Эдийн засгийн шок өрхөд хэрхэн нөлөөлж байгааг судлаач, доктор Д.Ган-Очир, Б.Ариун-Эрдэнэ нар тодорхойлжээ. Тэд энэхүү судалгааг 2016 оны 3-8 сарын хооронд Эдийн засгийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр гүйцэтгэсэн байна. Судалгааны сэдэв нь “Монголын өрхийн секторын стресс тестийн загвар”. Стресс тест гэдгийг манайхан онцгой нөхцөл байдлын шинжилгээ гэж орчуулдаг. Өөрөөр хэлбэл үнэ өсөх, валютын ханш сулрах, зээлийн хүү өсөх, ажилтай байсан хүн ажилгүй болох гэх мэт сөрөг өөрчлөлтүүд өрхийн санхүүд хэрхэн тусч буйг судлаачид сонирхжээ. Өрхийн санхүүгийн байдал муудахад банкуудад хэрхэн нөлөөлөхийг мөн тандсан байна.
Дэлхийн эдийн засгийн 2008-2009 оны хямралаас хойш эдийн засагчид тэр тусмаа төв банк болон санхүүгийн бодлого боловсруулдаг бусад байгууллагууд энэ төрлийн аргачлалд илүү ач холбогдол өгдөг болсон гэнэ. Дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед судлаачид өрхөд учирсан хүндрэл нь санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг алдагдуулдаг юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрч л дээ. Америкт болсон хямралын үеэр орон сууцны үнэ унаж эхлэхэд ипотекийн зээл авсан олон хүн “Би зээлээ төлж чадахгүй юм байна, орон сууцаа ав” гэцгээжээ. Банкууд зээлийн хүүгийн орлогуудаа хураахын оронд баахан байшинтай үлдсэн түүхтэй. Өр нэмэгдсэн үед нь эдийн засагт гэнэтийн шокууд бий болоход өрхүүд зээлээ төлж чадахаа байчихсан хэрэг. Банкууд зээлийн төлбөрөө авч чадахгүй болохоор санхүүгийн салбарынх нь тогтвортой байдал алдагдахад хүрчээ.
“Ийм хэлбэрээр бий болж байгаа санхүүгийн тогтворгүй байдал нь илүү гүнзгий, удаан хугацааны эдийн засгийн хямрал руу аваачдаг юм байна” гэж Австралийн Үндэсний их сургуульд эдийн засгийн ухааны доктор хамгаалсан судлаач Д.Ган-Очир хэллээ. Учир нь 2008-2009 оны эдийн засгийн хямрал өмнөхөөс илүү гүнзгий байсан гэнэ. АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк өнгөрсөн арванхоёрдугаар сараас хүүгээ өсгөж эхэлсэн. Энэ хүртэл эдийн засгийн сэргэлтийг хангалттай гэж үзээгүй хэрэг. Тийм учраас энэ асуудлыг байнга судалж энэ төрлийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх шаардлагатай гэж судлаачид үздэг. Монголын хувьд ч энэ асуудал анхаарлын төвд орж ирсэн нь өрхүүдийн өр нэмэгдэж буйтай холбоотой. Өрхийн секторын өр ялангуяа 2013 оноос хойш идэвхитэй өсч байгаа гэнэ. Банкны салбарын нийт зээлийг авч үзвэл өрхийн секторын зээл бараг 40 хувь өссөн дүнтэй байна. Нийт банкны системийн зээлийн 40 хувь нь өрхийн зээлтэй холбоотойгоор эрсдэх магадлалтай гэсэн үг. Макро шок бий болоход өрхүүд илүү эмзэг байдалд орж эхэлжээ. Өмнө нь гэр бүлийн гишүүдийн нэг нь ажилгүй болсон ч үлдсэн хүмүүсийнхээ орлогоор амьдарч байсан бол одоо тэр хүний орлого байхгүй л бол тухайн айл зээлийн төлбөр төлөхөд хэцүү болж, эсвэл хэрэглэж байгаа хүнснийхээ хэмжээг хасахад хүрчээ.
Уг нь бол банкууд “Хамгийн найдвартай нь ипотекийн зээл” гэдэг. Ипотекийн зээлийг бусад зээлтэй харьцуулахад чанаргүй зээл бага аж. Гэхдээ энд яриад байгаа өрхийн зээлийн зөвхөн нэг хэсэг нь орон сууцны зээл шүү дээ. Хэрэглээний зээл, тэтгэвэрийн зээл бүгд өрхийн зээлд багтдаг.
