Өнөөдөр “Дэлхийн жорлонгийн өдөр”. Энэ өдөрт зориулсан Ц.Оюунгэрэлийн “Жорлонгоо өөрчилье” номын нээлт өчигдөр Мобикомын Ансор төвд боллоо. Жорлонгоо өөрчлөхөөр зүтгэж байгаа Ц.Оюунгэрэл олон найзууд, дэмжигчид, түншүүдтэй болжээ. Энэ өдөр зөвхөн Ц.Оюунгэрэлийн номын тухай ярилцсангүй. “Дэлхийн зөн” олон улсын байгууллага, Мобиком корпораци, Улаанбаатар Ротари клуб, “Wash Action of Mongolia” ТББ, НҮБ-ын Хүн амын сан, “Гэр” иргэдийн оролцоотой амьдрах орчны зураглалын төв, Нутгийн шийдэл сан гэсэн долоон байгууллага хамтран, энэ жилийн “Дэлхийн жорлонгийн өдөр”-өөр хийсэн бүтээснээ танилцуулсан юм. Номын нээлт Мобикомын Ансор төвд болсон нь санамсаргүй биш.
“Дэлхийн зөн” олон улсын байгууллага, Мобиком корпораци жорлонгоо өөрчлөх ажилд тууштай зүтгэж, “Ариун цэвэр эрүүл ахуйн байгууламж” төслийг санаачлан, дөрвөн жилийн дотор 16 аймгийн 58 сумын сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдүүдийг халуун, хүйтэн усаар гар угааж, эрүүл тухтай бие засах орчныг бүрдүүлжээ.
Улаанбаатар Ротари клубыг төлөөлж ирсэн А.Мөнхжаргал ротаричууд маш эртнээс арин цэврийн байгууламжид анхаарч ирсэнийг онцоллоо. “Яг үнэндээ ротаричууд хамгийн анх 1907 онд Чикагод сайжруулсан жорлон барьж байсан” гэсэн шүү.
Улаанбаатар ротари клуб гэхэд л гишүүдийнхээ хөрөнгөөр 2005 оноос хойш Улаанбаатар хотын алслагдсан дүүрэг, гэр хороолол, орон нутгийн 20 орчим сургуулиудад эрүүл ахуйн шаардлага хангасан бие засах газар, халуун ус байгуулж өгчээ. Эдгээр байгууллагууд бүгд сургууль, цэцэрлэгийн жорлонд анхаарсан нь учиртай.
2017 онд НҮБ-ын Хүүхдийн сан, БСШУС-ын яамнаас ус, ариун цэврийн нөхцөл байдал сургууль цэцэрлэгт ямар байгааг судлахад Улаанбаатар хотын сургуулиудын 95 хувь нь дотроо жорлонтой бол хөдөө орон нутгийн сургуулиудын 49 хувь нь гадаа нүхэн жорлон ашигладаг гэсэн дүн гарчээ. Уг нь сургуулийн жорлон 30 метрт байх журамтай ч зарим сургуулийн сурагчид бие засахын тулд 100 метр явдаг гэнэ. Хөдөөгийн дотуур байрны сурагчдын 87 хувь нь гадаа нүхэн жорлон ашигладаг байна. Эдгээрийн дийлэнхи нь уламжлалт нүхэн жорлон байдаг тухай жорлонгоо сайжруулахаар олон жилийн өмнөөс зүтгэсэн WASH Action of Mongolia” төрийн бус байгууллагын менежер П.Ариунаа ярилаа.
Тус байгууллага жорлонгийн олон хувилбаруудыг туршин, манай орны цаг уур, монгол хүний онцлогт тохирсон шийдлүүдийг олохоор ажиллаж ирсэн юм. 2017 онд гэхэд л тэд НҮБ-ын Хүүхдийн сантай хамтран Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүргийн зургадугаар цэцэрлэг, 85 дугаар сургуульд шинээр ариун цэврийн байгууламж барьж өгчээ.
