Түрүүч нь №081(5924) дугаарт
Монгол Улсын төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой ярилцлаа.
-Та бид хоёр өмнөх яриандаа Удвал гуайгаа, Оюун гуайгаа дурссан. Одоо танаас Ламзавын Ванган гуайн тухай асуумаар байна?
-Ванган бол Явуу, Чимид, Гайтав гээд алтан үеийнхний жинхэнэ алтнуудтай холбоод тавьчихсан юм шиг сүжирч явсан суутан байлаа. Хэрвээ Ванган төрөөгүйсэн, Монголд тийм зохиолч байгаагүйсэн бол гэж бодоход аймаар санагддаг. “Түмний нэг”, “Тэмцэл”, “Өглөө” “Сэрэлт” кинонууд дэлгэцнээ гараагүй, “Эмч нар”, “Арвайн талд”, “Ач хүүгийн зүүд” жүжгүүд тайзнаа тоглогдохгүй нь лавтай. Тэр Монголын кино урлагт олны хайртай Бумаа буюу Цэвээнжав, ээдрээтэй цагийн ээдрээтэй эр “өгөр толгой” Гүрсэд гээд олон жүжигчнийг төрүүлсэн юм. “Энэ жаахан Ванган хэр баргийн зуун зохиолчтой тэнцэнэ” гэж Явуу үнэлдэг байсан. Ванган гуайг тэртээ жаран долоон онд анх харж билээ. Одоогийн хуучин төв эмийн сангаас зүүн хойхно гурван давхар байрны нэгдүгээр давхарт тэднийх суудаг байв. Мухрын өрөөндөө их том цагаан царсан ширээтэй. Түүний ард агуу их Ванган заларна даа. “Үер”-ийн Болд өвгөн буюу Сангижавын Гэндэн гуайтай хамт очсон юм. Гээнээ “Үхлээ, Вангүн гуай минь” гэж тоглоомоор ч юм шиг, үнэнээсээ ч юм шиг хэлж байсан. Өвгөн шартчихаад уулын бүлцгэр нүд нь улам бүлцийж нулимс нь цийлэгнэн хэцүүхэн байгаа нь илт. Ванган “Гээнээ минь тогт тогт” гээд л. Архинд явах боллоо, би гараад ирье гэтэл “Чи гарч яаж болохов. Манай зочин, дээр нь миний Явуугийн шавь” гэснээ гэрийн эзэн өөрөө могжгос гээд гарч билээ. Гээнээ надад сүүлд Ар жанчивлангийн амралтад байхдаа “Би чамд үүнийг өгье” гээд сарвайсан нь орос хэл дээрх Чеховын ном байсан. Ингэж би чинь Ванганы ачаар, бас Гэндэн гуайн ачаар Чеховтой золгосон хүн юм.
-“Цэцэн ханы их Лууяа” Дагвын Лувсаншарав гуайтай та ойр явсан. Лувсаншарав гуай Явуугийн хамгийн дотны нөхөр. Түүнээс мэдээж та багшийнхаа тухай олон л асуусан байж таарна?
-Лууяа тавин дөрвөн оны намар оройхон Москвад очжээ. Чайковскийн хөгжмийн дээдэд очиж байгаа нь тэр. Гэтэл сургууль нь авахгүй. “Манайд дөрөвдүгээр анги төгссөн хүн орно гэж байдаггүй юм” гээд маргаан дэгдсэн гэдэг. Зарим нь шоолж инээж, зарим нь бүр уурлах ч маягтай байжээ. Бүтэн сарын хугацаанд гуйсны эцэст ерөөсөө харья гэж шийдэн хувцас хунараа базаана биз дээ. Тэгтэл манай элчингийн Вандан гэдэг хүн “Чи яасан шантрамхай хүү вэ” гэж загнаад удахгүй нотны мэдлэг, удирдаачийн дадлага, төгөлдөр хуурын чадвар шалгана гэж хэлж л дээ. Гэвч Лууяа тэр бүхэнд бэлтгэхийн оронд гэргийдээ зориулан дуу бичихээр шийдсэн байгаа юм.
