Монгол Улсын Төрийн шагналт, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн ахмад эмч Доржийн Дандийтай ярилцлаа.
-Та Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын хүн. Жамцын Бадраа гуай, төвд хэлний Хүрлээ багш гээд дандаа аваргууд төрсөн нутаг даа?
-Манай сумаас яалт ч байхгүй оюун билгийн бурхад төрсөн. Авшиг ерөөлтэй сайхан нутаг. Жамцын Бадраа, Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар, Чойсүрэнгийн Дагвадорж гээд эрдэмтэн мэргэдийн нэрийг хэлэхэд сайхан байна. “Саа мөнгөн Хэрлэн”, “Бодлын цагаан хун”-г бичдэг Дүгэрийн Амгалан мөн л манай нутаг. Цэвэгжавын Жамьянжав гэж Хөдөө аж ахуйн их сургуулийг үүсгэн байгуулж, олон жил залуурдан авч явсан эрхэм хүн байна. Сэтгэцийн эмнэлэг, хий судлалын больниц буюу галзуугийн больницын гавьяат эмч Доржжадамба байна. Рэнцэнгийн Донгиндоо гэж физиологийн ухааныг Монголд хөгжүүлэхэд хүчин зүтгэсэн, биеийн тамир анагаахын ухаан, хүний эрүүл биеийн физиологиор мэргэшсэн хүн бий. Гомбожавын Бямбажав гэж Дарханы Удирдлагын академийн салбарыг удирдаж буй яруу найрагч байна. Дөрөв, тавхан настай байхдаа ээжийнхээ гараас хөтлөөд тарваган тахлын голомтноос амьд гарч байсан ус уух азтай хүүхэд. Эцэг нь алтан шар Гомбожав гэж эмнэлгийн сувилагч сайхан хүн байлаа. Арбулагийн Их уулын өвөрт Номтод Бадраа бид ойрхон төрсөн. Жалханз хутагтын шавь жаахан гэгээний нутаг. Манай аав Дорж Жалханз хутагтын шавийн жасын малыг малллаж байсан. Жамцын Бадраа бол манай сургуулийн түлээчин байсан хүн. Бадраагийн сүхний дуу өдөржин тасардаггүй байлаа. Ёндон гэж дүүтэйгээ хамт бага сургуулийн арваад гэрийн гадаа түлээгээ жиргэж хатаадаг ажилтай. Ингэж явахдаа Лодойдамба гуайн төрсөн дүү Шийтэр гэж хүнээр орос хэл заалгаж байсан юм билээ. Тэгээд л гэнэтхэн Мөрөнгийн дунд сургууль руу яваад өгсөн. Дөчөөд оны дундуур бидэнтэй ойролцоохон их сургуулийн хэл уран зохиолын ангийг төгсөөд нутагтаа багшаар очсон. Аав нь манай сум нэгдлийн дарга байсан тагжгар Жамц гэж хүн байлаа.
-Эрдмийн мөр хөөсөн он жилүүдээ дурсахгүй юу?
