Манай улсын нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдал энэ онд ямар байх вэ. Үүнийг тооцоолохын тулд эхлээд улстөрийн байдлыг авч үзье. Өмнөх онтой харьцуулахад 2018 он сонгуульгүй жил байх учраас улстөр харьцангуй тогтвортой байх болов уу гэж харж байна. Одоогийн Засгийн газар гэнэт л факталчихдаггүй юм бол огцрох асуудал яригдахааргүй 2019 онтой золгоно. Харин хаврын синдром буюу газар гэсэх цагаар “Амь ордог” иргэний нийгмийн байгууллагууд болон парламентад суудалгүй жижиг намын төлөөллүүд олон арван жагсаал цуглааныг зохион байгуулж, төв талбай, төрийн ордныг хэдэнтээ тойрох байх. Өөрөөр хэлбэл, сар шинийн баяраас хойш оффшор бүс, ядуурал хоёрыг эсэргүүцэх иргэний нийгмийн байгууллагууд ар, араасаа, шил шилээ даран гарч ирнэ. Харин Засгийн газар огцруулах, Их хурлын гишүүдийг эргүүлэн татах зэрэгт хүртлээ хурцадмал асуудал үүсэхгүй гэсэн үг. Гэхдээ л нийгэм улстөрийн аж байдлыг илэрхийлэх гол үндэс нь эдийн засаг. Тэгвэл энэ онд манай улсын эдийн засгийн төлөв байдал ямар байх нь вэ.
Улсын эдийн засаг энэ онд харьцангуй тогтвортой дунджаар 5.6 хувийн өсөлттэй байна гэж зарим эдийн засагч тооцоолж. Харин улсын 2018 оны төсвийн төсөлд эдийн засгийн өсөлт 4.2 хувь байна гэж тооцоологдсон. Нэгдсэн төсвийн нийт алдагдал ДНБ-д эзлэх хувь найман хувьд хүрч төсвийн үндсэн үзүүлэлтийг сайжруулах эхлэл тавигдана гэж үзэж буй. Гэхдээ ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсантай холбоотойгоор, иргэдээс татварын орлого авч эхлэх тул дундаж давхаргад үүсэх татварын дарамт улам нэмэгдэнэ гэсэн эсэргүүцэл одоо ч нийгэмд байна. Тухайлбал, сарын 2.5 сая төгрөгийн орлогод 11.2 хувиар, сарын 4.0 сая төгрөгийн орлогод 15.1 хувиар татвар ногдуулж байгаа. Энэхүү татвараас гэхэд л төсвийн орлогод 2018 онд 51.5 тэрбум төгрөг нэмэгдэнэ. Харин цалинтай ээж хөтөлбөрт жилд 98.8 тэрбум төгрөг зарцуулахаар тооцоолсон байгаа. Шинээр долоон төрлийн татвар нэмэгдэж буй учир энэ онд төсвийн орлогыг 10 хувь өсгөнө гэж тооцоолсон. Үүнээс гадна олон улсын зах зээлд эрдэс баялгийн үнэ тэгтлээ ганхахгүй тул уул уурхай дээр түшиглэсэн манай орны эдийн засаг дажгүй, тогтвортойхон байна гэсэн өөдрөг төсөөлөл бий. Шатахууны татварын нэмэгдлээс үүдэлтэй багахан хэмжээний үнийн өсөлт, цалин, архи, тамхинаас авах татвар зэрэг нь ямар нэг хэмжээгээр нийгэмд бухимдал үүсгэж, стресс нэмэх асуудал хэвээр байх бөгөөд, ажлын байр тэгтлээ олноор нэмэгдэж, жижиг, дунд үйлдвэрүүд сэргэж, иргэдийн амьдрал хормын дотор сайжирна гэж итгэлтгүй байна. Итгэл төрүүлж эерэгээр жолоодох эсэхийг төрийн бодлого шийдвэр л мэднэ. Гэхдээ ганц найдаж буй нь нөгөө л алт, зэс, нүүрс.
Олон улсын шинжээчдийн таамагласнаар, алтны ханш энэ оны зургадугаар сар гэхэд унци нь 2300 ам.долларт хүрч нэмэгдэх бол тонн зэсийн үнэ 2019 он гэхэд 5329 ам.долларт хүрч өсөх нь. Харин нүүрсний хувьд гэвэл тонн нь 125 ам.доллар болж буурах таамаг байгаа.
