Монгол Улсын Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, түүхийн ухааны доктор, олон улс судлалын профессор Д.Цахилгаантай ярилцлаа.
-Таныг зарим нь Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд асан гээд байдаг юм?
-Тэгдэг юм. Зарим нэг учир мэдэхгүй хүмүүс асан энэ тэр гэж бичээд байдаг. Би бол асан биш, насан туршийн Элчин сайд, зарлигаар томилогдсон хүн.
-Одоо та ямар ажил эрхэлж байна вэ?
-Дэлхийн монголчуудын чуулган гэдэг олон улсын үйл ажиллагаатай, төрийн бус байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байна.
-Коронавирус БНХАУ-аас дэгдэж, НҮБ-аас ч сэрэмжлүүж, олон улсад нөхцөл байдал түгшүүртэй байна. Яг энэ үед бид урд хөрштэйгөө ямар харилцаатай байвал зүйтэй вэ. Элдвээр зүхэх нь буруу болов уу. Ер нь ийм тохиолдолд хөрштэйгөө хэрхэн харилцах ёстой юм бэ, дипломат ёсоор?
-Энэ асуултад хариулахын өмнө жаахан удиртгал хэлэх үү. Би энэ насаараа л дэлхийн энх тайвны төлөөх Дэлхийн энх тайвны зөвлөл гэж олон улсын байгууллагад Тэргүүлэгч гишүүнээс нь эхлүүлээд Монголын талаас дэд ерөнхийлөгч нь байлаа. Маш товчдоо, энх амгалангийн төлөө л явсан хүн. Энэ үйлсийнхээ төлөө одоо ч гэсэн энх тайвны төлөөх Монголын байгууллагуудтайгаа хамтран зүтгэсээр л байна. Энэ үед дэлхий дахинаа дайн байлдаантай газар ч байгаа, өвчин зовлонтой газар ч байж л байгаа. Даяарчлалын энэ ертөнцөд харилцаа холбооноос эхлүүлээд сайн юм нь ч даяаршдаг юм байна, өвчин тахлаас эхлүүлээд муу юм ч даяаршдаг юм байна. Үүний нэг том жишээ нь коронавирус болоод байна. Манай өвөрлөгчид болохоор “Титэмлэг вирус” гэсэн байна билээ, орчуулсхийгээд. Ийм өвчин тахал гэдэг нийгмийн энх амгаланд аюултай, саадтай, хортой, нөлөөтэй зүйл шүү дээ. Өмнө нь манайд САРС, шувууны ханиад гээд хэцүү юм дэлхий даяаршиж байгаагийн нөлөөгөөр ирэхэд зохих хэмжээгээр арга хэмжээ аваад өөрсдийгөө хамгаалаад аваад үлдсэн. Коронавирусийн эсрэг төр засаг, эрүүл мэндийн байгууллагаас эхлүүлээд олон нийт цөмөөрөө зүтгэж байна.
Энэ халдвартай холбоотойгоор улс төрийн буюу гадаад харилцааны асуудал цаагуураа бол байхгүй. Өнөөдөртөө бид гаднаас орох хилээ хааж байгаа. Хаах нь зөв. Хилийн боомтуудаа хаасан. Агаарын боомт, мөн тодорхой хяналтын дор Замын-Үүд, Эрээний боомт хамгаалалтын дор тусгай журмаар ажиллаж байгаа. Энэ чигтээ байж байгаад энэ өвчин дарагдах ёстой. Аливаа өвчин тахал бол өрнөөд оргил үедээ очоод эргээд буурдаг. Олон улсын мэдээгээр оргил үедээ хүрч байна гэж байна. Тэрнийг юугаар баримжаалдаг юм бол оо гэхээр, хар ухаанаар бодоход энэ өвчнөөр үхэж үрэгдсэн хүний тооноос эдгэрсэн хүний тоо нь хамаагүй даваад явчихлаа. Гэвч халдвар авсан хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байгаа. Гэхдээ тэр эдгэсэн хүмүүсийн тоо, нас барсан хүмүүсийнхээ тооноос давчихлаа гэдэг бол Хятадын эмнэлгийн байгууллагууд, ДЭМБ аргаа олчихлоо гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, эдгээж чадаж байна гэсэн үг шүү. Үүнд л би гол найдвараа тавьж байна. Тэгэхээр нэгэнт арга нь олдоод төр засаг нь улс нийгмээ хамгаалах арга хэмжээнүүдээ авч байгаа болохоор манай монголчууд нэг их хохирохгүй өнгөрнө гэдэгт итгэлтэй байгаа. Итгэлтэй байгаагийн цаана, тэндээс ирсэн хүмүүсээс вирусийн халдвар илрээгүй байгаа. Сэжигтэй тохиолдлуудыг тусгаарлаад шалгаж байгаа. Ийм үед бид Хятадтай яаж харилцах вэ гэхээр, бидний найрсаг сайхан харилцаа энэ муу нэг өвчнөөс болж хөдлөх ёсгүй. Манай Засгийн газар чадах, ядах хэмжээгээрээ мөнгөн тусламж, хандив үзүүлж л байгаа. Хятадтай харилцаатай бизнесийн байгууллагууд, сургууль, соёлын байгууллага, нийгэмлэг, холбоод бас сайн дураараа хандив өргөж байгаа. Энэ бүгд нийлээд ард түмэн минь өөрсдийгөө хамгаалж чадах дархлаатай болсон юм болов уу гэсэн итгэл төрүүлж байгаа. Энийг даван туулна аа. Монголчууд үндэсний хувьд нэлээд эрүүл улсууд. Иддэг уудгаасаа эхлүүлээд өвлийн энэ цагт ёстой жинхэнэ оригналь, амин дэмтэй, уураглаг хоол ундаа иддэг учраас тэр дайны юманд өртөхгүй дархлаатай гэж бодож байгаа.