Нээлтэнд ирсэн онцлох зочдын нэг нь НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн зөвлөх Ким Хан Чул байлаа. Тэрбээр хэлэхдээ “НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей 2013 онд Дэлхийн жорлонгийн өдрийг арваннэгдүгээр сарын 19-нд албан ёсоор тэмдэглэхээр зарласан. Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн салбарт ажиллагсдын хувьд энэ чухал өдөр. Энэ өдөр дэлхий даяар нүүрлэж буй эрүүл ахуйн асуудалд, ялангуяа хөгжиж байгаа орнуудын ариун цэвэрт анхаарал хандуулдаг. Хэн нэгнээс эрүүл мэндийг дээшлүүлэхэд хамгийн чухал хувь нэмэр оруулсан нээлт гэвэл вакцин гэж хариулах байх. Гэхдээ энэ бол жорлон байсан гэдгийг хүмүүс сонсоод гайхаж магадгүй. Хүний ялгадас өвчин тараадаг шүү дээ. Дэлхий даяар гэдэсний өвчин хүүхдийг үхэлд хүргэдэг хоёр дахь шалтгаан болдог. Цэвэр жорлон шууд утгаараа хүний амийг авардаг. Дэлхийн нийт хүн амын 60 хувь нь шаардлага хангасан жорлонгүй байна.
Тогтвортой хөгжлийн зорилгын зургаа дахь нь “Хүн бүрт ариун цэврийн байгууламжийг хүргэх” юм. Бид тогтвортой ирээдүйг бий болгохын тулд ариун цэврийн байгууламжийн эрүүл ахуйн нөхцлийг сайжруулах учиртай. Дэлхийн жорлонгийн өдөр “Жорлонгоо өөрчилье” номын нээлт хийж байгаа Ц.Оюунгэрэл танд баяр хүргэе” гэлээ.
Нээлтэнд нэг бус тэргэнцэртэй иргэн ирсэний нэг нь Түгээмэл хөгжил төвийн тэргүүн Ч.Ундрахбаяр юм. Тэрбээр ярихдаа “Жорлонгийн өрөө бидний хувьд чухал. Би гэмтсэнийхээ дараа МУБИС-д сурч эхэлсэн. Сургууль дээр байхдаа шээс хүрчихнэ гээд өглөө юм уухгүй гардаг байлаа. Хичээл тараад ангаж цангасан хүн гэртээ ирнэ. Одоо МУБИС тэргэнцэртэй оюутан бие засахад тохиромжтой ОО-той болсон байх л даа. Монгол Улс хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийг хөгжүүлэх, нийгмийн харилцаанд тэгш оролцуулах тухай ярьдаг ч физиологийн асуудлыг нь мартчихдаг.
Уржнан жил АНУ-ЭСЯ руу орох гэж байхдаа хэцүүхэн байдалд орсон. Цүнхэнд маань байсан шилийг гаргаж ирээд “Энэ ямар учиртай юм бэ” гээд асуугаад байдаг. “Жорлонд орох боломжгүй үедээ хэрэглэдэг шил юм аа” гэж хэлсэн.
Аж ахуйн нэгжүүдийг налуу зам тавиач, тэргэнцэртэй хүнд зориулсан жорлонгийн өрөөтэй болооч гэж шаардахын оронд ашиг орлого олох боломжийн тухай хэлэх нь дээр болов уу.
Хөгжлийн бэрхшээлтэй жуулчид их аялдаг болсон. Ийм хүмүүст зориулсан дэд бүтэц бий болгох нь ирээдүйд ашиг орлогоо нэмэхэд тань тус болно.
Бид жил бүр гадаадаас хөгжлийн бэрхшээлтэй жуулчид авчирдаг. Нэг удаа бие засахтай холбоотой хүндхэн асуудал тохиолдсон. Японоос ирсэн жуулчид нар, тэнгэр, элс үзмээр байна гэсэн юм. Тэднийг Өмнөговь руу авч явсан. Замдаа хоёр тэргэнцэртэй охин “Бие засмаар байна” гэлээ. Өдөржингөө замд явсаны дараа зорьсон газраа ирэхэд нэг нь машинаас буудаггүй. “Сарын тэмдэг ирээд яаж ч чадсангүй” гэж надад хэлсэн юм. Тухайн үедээ асуудлыг зохицуулсан ч тэр залуус нутагтаа очоод, Монголын сайхан байгалийг шагширсан болов уу. Ямар хэцүү байснаа л дурсах байх даа.Жорлонгоо өөрчлөх асуудал бидний хувьд маш чухал шүү” гэсэн юм.
