэнгийн ХАА-н цаг уурын хэлтсийн эрхлэгч С.Сангидансранжав, эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Шагдарсүрэн, бас нэг удаа албаны Байгаль Орчны бохирдолтыг хянах лабораторийн эрхлэгч Ч.Мажиг, хүрээлэнгийн экологич инженер Ч.Балжинням нартай хамт очсноо сайн санаж байна.
Сүүлд надтай хааяа утсаар ярьж “Мой начальник” гэж дотны яриа өрнүүлж байсан нь хэзээ ч мартагдашгүй үнэн билээ. Тийн ярихдаа хот орж ирвэл уулзаарай, амь албаны талаар асуудал байна уу? гэдэгсэн. Би ч “Тэгнэ ээ, хот орохдоо өрөөгөөр нь ороод, мэнд мэдээд гаръя, ДЦУБ-ын шинэ материал, ном товхимол орос хэлээр байвал сонирхоно шүү. Онц тийм асуудал ч гайгүй дээ…” гэсэн нэгэн хэвийн үгээ л давтдагсан. Гэхдээ бид тийм ч олон уулзаж байгаагүй дээ.
Дал, наяад онд манай улсын ямар ч албан байгууллагууд баяр ёслол, түүхт ойг тэмдэглэж урлаг соёлын арга хэмжээ зохиохдоо гаднаас дуучин, зохиолч, яруу найрагчдыг тэр бүр нэг их уриад байдаггүй, чухамхүү байгууллагынхаа дотоод нөөц бололцоог ашиглаж, урлагийн авьяастай мэргэжилтнүүдээрээ дуулуулж, хуурдуулдаг тогтсон уламжлалттай, мэдээж ийм арга хэмжээг ХЗЭ-ийн үүрээс зохион байгуулж, удирдан явуулдаг журамтай байлаа. Нэгэнтээ албаны хэмжээнд Мартын наймны баярыг тэмдэглэхэд ХЗЭ-ийн үүрээс санаачлан дан эрэгтэйчүүдээр бяцхан концерт бэлдэж эмэгтэйчүүддээ гэнэтийн бэлэг барихаар шийдэж, эвлэлийн үүрийн сонгуультны хувьд миний бие уг баярыг зохион байгуулах комисст орж ажилласан юм. Мэдээж юуны түрүүнд алдарт дуучин Төмөрөөрөө дуулуулах санал тавихад тэрбээр ер цааргалсангүй, харин ч дуртай хүлээн авч, дуулахаас гадна бас эмэгтэйчүүдийн тэр үеийн маяг донжийг давхар харуулах үзүүлбэр бас хэдэн эрчүүдийн хамт хийх болов. Нээрээ ч тэр арга хэмжээний хамгийн сонирхолтой нь эмэгтэй хүний хувцас өмсөж, эмэгтэй хүн болж жүжиглэсэн дуучны маань үзүүлбэр, ер тэр бяцхан концерт эхнээсээ дуустал хүүхнүүдийг маань элгээ хөштөл нь инээлгэж, шилдгээр шалгарч, байгууллагын шагнал хүртэж, манай ус цаг уурч хүүхнүүдийн хэзээ хойно нь ч баясан ярих нэг сайхан дурсамж болсон билээ.
Х.Төмөр чамгүй наргианч нэгний хувьд ажлаасаа эртхэн гарах, тарах үедээ төвийнхөө хүүхнүүдэд хандан дандаа “Девочки, я пошла…” гэж хэлдэг байсан гэдэг. Учир нь “пошла” гэдэг өнгөрсөн цаг дээрх үйл үгийг эмэгтэй хүн хэлэх байтал мань эр өөртөө зориулж тэгж марзганадаг байсан нь манай цаг уурчдын дунд өнөө ч гэгээлэг нэгэн онигоо болон үлджээ.
1999 онд уншигч, сонсогч, үзэгчдийн дунд явуулсан санал асуулгад оролцогчдын 63 хувь нь Хурлатын Төмөр агсныг “Зууны манлай эстрадын эрэгтэй дуучин”-аар нэрлэж, түүнд энэ өргөмжлөлийг нэхэн олгосон нь огт тохиолдлын хэрэг биш ээ. Тэрбээр 1995 онд бусдын гарт амь насаа алдсан нь даанч харамсалтай.
Монголын эстрадын дууны урлагийн анхны шан татагчдын нэг нэрт дуучин Хурлатын Төмөр гэж ийм содон бие хүн бидний дунд нэгэн цаг үеийг эзэгнэн хамт амьдарч, ажиллаж, хар өнгийн хавар намрын пальто, мөн хар өнгийн бүрх малгай, хүзүүний цагаан өнгийн урт ороолттой, намар оройн ч юмуу, хавар эртийн ч юмуу уянгат байгалийн дэвсгэр дээр:
“Аялан дуулдаг чиний минь хоолойтой
Адилхан өнгөөр уянгалан ганганаад
Алаг нүдний сормуус шиг дэрвээд
Аглаг тал дээгүүр шувууд буцлаа.
Амраг минь чи минь дуугаа дуулаач
Аяны шувуудыг эргэн иртэл дуугаа дуулаач…” гэсэн “Аяны шувууд”-аа урин дуудаж, алсыг саравчлан харан дуулж буй түүний нарны хамгаалалтай, холын харааны нүдний шилтэй, шонтгордуу бүргэд хамарласан хийморьтой дүр зураг нь Монголын олон үеийн залуусын ой тоонд мөнхөд хадгалагдан үлдэж дээ. Энгүй авьяас билэгтэй, их оюунлаг нөхрийн маань энэ дүр зураг бидний цаг хугацаа улиран өнгөрч улам бүр холдлоо ч хойноос залган ирэх шинэ шинэ үеийн залуусын соргог хурц харааг мөнхөд булааж, дуучны бага зэрэг монгол бус, гадаад аялгатай, гэгэлгэн өвөрмөц дуу хоолой сонор соргог чихийг нь ямагт мялааж, халуун залуу насны уяхан сэтгэл зүрхийг нь он жилээр өртөөлөн эзэмдсээр байх буй заа..
Х.ХАНГАЙСАЙХАН (Цаг уурч, Газарзүйн ухааны доктор, Ph.D)
Буянт–Ухаа