-Арван таван нас хүрч байх тэр жилүүдэд дэлхийн хоёрдугаар дайн эхэлчихсэн байлаа. Миний бие хөдөө мал маллах, жин тээх, өртөө улаа нэхэх, зарлага хийх ажил хийнэ. Тариалан суманд газар хагалж үр тариа тарьж байсан. Иймэрхүү ажлууд хийж явтал нэг өдөр сумын дарга дуудлаа гэнэ шүү. Яваад очтол Алтанбулагийн техникумд явна аа гэдэг юм. Алтанбулаг гэж хаана байдгийг мэдэхгүй. Сумынхаа Шашжав нэг хүнээс асуутал өндөр өндөр хашаатай, орос нохой ихтэй, далай ус ховор, хилд л ойрхон газар байх гэдэг юм. Үнэхээр ойртуулж хэлсэн шүү. Шашжав гуай хэлмэгдлээр баригдаад арваад жил суугаад гарсан, их ч юм үзэж дуулсан хүн байлаа. 1945 оны наймдугаар сарын 22-нд Шар хөвийн дөрөлж дээр гарч ирлээ. Улаанбаатар гээд байсан надад бол цагаанбаатар гэж хэлж болохоор цав цагаан хот харагддаг юм. Алтанбулагаа болиод Мөрөнгөөс Чойжамц гэж буриад багшид тушаагдаад ачааны машин дээр гурав хоног толгойгоо эргэтэл явж ирсэн нь тэр юм. Нэг их гоё газар оруулаад унтууллаа. Тэр нь Хятадын өргөн чөлөөнд байдаг цэргийн хэвлэх байсан мал эмнэлгийн техникум юм байна. Мал эмнэлгийн техникумд гурван жил сураад их сургуульд орсон. 1948 онд ороод 1953 онд их сургуулийг төгссөн. Бүх хичээл орос хэл дээр орно. Ромбо дипломтой малын эмч болоод Хөвсгөл аймагт очиж байлаа. Нутагтаа хоёр жил болоод Мал аж ахуйн яаманд дуудагдаж ирсэн. Дэлэгжунайн Балжинням гэж улс төрийн товчооны орлогч, мал аж ахуйн сайд байсан. Тэр хүний шуурхай референт болдог юм. 1955 оноос тухайн үеийн Эрүүлийг хамгаалах яамны харьяа СанБак институтэд дархлаажуулалтын лабораторийн эрхлэгчээр томилогдон ажилласан. 1960-1968 онд бактер шинжилгээний газрын СанБак институтын дарга, дараа нь халдвар нян судлалын улсын институтын орлогч захирал, Биобэлдмэл цусны үйлдвэр шинжилгээний институтын захирал, Иммуноглобулины тасгийн дарга секторын эрхлэгч зэрэг албыг гүйцэтгэсэн. Нэр нь өөрчлөгдөөд л байсан болохоос нэг газар би чинь тасралтгүй 70 жил ажилласан хүн шүү.
-Төрийн шагнал хүртсэн бүтээлийнхээ тухай ярихгүй юу?
-Шар өвчин хөдөө хотгүй хүйс тэмтэрч байлаа. Түүний үлдэгдэл одоогийн элэгний өвчлөл шүү дээ. Энэ өвчнийг анагаах гаммаглобулин гэж чухал юм байдаг гэнээ. Хүний цуснаас гаргаж авдаг чухал тариа. Гадаадаас авах хэрэгтэй. Монголд хийж болох эсэхийг хэн ч мэдэхгүй. Нэрийг нь хэлж чадахгүй. Чехословак, Швейцарь зэрэг орноос өндөр валютаар худалдаж авсан. Монголд хийх боломжгүй. Амаржсан эхийн эхэсийн цуснаас авч хийдэг гэнэ яриа газар аваад тэр агуу том ажилд би гэдэг хүн томилогдсон юм. Олон сая хүнтэй, олон амаржсан эхтэй орноос хийдэг болохоос донор гэхээр цөөхөн. Био хими, биотехнологийн тоног төхөөрөмж ч байхгүй. Ёстой нөгөө харганы ноос түүгээд эсгий хийхийн үлгэр болж байгаа юм. Ийм л үед намайг хойш нь явууллаа. Гаммаглобулин хийхээр явууллаа. Би ч хийж болно гээд хэлчихлээ. Тооцоо энээ тэрээг нь гаргаад ирлээ. Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор мянган ампул гаммаглобулин гаргалаа. 1000 хүүхдэд тарихыг хийж байсан. 