Нээлтийн арга хэмжээг хөтөлсөн сэтгүүлч Ц.Оюундарь, Ц.Оюунгэрэлийн тэргүүлдэг Нутгийн шийдэл сангийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн юм байна. Тэрбээр “Бидэнд тохиолддог бэршээлүүдийг тоочих бус шийдэх хэрэгтэй болжээ” гээд “Жорлонгоо өөрчилье” номын зохиогч Ц.Оюунгэрэлийг индэрт урьсан.
“Жорлонгоо өөрчилье” номонд юуг яаж өөрчлөх тухай зурагтай, тайлбарууд хийсэн гэж зохиогч номоо товчхон тайлбарлав. Хамгийн том нь хандлагын өөрчлөлт хэмээн онцоллоо.
Хүний ялгадсыг өтгөн, шингэнээр нь ялгадаг болох нь маш том өөрчлөлт ажээ. Өтгөн, шингэнийг салгах жорлонгийн технологийн тухай номдоо багтаажээ.
Энэ хэсэгт АНУ-ын мушгиа шахагчтай хуурай жорлон, үртэс рүү ялгадсаа унагаж, хутгадаг жорлон (Далайгаар аялах дуртай нэгэн америк усанд бохир оруулахгүйгээр бие засах аргыг бодсоор ийм жорлон бүтээсэн гэнэ) Монголын төмөр савтай хуурайшуулагч жорлон, Шинэ Зеландын иргэний гэртээ байгуулсан энгийн ширэгэн жорлон, Монголын био бордоо нийлүүлэгч жорлон (Сонгинохайрхан дахь био бордооны үйлдвэр)-ийн тухай өгүүлжээ.
“Өтгөн лагийн бизнес”-ийн тухай өгүүлдэг хэсэгт Угандагийн ажилгүй, орлогогүй нэгэн залуу ядуусын хорооллын жорлонгийн түүхий эдийг соруулах бизнес хийж, саятан болсон түүхийг оруулжээ. Түүний компани“Таны ариун цэвэр- бидний бизнес” уриатай ажилладаг.
Энэ хэсэгт мөн Тайландын өтгөн лаг соруулагч машин, АНУ-ын Аляскад бүтээсэн аюултай хог хаягдал саармагжуулагч, био нүүрс бүтээгч машин,
АУН, Сенегалд ажиллаж байгаа хүний ялгадаснаас цахилгаан, дулаан ялгаруулагч Омни процессорын тухай мэдээлжээ.
Соруулдаг жорлонгийн тухай жишээнүүд ч энэ номд бий.
Септик танк, төвлөрсөн системд холбогддог жорлонгийн тухай хэсэгт Энэтхэгт E-Toilet хэмээх хүний оролцоогүйгээр өөрийгөө цэвэрлэдэг, сүлжээ жорлон бий болж, дэлхийн ариун цэврийн байгууламжийн хамгийн өсөлттэй бизнесээр тодорч байгааг онцолжээ.
Бие даасан битүү тойрогтой жорлонгийн жишээнд Монголын тал нутгийн тансаг жорлон буюу Орхоны хөндийд франц хэлтэй жуулчид голцуу ирдэг Sweet Gobi жуулчны баазын гаднаас нь харахад асар майхан хэлбэртэй, дотроо цэвэрхэн тохилог, суултууртай монгол жорлонгийн тухай өгүүлсэн байна.Эднийх жил бүр гүний ус бохирдуулахгүйн тулд маш бага хэмжээтэй нүх ухаж, жорлонгоо байршуулаад, жуулчдын улирал дуусахад жорлонгоо буулгаж, хуурай үртэс бүхий бордоошиж буй ялгадсыг шороогоор хучиж орхидог байна. Дараагийн жил өөр газар нүх ухаж, гурав дахь жилдээ эхний булсан нүхийг дахиж нээдэг. Энэ үед хоёр жил хадгалсан үртэстэй ялгадас бордоошиж, хар хүрэн өнгийн шороо болсон байдаг ажээ. Номын нээлтэнд энд дурдагдсан DMD-гийн төлөөлөгч ирсэн байна лээ.
Номын энэ хэсгээс мөн АНУ-ын усны оронд хөөсөөр хөөж, бордоо гаргадаг жорлонгийн тухай унших боломжтой.