“Атар хээрийг чимэглэсэн
Алаг цэцгэнд би дуртай
Ариун хайрыг минь булаасан
Амраг чамдаа би хайртай…” гэх дөрвөн мөр бичээд ая хийчихэж. Яг тэр жил нь Горькийн сургуульд Явуу багш очиж таарахгүй юу. Лууяа Явуугаа Хулан гэж дууддаг байлаа. Өнөө дөрвөн мөрөө гүйцээгээд өгөөч гэж Хуландаа өгөхөд
“Холоос гүйдэлтэй борлог минь
Сулдаа ганхам жороо доо
Голоос хайртай амраг минь
Шөнөдөө гэрэлтэм царайлаг даа…” хэмээх бадгуудыг бичиж өгснөөр “Би чамд хайртай” дуу төрсөн түүхтэй. “Лувсаншарав, Авирын Чойжилжав бид нар бүтэн сайнд цуглаж өрөөндөө үдэшлэг хийдэг байлаа” гэж Явуу дурсдаг сан. Тэр хэд дээр Сайд нарын зөвлөлийн орлогч болсон Сүрэн, мөн ардын жүжигчин Дугарсанжаа нар нэмэгдэж ирдэг байж. Энэ тухай Лууяа “Хулангийн шүлгүүд Орост их орчуулагдана. Шагнал их авна. Бидэнд ирсэн тарваган малгай, савхин дээл энэ тэрийг Сүрэн дорхон нь зарна. Дугарсанжаа Москвагийн радиод нэвтрүүлэг уншиж мөнгө олно. Бид мөнгөтэй балхалзаж байлаа. Явуу архийг шилээр нь авахгүй, арав арваар нь, саваар нь авна. Монгол орос охид өрөөгөөр нь холхино. Тэд Явууд л хандарна. Даанч манай хүн урамгүй л дээ. Төгсөхдөө Хулан маань Бээжин ресторанд аварга дайллага хийсэн. Евгений Долматовский, Лев Ошанин гээд олон зохиолчид оролцсон” хэмээн нөхрийнхөө тухай ярьж байв. “Хулан минь, сайн анд нөхөр минь наян хоёр оны дөрөвдүгээр сарын тэр өглөө манайхаар сүүлчийн удаа орсон юм даа” гээд Лууяа хоолой нь зангирч, гоё мөнгөн гаансаа гаргаад тамхи нэрэн сууж билээ. Явуу багш Лууяа хоёр дөч гаруй дуу хийсэн гэдэг шүү. Явуу багш шүлгийг удаан бичдэг хүн. Харин хамгийн хурдан бичсэн шүлгийн нэг нь Лууяагийн “Эх орон бат оршиг” магтуугийн шүлэг юм билээ.
-“Хүн болгонд өөр өөрийн Цэдэндорж байдаг биз ээ” гэж та хэлж, бичиж ч байсан. Таны Цэдэндоржийн тухай асууя?
-Тийм ээ, надад бас өөрийн гэсэн Цэдэндорж байдаг. Нэрт яруу найрагч, орчуулагч, соён гэгээрүүлэгч хэмээх эл эрхмийн европ зүгийн ногоон цэнхэр нүд, шар царай, сайхан хүрэн хөмсөг, хууз сахал, дөлгөөн яриа түүний тухай санах бүрийд эргэн дурсагддаг юм. Жаран гурван оны зун билүү дээ. Нэг их бороотой өдөр Төв аймагт дэлгүүрийн өмнө, онгойхыг нь хүлээн шалба норчихсон зогсож байсан залуухан Цэдэндоржийг би мартдаггүй. Хажуу тийш самнасан богинохон үснээс нь ус гойжиж, нүдний зузаан шилээ олонтаа арчиж байв. Хажууд нь зогсоо шөвгөр хамартай, нүүр нь ер бусын олон үрчлээстэй бор хүнийг Донровын Намдаг гуай, дугуй хар малгайтай, ганган ширвээ сахалтай, данхар цагаан эрийг Зон-Пай-Жингийн Баттулга гэдгийг олны ярианаас ойлгож авсан. Шүлэглэх өвчин ид гаарч, зохиолчидтой танилцаж байна гэж зүүдлэх нь холгүй явсан хөдөөгийн шалчгар банди тэр гурван аваргатай ганц үг ч сольж чадаагүй нь үнэн. Орос Есенин, Горький, америк Уолт Уитмен, шотланд Бернс, хятад Лу Синь, куба Николас Гильен гээд дэлхийн үгийн сайчуудаас шилж орчуулсан Цэдэндорж “Амьд голтой мөртлөө үхсэн хатсан юм шиг хүн байх юм. Үхсэн хатсан мөртлөө амьд юм шиг хүн байх юм” хэмээн хүмүүст сануулж, “Хүйтэн хүйтэн л гэнэ. Хүний сэтгэлээс илүү хүйтэн нь хаана