Доктор Д.Ган-Очир ярихдаа “Бид бусад улс оронд хийгдсэн судалгаануудыг суурь болгож ашигласан. Өрхийн зээл ДНБ-ний харьцааг авч үзэхэд анх 2012 он хүртэл харьцангуй нам түвшинд 15-20 орчим хувь байсан. Орон сууцны зээл хэрэгжиж эхэлсэн 2013 оноос маш өссөн. Сүүлийн гурван жилийн дунджаар авч үзэхэд өрхийн нийт өр ДНБ-ний 25 орчим хувьд хүрсэн. Энэ нь бусад орнуудтай харьцуулахад Евробүсийн шинэ гишүүн орнууд (Чех, Польш гм)-тай ойролцоо түвшинд очсон. Санхүүгийн зах зээл нь өндөр түвшинд хүрсэн орнуудынхтай ойролцоо очсон гэсэн үг. Дээр дурдсан орнуудын хувьд хүмүүсийн орлого, ажил эрхлэлт сайжраад ийм түвшинд хүрсэн. Харин манайх бол татаастай хүүнд хэт хошуурах байдлаар механикаар энэ түвшинд очсон тал бий. Дунд орлоготой орнуудтай харьцуулахад манай 25 хувь гэдэг хамаагүй өндөр байгаа юм. (Монгол дунд орлоготой гэсэн ангилалд ордог) Гэхдээ дунд орлоготой бусад улсуудтай харьцуулахад өртэй байдал нь өндөр түвшинд байна. 2013-2014 оны механик өсөлтөд мэдээж орон сууцны 8 хувийн зээл нөлөөлсөн. Энэ зээл өрхүүдийг өртэй болгохоос гадна макро эдийн засагт дараагийн шокыг бий болгосон юм. Зээл өгч эхлэнгүүт орон сууцны үнэ ихээр өссөн. Одоо ч орон сууцны үнийн хөөсний хагаралт үргэлжилж байгаа. Нэг талаас энэ нь өрхүүдийг илүү эмзэг болгосон. Бас санхүүгийн шокыг эдийн засагт бий болгосон үйл явц боллоо” хэмээн дүгнэв.
Гэхдээ өрөө төлж чадахгүй өрхийн тоо олширвол банк шууд дампуурна гэсэн үг хараахан биш юм байна.
-Санхүүгийн зах зээлд барьцаа гэж бий. Барьцааны хөрөнгийн үнэлгээ, авсан зээлийнх нь зөрүүгээр банкны эрсдлийг тооцно. Барьцаанд тавьсан байр нь 80 сая, тухайн хүн 100 саяын өртэй бол зөрүү 20 саяын алдагдал хүлээх болдог. Хамгийн найдвартай барьцаа банкны хувьд орон сууц байдаг гэлээ.
ЗЭЭЛЭЭ
ТӨЛЖ ЧАДАХГҮЙД ХҮРЭХ МАГАДЛАЛТАЙ ӨРХИЙН ТОО НИЙТ ӨРХИЙН 14. 4 ХУВЬ БАЙНА
Зээлээ төлж чадахгүйд хүрэх магадлалтай өрхийн тоо нийт өрхийн 14,4 хувь нь байна. Орлого багатай эсвэл өндөр настай гишүүдтэй өрхүүдийн хувьд дампуурах хандлага илүү ажиглагдаж байгаа юм. Үлдсэн 85.6 хувь нь эерэг үлдэгдэлтэй гэсэн үг. Манайх Финлянд, Австри, Норвегтэй энэ түвшнээрээ ойролцоо очжээ. 500 мянга хүртэл төгрөгийг хуримтлуулж чадаж байгаа өрх хэд байгааг судлаачид бас сонирхсон байна. Өрөө төлөөд, хоол, хүнс, цахилгаан дулааны төлбөр, хувцас хунар гэх мэт зайлшгүй зардлаа дараад, 500 мянгыг үлдээж чадаж байгаа өрх 60 хувь нь байсан гэж Д.Ган-Очир ярилаа.
Харамсалтай нь эдийн засаг үүнээс илүү муудаж болохыг ч бодолцохоос аргагүй.