Септик танкны хэсгээс Тайландын нарны энергиэр халаагч нэг тоннын хэмжээтэй, дугуйтай зөөж болдог септик танкны тухай мэдэж авах боломжтой. Септик танк гэхээр манайхан хашаандаа булчихдаг ёмкостыг төсөөлдөг.
Харин эндээс Англид хэрэглэж байгаа зөөж болдог, хаймран, эвхэж ачаад аваад явж хэрэгтэй газраа байрлуулж болдог септик танкны тухай өгүүлжээ. Эвхээд ачихад портерын тал ачаа болох ажээ.
Цэвэрлэх байгууламжийн горим хэсэгт цэвэрлэх байгууламжийг хэрэглэгчдэд ойлгуулахаар оролдсон гэнэ. Цэвэрлэх байгууламжийг ойлгодог хэрэглэгчид түүнийг хорлодоггүй гэлээ. Цэвэрлэх байгууламжийн гол “ажилчид” ганц эстэй үй түмэн бактериуд агаад бидний хаясан бохирыг идэж устгаж биологийн цэвэрлэгээ хийдэг амьтад. Цэвэрлэх байгууламжийн агааржуулагчтай танканд амьдардаг эдгээр бичил биетүүд бохир усыг 95 хувьд хүртэл нь цэвэрлэдэг агаад үйдвэрийн гаралтай бохир хаягдал “Харгиа”-гаар дамжихгүй шууд ирэхэд тэдний олонхи нь эрсэддэг гэнэ лээ. Ашигтай бичил биетүүд олноороо устахыг төв цэвэрлэх байгууламжийнхан горим алдагдах гэж нэрлэдэг байна.
Төв цэвэрлэх байгууламжид бохир ус нийлүүлэгчдэд тавих хяналт байдаг ажээ. Энэ тухай гадаадын туршлагыг энэ номоос судлаарай.
Жорлонг хүнд болон байгальд ээлтэй болгон өөрчлөх хямд энгийн шийдлүүдийг ч энд тусгажээ.
Аяллаар явахдаа ил бие засах шаардлагагүй болжээ. Жижиг шовгор жорлонгийн майхан, суултуур авч явдаг юм байна.
Жорлон өөрчлөх ажлыг зохион байгуулах тухай хэсэгт Энэтхэгт Моди Ерөнхий сайд амжилттай манлайлсан бол, АНУ-д бие засах эрхийн тэмцлийг яг манайх шиг зах дээр зогсдог хүмүүсийн эдэлсэн зовлонгоос үүдээд Үйлдвэрчний эвлэлийн шахалтаар хууль боловсруулсан тухай уншаарай. Тэд “Бидэнд бие засах цаг гаргаж өг”, “Бидэнд жорлон хэрэгтэй” лоозон барьж тэмцэж байжээ. Англи, Америк, Австралид ийм тэмцэл өрнөж байсан бол АНУ Жорлонгийн хуультай ганц улс юм.
АНУ-д үйлдвэрчний эвлэлийнхэн жорлонгоо өөрчлөх ажлыг манлайлсан бол Монголд Сүхбаатар аймгийнхан удирдлагын манлайлал, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын иргэдийн оролцоотой шинэчлэл үлгэр жишээ болсон гэв.
“Жорлонгоо өөрчилье” номын зохиогч Ц.Оюунгэрэлтэй цөөн хором ярилцав.
-Дэлхийн жорлонгийн өдрөөр жорлонгоо өөрчлөхийг хүсэгчид олуулаа болжээ. Энэ өөр өөр салбарын хүмүүс яаж нэгдэв?
-Дэлхийн жорлонгийн өдөр цоо шинэ хамт олон бүрдлээ. Жорлонгоо өөрчлөхийн төлөө ажиллаж байгаа байгууллагууд дор дороо, тус тусдаа жижиг жижиг хөтөлбөрийн хэмжээнд зүтгэх биш хамтдаа бие биеийнхээ дутууг нөхөх боломж бүрдлээ. Дэлхийн жорлонгийн өдрийг хамтдаа тэмдэглэх шийдвэрийг номын нээлтийн бэлтгэл ажлынхаа хүрээнд гаргасан. Номын нээлтэнд жорлонгийн чиглэлээр ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг зочноор урья гэж бодож байсан чинь тэд бүр хамтран зохион байгуулагчаар оролцох, цаашдаа хамтран ажиллах түншүүд болж орж ирсэн. Бидний анхны төлөвлөгөө өөрчлөгдөж, хамтын тайлангийн арга хэмжээ боллоо. Дэлхийн зөн, Мобиком, Whash Action Mongolia ТББ, НҮБ-ын Хүн амын сан, Улаанбаатар ротари клуб зэрэг олон байгууллага энэ өдөр ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах талаар хийсэн ажлынхаа тайланг тавилаа.