1955 оноос 1961 оны хооронд яр тэмбүү өвчний далд хэлбэрийн цусны шинжилгээгээ илрүүлэх шаардлагатай онош зүйн дөрвөн бодис гаргасан. Туулайн цусны сийвэнгээс гаргасан гемолизин байна. Мөн ваасерманы эсрэг төрөгч, цитохоль, каннын эсрэг төрөгчийг үхрийн зүрхний булчингаас липопротеид полисахаридаас ялган авсан бодис гэж хэлэхэд ард түмэн мэдэх биз ээ. Монгол амаржигчдын нярайлсан эхчүүдийн эхэсийн цуснаас монгол гаммаглобулин гэх сонгомол шинэчлэлийн бүтээгдэхүүн хийснээ эрүүл мэндийн практикт нэвтрүүлсэн гэж Төрийн шагнал олгосон. Шар өвчин ч байхгүй болж байсан. Энэ тариа 30 жил болоод 2009 оноос больсон. Галзуу өвчнөөс сэргийлэх вакциныг 1957 онд амьтны уураг тархины эд эсэд вирусийг өсгөвөрлөн гарган авч эрүүл мэндийн практикт 50 гаруй жил үр дүнтэй ашиглаж олон арван хүмүүсийг аюулт галзуу өвчний эрсдэлээс сэргийлсэн. Таваас хорин хувь альбумины уурагт бэлдмэл эх барих эмэгтэйчүүд, мэс засал, бөөр, элэг тархи, халдварт болон халдварт бус өвчний үед хэрэглэдэг нэн хэрэгцээт цусны уургийн бэлдмэл байна. Сахуу татрангийн эсрэг хэт дархлаат эмчилгээний ийлдэс байна. Хиймэл бөөрний гемодилазын бикарбонатад суурилсан концентрац уусмал гээд Монголын эрүүл мэндийн шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмэр их ээ. Сүүлийн жилүүдэд галзуу боом стафилакокк халдварын эсрэг өвөрмөц иммуноглобулины бэлдмэлүүд мөн арьс цаймаглах өвчний эсрэг мелагенин тосон түрхэц зэрэг шинжлэх ухааны технологийн төсөлт ажлуудыг хэрэгжүүлэх үйлдвэр практикт нэвтрүүлэхийн төлөө хөдөлмөр бүтээлээ зориулсан. Уг бүтээгдэхүүнтэй холбогдуулан эрдэм шинжилгээ судалгааны ном товхимол өгүүллэг технологи зэрэг албажуулсан 100 гаруй бүтээл туурвисан. Үүнээс хорь шахам нь гадаадын нэр хүндтэй сэтгүүлд хэвлэгдсэн байна. Тухайн үеийн хүн амын дунд олонтаа тохиолдох элдэв халдварт өвчнийг үүсгэгч микробын тухайн нэгэн амьд ертөнц бидний хамт амьдарч байдаг. Тэдгээрээс өөрийгөө яаж сэргийлэх хамгаалах талаар олон арван ном товхимол боловсруулан бичиж түмний хүртээл болгожээ. Тухайлбал, “Халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх биотарилга”, “Амьтны ямар өвчин хүнд халдаж болох вэ”, “Гэдэсний халдварт өвчнөөр өвчлөхгүй байж болно”, “Монгол элгэн тараг эмчилгээний сувилгааны идээ”, “Халдвараас сэргийлэх оношлох, эмчлэх, биологийн зарим бэлдмэл” зэрэг номуудыг хэлж болох юм. Тэртээ жаран онд америк гаралтай бактериологич мэргэжилтэй зохиолч Поль Дэ Крайфын туурвисан “Нянгийн ангуучин”, “Эсэн мэндийн тулалдаан” гэдэг алдарт зохиолыг Ш.Гаадамба, Г.Жамбаа нартай хамтарч орчуулан олны хүртээл болгосон.
-“Нянгийн ангуучин” номыг орчуулахдаа Ринчен гуайтай их ойр байсан гэдэг?
-Тийм ээ, “Нянгийн ангуучин” гэдэг номыг орчуулах болоод Ринчен гуайтай ойр байсан. Тухайн номыг Ринчен гуай 1935 онд орчуулаад хуучин монгол бичгээр хэвлүүлчихсэн юм байна. Гаадамба бид хоёр кирилл үсэгт буулгах гээд байгаа. Монголын зохиолчдын эвлэлийн хорооны төлөвлөгөөнд оруулчихлаа. Тэр чинь далаад оны эхэн үе. Намайг Ринчен гуайтай уулз гэж гэрт нь оруулсан хүн бол Гаадамба юм. “Бид хоёр үзэл санаа сайн таарч өгдөггүй юм. Чи сайн зөвлөгөө аваад ир” гээд орууллаа. “Би энэ номыг герман хэлнээс товчилж утгачилж орчуулсан. Та нар орос хэлнээс орчуулж байгаа юм байна. Орос хэлнээс орчуулахдаа хамгийн гол нь зохиогчийн өөрийнх нь энгийн хар ярианы хэллэгээр бичээрэй” гэж Ринчен гуай хэллээ. Түүнээс өмнө Ри багштай Унгарт цол хамгаалаад ирэхэд нь хотын намын хороон дээр уулзалт зохион байгуулж байсан.