байна” хэмээн цөхрөн гайхаж байсан юм. Үүгээрээ тэр Раавиндраанат Таагүүрийн хэлсэнчлэн “Ертөнцийн агуу их сониуч хүүхэд” байжээ гэж бодогддог. Энэ нийгэм, хүмүүс нэг л болохгүй байна гэдгийг хэлж, өөрийг нь ад үзсэн нөхдийн өөдөөс “Хүнийг алж болно, хүний ялж чадахгүй” гэх Эрнест Хэмингуэйн үгийг иш татах дуртай байсан. Тэртээ далан оны тавдугаар сарын нэгэн. Майн баярын өдөр. Анхны ном “Нутгийн зургаан өнгө”-өө угааж явсан надад бүр чиг давхар баяр байхаас яахав. Уг номын эхийг яруу найргийн зөвлөлөөр хэлэлцэхэд Цэдэндорж “Нутгийн зургаан өнгө” гэж нэрийг өгсөн байдаг. Анхны бүтээлийн нэр хайрласан түүнд хүндэтгэлтэй очлоо. Дөчин мянгатын байранд нь хүрч очиход цонхоор хаврын нар ээн, номоор дүүрэн дулаахан өрөөнд сууж Цэдэндоржийн яриаг сонсохдоо би өөрийгөө юу ч мэдэхгүй, яруу найрагч болох гэсэн омголон хүслээс өөр зүйлгүй хийсч яваагаа айхтар мэдэрч билээ. Ийм аз тавиланг надад хайрласан. Дараахан нь тэрээр манайхыг Төв аймагт байхад зочилж “Би чамд бурхан авчирлаа” хэмээн хүрэн ширэн цүнхнээсээ хагалбар халимагтай Сергей Есениний хөргийг гаргаж ирсэн. Бурхнаас авсан бурхан тэр хөрөг одоо миний шүтээний нэг гэж хэлж болно. Ингээд бодох нь ээ, энэ утга зохиол, Монголын яруу найраг надад бүх юмыг өгсөн. Хариуд нь би юу өгөв гэхээр тэр нь харин чамлагддаг. Олон сайхан юмны нэг нь тэнгэрлиг найрагч ах нар маань юм. Тэдний нэг нь Мишигийн Цэдэндорж гарцаагүй. Бас нөгөө нь овог ижил Мишигийн Ширчинсүрэнг би хэлнэ.
-Дэндүү тунгалаг хүн байсан гэж Ширчинсүрэн найрагчийг та хэлдэг?
-Үнэхээр тунгалаг гоё хүн. Тоос шороотой орчлон дээр чинь насан туршаа тунгалаг явна гэдэг амаргүй л дээ.1966 оны зургадугаар сарын 17-нд Явуу багш, Сүрэнжав хоёр галлагаатай ганц өрөөнд минь ирээд, би тэр өдөр тэнгэрийн дор багтахгүй л амьтан болж хоцорсон. Явуу багш “Бид Сэргэлэн сумын клубт шүлэг унших гэж байна. Чи очиж манай нөхөдтэй танилцахгүй юу” гэлээ. Надад тэр том зохиолч, найрагчидтай танилцах зүрх хүрэхгүй. Намайг тэд мэдэхгүй юм чинь. Сая л гэртээ Явуу багштай уулзсан хүн. Очлоо. Лхамсүрэн гуай нэлээн хождоод хятад далбагар сийрсэн малгайгаар даллаад, сансрын нисгэгч бууж ирж байгаа юм шиг мундаг орж ирсэн. Цэдэндорж, Дашдооров гээд бузгай бүгдийг харлаа. Ширчинсүрэн гэж цав цагаан костьюм, цагаан ботинк, тас хар үс, цагаан чулуун шилтэй, царай нь цав цагаан тэр миний харцыг булаалгүй хаачихав. “Өрөлт миний төрсөн нутаг” гээд тунгалаг гоё хоолойгоор уншлаа. Яруу найрагч гэдэг чинь ийм гоё хүн байдаг юм байна гэж эрхгүй бодсон. Гаднах өнгө нь тийм байтал удаа ч түүний сэтгэл нь цагаан, тунгалаг болохыг нь мэдэрсэн. Би ахаа гэж хүндэтгэж, намайг дүүгээ гэж хайрласан юм. Москвад байхад нь Долгорын Нямаа, Пүрэвсүрэн бид очиж хоолыг нь хороож л байлаа. “Гангар шаазан”, “Хайр”, “Ган” гээд жигтэйхэн сайхан дуулиуд бичсэн. Дуулийн тухай яриа хөөрөө болоход Ширчинсүрэнгийн нэр байхгүйд би харамсдаг юм. Дашзэвэгийн Сэнгээгийн гаргасан хэдэн хүний нэг. Явуу, Эрдэнэ, Мягмар, Ширчинсүрэн, Пүрэвдорж гээд бодохоор Сэнгээ хүн танихдаа хосгүй хүн байж шүү.