Алт бол эдийн засгийн баталгаат хэрэгсэл тул олон улс алтны нөөцөө нэмэгдүүлэхэд ихээхэн анхаарсан хэвээр байна. Ийм цагт манайх нэн таатай мэдээтэй суугаа. Тодруулбал, Монголбанк өнгөрсөн сард иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс 911.83 кг алт худалдан авснаар нийт алт худалдан авалт оны эцсийн байдлаар 20.01 тоннд хүрсэн нь өмнөх оны мөн үеэс есөн хувиар өссөн дүн бөгөөд Монголбанкны сүүлийн жилүүдэд худалдан авсан алтны түүхэн дээд хэмжээ болж байгаа юм байна. Дэлхийн хамгийн хүчирхэг эдийн засаг болох АНУ-ын Төв банк валютын нөөцийнхөө 75 хувийг алтаар бүрдүүлдэг бол Герман 69 хувь, Итали 68 хувь, Франц 66 хувийг алтаар бүрдүүлдэг. Харин БНХАУ-д гадаад валютын нөөцийнхөө ердөө хоёр хувийг, ОХУ 16 хувийг алтаар бүрдүүлдэг юм.
Харин зэсийн үнэ олон улсын зах зээлд сүүлийн хэдэн сар өсөлттэй ч багахан хэлбэлзэлтэй байна. 2019 он гэхэд дэлхийн зах зээлд зэсийн бага зэргийн хомсдол бий болж, олборлолт өсөх хандлага ажиглагдсан хэвээр.
Гэхдээ нүүрсний үнэ цаашид тонн тутамдаа 10 ам.доллараар буурах таамаг олон улсын зах зээлд бий. Дэлхийн дулаарал, агаарын бохирдлоос үүдэн ханш нь аажмаар буурах магадлал бий. Манай нүүрсний 90 гаруй хувийг түүхийгээр нь худалдан авдаг Хятад улс гэхэд л нүүрсний хэрэглээгээ эрс багасгаж, Бээжин хотод хар түлш хэрэглэхээ больсон. Ийм байдлаар, нүүрсний эрэлт багахан буурч, ханш унах хандлага ажиглагдаж байгаа ч цаашид уул уурхайн гол түүхий эд хэвээр байна.
Тодруулбал, коксжих нүүрсний ханш ирэх 2018 онд 125 ам.доллар болж буурах таамаг бий бөгөөд шинжээчид энэ онд нүүрсний хэрэгцээ 17 хувиар буурахыг таамагласан.
Гэхдээ манай улсын томоохон төслүүдийн аль нь ч хөдлөх шинжгүй, уул уурхайн аж байдал бахь байдгаараа үргэлжилсээр, энэ оныг барах магадлал тун өндөр байна. Хэдэн жилийн өмнөөс ярьсаар өдий хүрсэн хэдэн том төслөө төрөөс анхаарч, дорвитой шийдэлд хүрэхгүй л юм бол эх орны эдийн засгийн цаашдын аж байдал хүндрэлтэй болж байна гэж уул уурхайн салбарын гол төлөөлөгчид хэлж байна. Эдийн засгийн боломжийг энэ онд хэрхэн ашиглах вэ, ирээдүйд юу болох эсэх нь дан ганц эрх баригчдын гарт бий гэсэн үг. Хувийн хэвшлийнхэн томоохон төслүүдээ хөдөлгөхийг хүсдэг хувь улстөрч, эрх мэдэлтнүүд өөрт ногдох ашиг харсаар, төслийг гацааж боомилдогт хамаг учир бий гэж энэ салбарынхан учирлаж байна.
2018 онд дэлхийн эдийн засагт багахан бууралт ажиглагдах ч манай оронд тэгтлээ нөлөөлөхгүй, эрдэс баялагийн ханш тогтвортой, ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан сэхэл авахтайгаа байгаа энэ жил л хөлөө олох замд орох уу, орохгүй юу гэдэг нь шийдэгдэх гээд байна гэсэн үг.