-Нөхцөл байдал илүү муудвал нэмж хэдэн өрх хүнд байдалд орох, санхүүгийн салбарт хэр их алдагдал хүлээхийг тооцож үзсэн. Зээлийн хүү өсвөл юу болох вэ, ажилгүйдэл нэмэгдвэл ямар нөхцөл үүсэх, орон сууцны үнэ үргэлжлээд буурвал юу болох вэ. Энэ бүгд нэг зэрэг тохиолдвол юу болох вэ гэдэгт энэ судалгаагаар хариу өгөхийг хичээсэн. Зээлийн хүү одоо байгаа түвшнээс 5 нэгж хувиар нэмэгдэхэд сөрөг үлдэгдэл орлоготой 14,4 хувийн өрхүүдийн тоо 15 хувь болж өсөх төлөв бий. Зээлийн хүү ийм хэмжээгээр нэмэгдвэл банкны алдагдал 8,4 хувьд хүрэх жишээтэй. Инфляци 10 хувь болоход сөрөг үлдэгдэл орлоготой 14,4 хувийн өрхийн эзлэх жин 19 хувь болж өсөхөөр байгаа юм. Орон сууцны үнэ 20 хувиар буувал банкуудын хүлээж болзошгүй алдагдлын хэмжээ 7,6 хувь болох нь.
Байдал илүү муудвал гэдэг нь зөвхөн муу амалсан төдий биш. Өмнө нь эдийн засаг хямрах үед тохиолдож байсан шокууд давтагдвал байдал ямар байхыг ч тооцож үзсэн байна.
Өмнөх түүхийг сөхвөл орон сууцны үнэ 2014-2015 онд 12 орчим хувиар буусан удаатай. 2009-2011 онд хүү 2,25 нэг хувиар өсчээ. Энэ бол манайд ажиглагдсан шокууд шүү дээ. Хэрэглээний бүтээгдэхүүний үнэ 2009-2011 оны хооронд 12 орчим хувиар өсчээ. 2012 оны нөхцлүүдийг авч ийм тооцоолол хийж үзэхэд сөрөг үлдэгдэл орлоготой өрхийн тоо 21-22 хувь гарчээ. Зээлээ төлж чадахгүй балрах магадлалтай өрхийн тоо одоогийнхоос илүү олон байсныг анзаарав уу. Үүнээс хүн амын орлого, өрхийн санхүүгийн байдал өмнөхөөс сайжирсан гэж дүгнэж болохоор байгаа юм. Гэсэн ч өдгөө өрхүүдийн өр нэмэгдсэн болохоор илүү эмзэг болсон гэдэг нь муу мэдээ.
ДАМПУУРАХ
МАГАДЛАЛТАЙ ӨРХҮҮДЭД УЧРАХ ДАРАМТЫГ ЗӨӨЛРҮҮЛЭХ БОЛОМЖТОЙ ЮУ?
-Бусад хүчин зүйлтэй харьцуулахад үнийн өсөлт, зээлийн хүү нэмэгдэх нь зээлтэй хүмүүст ирэх дарамтыг нэмэгдүүлдэг. Зээлийн хүүг тэлэх байдалд хүргэх ёсгүй. Тэтгэврийн зээлтэй хүмүүст энэ шокууд илүү дарамт учруулдаг. Тийм учраас тэдэнд чиглэсэн төрийн бодлогуудыг хэрэгжүүлэх шаардлага бий. Инфляцийг өсгөхгүй, зээлийн хүүг нэмэгдүүлэхгүй байх, тогтвортой орчныг бүрдүүлэх учиртай. Зорилтот хэсэгт нийгмийн халамжийг сайжруулах хэрэгтэй гэж судлаач Д.Ган-Очир хэллээ.
Монголд ч бас зээлээ төлж чадахгүй, байраа хураалгах нөхцөл байдал үүсэх болов уу гэж хэрэгт дурлаад авлаа.
-Монгол хүний онцлог бий л дээ. Монгол хүн нэгэнт байраа аваад тохижуулж, гал голомтоо бадраан, зээлийн эргэн төлөлтийг хийгээд эхэлсэн бол байраа хаяхгүй. Тэгээд ч байраа зараад дахиад байр авна гэдэг зардал өндөртэй. Бичиг баримт бүрдүүлэх, банктай учраа олох, шүүхээр явах, дахиад байр хайх гээд олон эрсдэл бий гэж судлаач тайлбарлав. Зээлийн мэдээллийн нэгдсэн сан байгаа учраас байраа хураалгасан найдваргүй этгээдэд дахин зээл олдохгүй л болов уу. Америкт бол залуус нь түрээсийн байранд амьдраад явах бололцоотой байдаг бол монголчуудын хувьд байр худалдаж авах нь насаараа хийх хамгийн үнэтэй хөрөнгө оруулалт байдаг гэх мэт соёлын ялгаатай шүү дээ.