-Төрийн шагналт найрагч Цэгмидийн Гайтавын тухай “Монголын найргийн улаан алмааз эрдэнэ” гэж та нэгэнтээ бичсэн санагдана. Гайтав гуайн тухай бас л асуулгүй өнгөрч боломгүй…?
-“Улаан алмааз эрдэнэ”-ийн тухайд бол би хэлээгүй юм аа. Дэндэвийн Пүрэвдорж хэлсэн юм. Мань аварга “Гайтавыг намын дуучин байсан мэтээр ойлговол худлаа л даа. Тэгж ярих юм бол чиний дууч байсан гэж залууст хэлмээр байна. Улаан хамарт, ер нь улаан л гээд байдаг. Яг жинхэнэдээ улаан алмааз эрдэнэ юм шүү дээ” гэж хэлж билээ. Айхтар онож хэлж байгаа юм шүү. Үнэндээ Гайтав бол монголчуудын дунд хувь заяагаар төрсөн эрдэнэ байсан. Түүн шиг шударга, бэлэн цэцэн хүн ховор. Би гэдэг жулдрай Төв аймгийн залуучуудын эвлэлийн хороонд байхдаа Гайтав гуайг нутагтаа урилаа. Хотоос машинаар ирж авч байлаа. Уулзалтын төгсгөлд “Залуучуудын марш” дууг нь дуулсан юм. “Уул харагдвал давж гарна, үүл харагдвал ярж гарна…” гээд гоё дуу. Гайтав гуай өөрөө босч зогсоод амаа том ангайгаад дуулж байхыг нь дэргэдээс нь харж зогссон. Би дотроо их настай хүн юм байна гэж бодож байлаа. Хожим бодох нь ээ, 36-тай л байж. Тэгж л нүүр нүүрээ харалцсанаас хойш гэрээр нь олон ч орж гарсан. Шатар нүүгээд л сууж байна. Манай Банхар (Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн) тэр хоёр шатар нүүнэ. Пүрэвсүрэн ууж идээд ажлаасаа донго их хүртэнэ. Гайтав өнөөхөө Донгоосүрэн гээд нэрлэчихсэн, бушуу нүүгээч, хожигдохын хооронд бодохын хэрэг байна уу гэж хорыг нь хусна.
-Базарын Цэдэндамбаа гэж хүнгэнэсэн хоолойтой, олонтой гэж жигтэйхэн, яасан ч гоё хүн байгаа вэ. Та бол Дамбаадаа их хайртай даа?
-Дамбааг мориндоо дөрөөлчихлөө гэж дуулаад Зохиолчдын хороо, радио телевизийн хороо яана даа гэж бодож байлаа. Гэхдээ хорвоо болдог л хойно. Миний тухай ямар нэгэн яриа болоход заавал ч үгүй Дамбаагийн тухай дурсагдаж байгаасай гэж би боддог. Ингэхэд би чинь Цэдэндамбааг гэрлүүлчихсэн хүн. Б.Шаравнямбуу гэж найруулал сайхан бичдэг зохиолч байсан юм. Би зохиолчдын хорооны Залуу зохиолчдын зөвлөлийн дарга байхдаа түүнийг хариуцаж эвлэлд элсүүлсэн ухаантай. Тэрхүү ерөөлийг бодсон уу, мань нөхөр нэг өдөр Эрдэнэ баавай, Ц.Хасбаатар, Ж.Бямбаа, Цэдэндамбаа бид хэдийг гэртээ урилаа, мундаг ч дайллаа. Оройхон явах болоход Цэдэндамбаа “Би ч явъяа” гээд 30-ийн хүрэн цуваа шүүрлээ. Тэр үед манай хүн ганц бие, аав нь бурхан болчихсон нэг л базаахгүй байсан. Дамбаад “Чи юундаа яардаг юм. Аажуу уужуу харина биз. Шаравнямбуугийн авгайн эгч, тэр намбатай шар авгай чамд мөн сайн байнаа” гэчихэв. Дамбаа өөдөөс “Яаж байна” гэлээ. “Үгүй ээ, чи энэ том зохиолч байж хүүхэн хүний нүдтэй ярьдаггүй юм уу” гэхэд “юм л ажигласангүй” гэнэ. Хариуд нь “Чи ч хэрэггүй болж байгаа юм байна, өтөлж байгаа юм байна” гэж хэлээд үлдээчихсэн. Түүнээ дараа нь би мартчихаж. Өнөөхтэй чинь нэг таартал “За хө учир ч ургасан даа” гэж билээ. Ингэж Дамбаа минь сайхан ханьтай болсон. Манай хүн бол аварга том зохиолч шүү дээ. “Алтан-Өлгий”, “Арван хоёр өнгө”, “Хадуур давтдаг шувуу” гээд дандаа л төрөлх Онон, Балж, Хулжийн голын нь ус аршаан үнэртэж, долгилох чимээ сонсогдмоор, тайгын нь өвс ногоо агаар салхи ханхалж, дүнжгэр дүнжгэр хөх дүнзэн байшин, хөглөгөр хөглөгөр өвс нурууд бадаг мөрүүдийнх нь хоорондуур харагдмаар сайхан номууд. “Гашилсан сүү” гэж алдартай найрууллыг нь би муухан туужаас дээр гэж боддог.