“Таныг янз бүрээр л хэлэх юм даа” гэхэд “Шарил дээр минь хэнгэрэг цан цохих юм байгаа биз дээ” хэмээн хариулж байж билээ. Жаран зургаан онд Чехословакт амарч байхад Карл вар гэж алдартай амралтын газар байсан. Мод нь ногооноороо гоё юм аа гэхэд “Эндэхийн мод ч дээ манай театрын зураач Гаваа, Намхайцэрэн хоёрын зурсан зурагнаас ялгагдах юмгүй, үнэр амтгүй юм байна” гэж билээ. Их сургуулийн дугуйланд явдаг байхад нэг удаа Ринчен гуай ирж хичээл заасан. Шохой бариад самбар дээр хаялга, татлага, гэдэс гэснээ шүлэг тайлбарлаад унасан. “Хүмүүний махан хүнстэнгүүд хүрэл чилагуун зүрхтэнгүүд, гал могойн ташууртангууд, галзуу чонон хөлөгтөнгүүд” гэж бичсээн Нацагдоржийн “Хэнтий, Хангай, Сияны өндөр сайхан нирунууд хойд зүгийн чимэг болсон ойн хөвч агулнууд” хэмээн “Миний нутаг” шүлгийг нь уйгаржингаар бичиж уншаад Нацагдорж үүнээс санаа авч бичсэн гэж хэлж байсан. Тэгээд баахан үг тайлбарласан юм. Огторгуй гэдэг чинь огт оргүй, хайнаг гэдэг чинь хаяа нэг, ортоом ор тойм, сүү цагаан юм, ус өнгөгүй юм, шү гэдэг хятадаар жижигхэн дүнз гэдэг нийлээд шүдэнз ингээд баахан үг хэлсэн.
-Дамдинсүрэн гуайтай та бас ойр явсан байдаг?
-Цагаан хоолонд хамт явна. Одоогийн төр засгийн үйлчилгээний “Элит” төвд цагаан хоол сувиллын газар байлаа. “Дамдинсүрэн гуай цагаан хоолны газрын хүүхнүүд таныг их ярьж байна” гэхэд “Юу гэж ярьж байх юм” гээд чихээ тавьж байна. “Энэ Дамдинсүрэн гуай чинь орос эхнэртэй байсан. Монголын хоёр сая хүн дотор Дамдинсүрэн гуайд тоогдох бүсгүй байсангүй юу. Орос хүн нь орхиж явснаас болоод цагаан хоолтон болсон гэнэ лээ” гэж наргиан болгон асуухад, “Аан цаадуул чинь намайг хардаж байна” гээд инээж байсан сан. “Нянгийн ангуучин” зохиолыг орчуулж байсан байхгүй юу. Гаадамба бид их сургуульд байхад ойр. Номын санд суудаг байсан. Намайг сурвалжилж “Энхжингийн манаанд” гэж “Эрүүл мэнд” сэтгүүлд бичиж байсан. Дамдинсүрэн гуай Гаадамбын эхнэр Дулмаагаар очиж сайхан хийцтэй цай хийлгэнэ. Хар шөл хийлгэнэ. Ерэн онд Гаадамба бид хоёр хоёулаа Төрийн шагналд нэр дэвшээд шагнал хүртэж байлаа. Гаадамба их сайхан дуу дуулна. Зураг сайхан зурна, шатар гоё сийлнэ. Үнэхээр авьяастай хүн байсан.
-Ерэн жилийн түүхтэй Монголын зохиолчдын эвлэлийн хуралд та сууж байсан гэдэг. Тэр тухай сонирхмоор байна. Анхны хуралд сууж байсан хүмүүсээс 100 насыг насалж байгаа Бааст гуай та хоёр л сэрүүн тунгалаг байна?