-Та зөвхөн “Жорлонгоо өөрчилье” гээд ном бичээд орхисонгүй 21 аймагт сургалт хийнэ гэсэн. Яг юу хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?
-Сургалтын гол агуулга нь номыг уншсан хүмүүст энэ номны дагуу хэд хэдэн дадлага ажил хийлгэж, юу анхаарах вэ гэдгийг зааж өгөх нь чухал байгаа юм. Түүнээс биш лекц уншаад байхгүй. Манай сургалт технологи сонгох, бизнес эрхлэхэд анхаарах зүйлс, орон нутагт зохион байгуулалтын төлөвлөгөө гаргах гэх мэт практик дадлага ажлуудтай. Түүнийгээ бүлгээрээ ажиллаж, сургалтын бүтэн өдрийн явцад бизнест хэрэгтэй мэдээллийг яаж гаргаж авах вэ, технологио сонгохдоо юу анхаарах дадлагын сургалт юм.
-Олон улсын байгууллагынхан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс энд ирсэн байна л даа. Бизнес эрхлэгчид танд хандсан уу?
-Бизнес эрхлэгчид нээлтэнд оролцсон. Бизнес эрхлэгчид энэ сэдвийг их сонирхож байна. Яагаад гэвэл хөгжил гэдэг зөвхөн хотын дэд бүтцэд холбогдсон газарт төдийгүй улс орон даяар явагдана. Барилгажилт хаа сайгүй өрнөнө. Ийм үед жорлонгийн асуудлыг хамгийн түрүүнд шийдэх ёстой учраас бизнесийнхэн маш их сонирхож байгаа.
Өнөөдрийн бас нэг сонирхолтой оролцогч нар бол хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн бие даан амьдрах Түгээмэл хөгжил төвийнхөн. Энэ төвийнхөн Нутгийн шийдэл сантай эртнээс хамтарч ажилласан.
Бид орчны эрүүл ахуй, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрүүл ахуй гээд янз бүрийн чиглэлээр хамтарч ажиллаж байхад хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд тохирох жорлон байхгүй тухай олж мэдсэн. Энэ байгууллагын идэвхтнүүд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хүртээмжтэй жорлон байгуулахад дуу хоолой болж хамтран ажиллах юм.
-Төрийн байгууллагуудын зүгээс энэ чиглэлээр хөтөлбөр хэрэгжүүлэх болов уу?
-Төрийн байгууллагууд хуулиар үүрэг хүлээсэн. Аймаг нийслэл дүүрэг, сумын Засаг дарга нар, Иргэдийн хурлын төлөөлөгчид орон нутгийн хөрс бохирдуулагч жорлонг үе шаттайгаар бууруулах үүрэг Хог хаягдлын тухай хуулиар хүлээсэн. Энэ үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь орон нутгийн манлайлагч нарыг юуны өмнө гарын авлагаар хангах хэрэгтэй. Тиймээс орон нутгийн иргэдийн хурлынхан, Засаг даргын тамгын газрынхан, орон нутагт улс төрийн үйл ажиллагаа явуулахыг хүсч байгаа идэвхтнүүд, мөрийн хөтөлбөртөө энэ ажлыг бодитойгоор оруулж хэрэгжүүлэхээр бодож байгаа залуус хэн бүхэнд энэ мэдээлэл нээлттэй. Орон нутагт ариун цэврийн бизнес эрхлэх гэж байгаа гарааны компанийнханд энэ ном маань гарын авлага болох нь гарцаагүй гэв.
“Жорлонгоо өөрчилье” ном 20 000 төгрөгийн үнэтэй агаад борлуулалтын орлогоор орон нутгийн сургалтуудаа санхүүжүүлж байгааг Ц.Оюундарь ярьж байна лээ.