“Будан татаад униартсан
Буурал хангайн сайхныг ээ хө
Буурь нь хүртэл арилаагүй
Буянтай аавын минь нутаг даа
Цэцгийн гурван сардаа
Эцгийн нутгаар дайраарай…”. Ингэж л уянга ухаанаар эвлэн ундардаг сан. “Халхын зохиолчдоос Цоодол надад их сайн байдаг юм. Түүнтэй ойр яваарай” гэж Дашболхойн Дамбадаржаадаа уйлж байгаад хэлсэн гэдэг. Үнэндээ Дамбаа минь надад баярлалгүй яахав дээ. Хоёулаа баахан л ярилаа. Үеийнхнийхээ тухай бага ярих шиг боллоо. Дараа нэг үргэлжлүүлэх боломж гарна биз ээ. Ламжавын Лувсандорж, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Бямбажавын Хүрэлбаатар, Довчингийн Отгонсүрэн, Дамбын Цэмбэл, Зундуйн Дорж, Тоомойн Очирхүү… ямар галтай амьтад гэж санана. Ихэнх нь өнөөдөр алга даа.
-Манай үеийнхэн гэснээс тэр жил Урианхай ах, Очирхүү гуай та гурав галт тэргээр Москва орсон дурсамж хөвөрдөг?
-1976 оны намар юм. Тэгж явахдаа Армений нутаг Казахын талд Гамзатовыг анх харж билээ.Цав цагаан толгойтой, ув улаан нүүртэй, мантгар улаан хүн “мусалманичууд аа” гэж хашгираад нэг гартаа коняк барьчихсан явсан нь Гамзатов байсан. Мэнд хүргээд “Та манай өрөөгөөр орохгүй юу” гэхэд дуртай яа зөвшөөрсөн юм. Тийнхүү алдарт дорнын Казахын талд Монголынхоо цагаан архийг задалж, “энэ их сайхан архи байна” гэж Гамзатов хэлээд гурван хундага тогтоосон шүү. “Монголчууд их сайхан хүмүүс. Би танай Удвалыг сайн танина. Дашзэвэгийн Сэнгээ манай ангийн хамгийн авьяастай хүн байсан. Би Горькийн сургуульд байхдаа Сэнгээгийн ард сууна. Зохион бичлэг элдэв шидийн юм ороход хуулдаг байсан. Заримдаа буруу ч хуулдаг байсан. Сэнгээ орос хэлэнд гаргуун. Хааяа Москвагийн радио руу явж мөнгөтэй болж ирээд биднийг даадаг байсан” гэж инээвхийлж билээ. “Монголчууд их сайн хүмүүс” гэж Гамзатов хоёр удаа хэлэхийг нь би сонссон. Очирхүү, Урианхай бид гуравт хэлсэн нь тэр. Сүүлд 1989 онд Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн 50 жилийн ойгоор очихдоо сонссон юм. “Москва” зочид буудалд очиход Гамзатов хаалгыг нь онгойлгож чадахгүй, их согтуу байж билээ. Монголоос Дожоогийн Цэдэв, Дооров, Дашдоржийн Наваансүрэн гуай бид явсан. Хаалгыг нь онгойлгоод өгтөл “Та нар хаанахын хүмүүс вэ” гэж байна, бид монголчуудаа гэхэд “Их сайн хүмүүс, их баярлалаа” гэж билээ.