-1948 оны дөрөвдүгээр сард одоогийн Ленин клубийн доод зааланд зохиолчдын анхны хурал хуралдсан юм. Хуралдаа зориулж хэвлэсэн ч юм уу, “Үнэн” сонин сандлын түшлэг дээр байсан. Дамдинсүрэн гуай зөвлөлтийн сургагчийг алгадсан учир илтгэл тавиагүй. Орос Дүгэрсүрэн тавьсан юм. Лодойдамба гуай Цэдэнжавын “Мядагмаагийн явдал” гэж зохиолыг шүүмжилсэн. Цэдэнжав тэнд хулгана залгисан могой шиг гөлөлзөөд сууж байна гэж хэлж билээ. Чеховын өгүүллэгийг хуулсан гээд Цэдэнжав руу дайрч байсан. Жамганы Аминдаваа гэж Архангайн Чулуутын онцгой сайхан хүн байлаа. Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлэгт хэвтэхэд шатрын солиоролтой гээд хөөгдөж гарч байсан ч түүхтэй. Олон ном бичсэн дээ. Маш гоё ярина. С.Эрдэнэ энэ хэдтэй их найз. 1948 оны есдүгээр сарын 1-ний өглөө Их сургуулийн гадаад үүдэнд Монголын бүх аймаг Улаанбаатар хотоос цугларсан шинэ хуучин оюутан багш нар байсан. Ректор Ширэндэв гуай “Хичээлийн шинэ жилд эрдмийн уурхай их сургуулийн эрдэмтэн багш, оюутан нарт хандаж сурлага хөдөлмөрийн өндөр амжилт хүсч хичээнгүйлэн онц сайн суралцах нь эх орны даалгавар” гэж байсныг мартдаггүй юм. Тэр үед Яринпил, Шинжээ, Тойвгоо, Ишээ, Дашдорж, Даваажамц, Жигжиддорж, Батсуурь, Донгиндоо, Жамьянжав, Цэрэв, Самдан, Дашням гээд нэрт эрдэмтэн багш нар, зөвлөлтийн мал эмнэлэг, хими биологи, эс судлалын олон нэрт эрдэмтэн багш нар байсныг хэлэх хэрэгтэй. Их сургуульд байсан он жилүүдийнхээ тухай “Эрдэмтэн Б.Ширэндэв угтаж, эрдэмтэн Д.Цэвэгмид үдэв” гэж бичсэн түүхтэй.
-Монголын галзуу өвчний түүх ч тантай холбогддог?
-Жаран найман оны тавдугаар сард Говь-Алтайн Сутай хайрханы ойролцоо галзуу өвчин гарсан. Хоёр галзуу чоно гурван айлыг түйвээгээд, таван хүнийг ураад хоёр нохой, хоёр морийг нь будаа болгосон байв. Бид маргааш нь онгоцоор очиж байсан. Галзуу чонын өмнө нохой хий гийнаад газар ухаад цаашаа зүтгээд байдаг. Цаад айлын авгайг гурилын гамбанз бариад бостол нүүрийг нь хуу татчихсан. Юу ч үгүй урчихсан. Цэргээс ирсэн залуу бариад автал гарыг нь хазжээ. Хоолойг нь багалзуурдаад эхнэрийгээ бууд гэхэд хорин настай жирэмсэн бүсгүй буудаж чадахгүй байж л дээ. Хутгал гэхэд нь гунжралдаад хутгалж чадахгүй. Уургын хуйваар хүлээд нөгөө залуу зүрх рүү нь хутгалж алсан байгаа юм. Нутгийн улсууд тууварт явчихсан. Цэргээс ирсэн залуу жирэмсэн авгайгаа сахиад хэдэн чавганц хүүхнүүд үлдсэн байгаа юм. Ядмаа, Лхамсүрэн гэж хоёр эмч галзуугийн голомтод ажиллаж байсан. Галзуугийн вакциныг 1957 онд хийсэн. Түүнийг одоо хүртэл хэрэглэж байгаа. Миний бие “Үеийн сайхан нөхдөө үгүйлэн дурсахуй” гэж 100-гаад нөхдийн тухай бичсэн. Монголын ард түмний эрүүл мэндийг хамгаалах түүхэн гавьяатай цэвэр бактер шинжилгээний газар СанБак институти 85 хүрч байна. 1958 онд би бариулсан юм. Энэ амьдралд би гэдэг хүн гурван институти байгуулсан, 30 нэрийн брэнд бүтээгдэхүүн бий болгосон. 1.5-2 сая хүүхэд тарьсан, давхардсан тоогоор шар өвчнийг устгасан. Шар, коор, цахилгаан менингит зэрэг олон өвчин дарагдсан. Ийм л түүхэн хүн болчихоод ерэн насныхаа босготой золгож байна даа.