Эрдэс баялгаас гадна энэ онд олон улсын зах зээлд ч хөдөө аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүний ханш өсөлттэй байна. Гэхдээ манай орны баруун бүс нутгуудаар ихээхэн цас орж, хатуу хавар болоод, зуданд багагүй мал хорогдох тул хөдөөд тодорхой хэмжээгээр ядуурал үүснэ гэж тооцоолоход гэмгүй. Гэхдээ цацсан шагай шиг тарсан, алс хөдөөгийн айлуудын хотонд болж буй ядуурал улсын эдийн засагт хүндрэл учруултлаа асуудал дагуулахгүй. Тиймдээ ч хөдөө рүү эрчимжсэн мал аж ахуй, түүхий эдийн аж үйлдвэр, аялал жуулчлал, газар тариалан зэргийг хослуулан бодлогоор хөгжүүлэх тулгамдсан асуудал үүссэн хэвээр байна.
Эрдэс баялагтаа найдаж энэ хэвээр байснаас заавал эдийн засгаа солонгоруулах нь хэрэгтэй гэсэн үг. Хэд, хэдэн жилийн давтамж, үе шат мөчлөгтэйгээр эдийн засгийн хямралд нэрвэгддэг гол үндэс нь ерөөсөө л ганцхан уул уурхайд найдаж, түшиглэсэн эдийн засагтай л холбоотой.
Ганц итгэл найдвар болох уул уурхайн салбарын зарим том төслийг хөдөлгөхийг хүссэн ч гадны томоохон хөрөнгө оруулагчид бүгдээрээ зугтаасан. Улстөрийн тогтвортой байдал, төр засгийн татварын бодлого, татварын ойлгомжгүй далд байдал зэрэг олон улсын стандартаас холоо хоцрогдож үлдсэн байр байдлаа засахаас нааш хөрөнгө оруулагчид эргэж харахааргүй байна. Гэхдээ Монгол банкнаас хүлээгдэж байсан Чингис бондын эхний төлбөр гэх мэт гадаад өр төлбөрүүд амжилттай шийдвэрлэгдсэн. 2018 он бол бодлогын реформуудаа хийх, эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэх сэргэлтийн жил байх болно гэсэн өөдрөг мэдээллийг түгээж байгаа.
Эдийн засгийг солонгоруулан, төгөлдөржүүлэхийн тулд нэн түрүүнд эрчимжсэн мал аж ахуй, фермерийн аж ахуйг үе шаттайгаар бодитойгоор хөгжүүлэх хэрэгтэй байна. Мөн мах, сүү, ноос, ноолуур, арьс, шир, хүнсний ногоо, үр тарианы үйлдвэрлэлийг шинэ шатанд гаргах, дотоодын хэрэглээг 100 хувь хангаж, экспортыг нэмэгдүүлэх хөтөлбөр, боловсруулалт, нийлүүлэлт, тээвэрлэлт, үйлдвэрлэлийг хийдэг болох ёстой. Уул уурхайг хөгжүүлэхийн тулд хаягдалгүй технологи ашиглах, боловсруулалтын түвшинг дээшлүүлэх, экспортыг нэмэгдүүлэх, байгалийг 100 хувь нөхөн сэргээх үүрэг авч, хэрэгжүүлсэн уул уурхайн компанид үйлдвэрлэл эрхлэх зөвшөөрөл олгох, орон нутгийн хяналтыг сайжруулах шаардлагатай. Мөн олон жил ярьсаар үр дүн гаргадаггүй инновацийг хөгжүүлэх ажлаа ажил хэрэг болгох ёстой. Эрүүл мэндийн салбараар дамжин гадагш гардаг хөрөнгийн урсгалыг эерэгээр шийдэх. Ази Европыг холбосон төмөр зам, автозам, агаарын замын транзит төв болох боломжийг нэмэгдүүлэх, худалдааны шинэ гарцуудыг нээх шаардлага бий. Ядаж л Тавантолгойн төмөр замаа тавиад өгөх хэрэгтэй гэдгийг улстөрчид ер ойлгож байгаа юм болов уу.
Барилга, орон сууцны салбарыг хөгжүүлэх, жишиг хотуудыг орон нутагт байгуулж, Улаанбаатарын төвлөрлийг сааруулах, орон нутагт ажлын байруудыг олноор бий болгох, шинэ төгсөгчдөд ажлын байр, хөдөө орон нутагт бий болгох. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг уул уурхайгаас бусад салбарт чиглүүлэх нь зүйтэй. Хөдөө рүү чиглэсэн хөгжлийн бодлогогүйгээс болоод хотын энэ их тулгамдсан асуудал, эдийн засгийн хямрал ер арилахгүй байна. Энэ онд л ухаалаг шийдвэр гаргах уу үгүй юу гэдгээр ирээдүйн асуудал шийдэгдэх гээд байна.