-Монголчууд өмнө нь ийм урт хугацаагаар хөл хорионд орж үзээгүй биз дээ?
-Огт үзээгүй гэж хэлж бас болохгүй шүү дээ. Хөл хорио гэдэг юмны талаар монголчууд уламжлалтай. Тухайлбал, нэг айлд эхнэр нь нярайллаа гэхэд, баруун хаяанаасаа дээс зүүгээд татчихдаг байсан. Энд гаднаас хүн орж болохгүй ээ гэсэн хөл хорио шүү дээ. За, дараа нь манайд дэлгэрдэг өвчин тахал бол тарваган тахал байсан. Тарваган тахлын үед нутаг орондоо хатуу хорио цээр тавьдаг байсан. Сүүлд нь Ардын засгийн үед бүр ч хатуугаар тавьдаг байсан. Тэгэхээр манайд өөрийгөө хамгаалах хорио цээрийн дэглэмийн уламжлал байжээ гэж хэлэх ёстой. Тэрнийгээ сайжруулах хэрэгтэй юм л даа. Амны хаалтаа хий гэж байна. Би ч хийж л байна. Хамартаа гавар түрхэж байна. Хүн болгон өөрийнхөө мэддэг, чаддагийн хэрээр хамгаалах хэрэгтэй шүү дээ. Гар хөлөө угааж, хувийн ариун цэврээ сахиж, гэр орондоо ариун байж, арц хүжээ уугиулахаас эхлүүлээд хичээх ёстой. Энд ардын юм ярихад, хөх аргал, хомоол, шар хомоол хүртэл унгатгахад сайн байна гэдгийг хөдөөний сайхан юм мэддэг ардууд хэлж л байна шүү дээ.
-Хөл хорио эхэллээ гэнгүүт монголчууд яав аа?
-Дайн болох гэж байгаа шиг тийм ээ.
-Тэр үйл явдлаас монголчууд өөрсдийгөө таниулчихлаа л даа. Ямархуу хүн чанартай вэ гэдгээ харуулав?
-Дайны хажуугаар дажин гэгчээр дэлгүүр хоршооныхоо хамаг юмыг хоосолчихлоо тийм ээ. Энэ цагийн мэдээлэл гэгч хуучин бидний мэддэг байсан мэдээллийн орон зайнаас илүү орон зайтай. Би бол мэдээллийн цунами болж байна гэж хэлнэ. Цунами бол болоод өнгөрдөг л зүйл. Гэвч энэ нэг талдаа маш дэвшилтэт үзэгдэл. Гэтэл мэдээллийн цунами дотор орчихсон манай Монголын иргэд, дэлхийн хаана ч ялгаагүй дээ, энэ олон мэдээлэл дундаас шүүж, шүүлтүүр хийж, өөртөө дүгнэлт хийж авч чадахгүй байна. Заавал өөрийн дүгнэлт хийх ёстой. Нэг мэдээлэл авангуутаа тэрнийгээ дагаад үсэрвэл аюултай нөхцөл бий болчихсон. Үүнийг хэн ч хааж чадахгүй. Тэгэхээр бид энэ тархи толгой, ухамсарынхаа шүүлтүүрийг улам нарийсгах хэрэгтэй. Давхар давхар шүүлтүүр тавих хэрэгтэй болоод байна. Хоёрдугаарт, мэдээллийг хүн өөр өөрийнхөөрөө боловсруулж авах хэрэгтэй. Маш олон мэдээлэл дотроос өөртөө дүгнэлт хийгээд тэр дүгнэсэн зүйл тань мэдлэг болох ёстой. Бусдаар мэдээлэл бол мэдлэг биш. Мэдлэг болгохгүйгээр тархиараа дамжуулж, тархиа боловсруулаагүй тэр мэдээлэлд сонсоод л хуйларч хөдлөх юм бол сая манайд болж байгаа юм шиг юм болно шүү дээ. Уг нь эрүүл мэнд, төрийн байгууллагууд, хэвлэл мэдээллийнхэн учрыг нь хэлээд л байна шүү дээ. Учрыг нь хэлээд байхад дуулгаваргүй юм шиг хуйлрах нь буруу. Би бол яагаад ч тэгж хоол хүнс олдохоо байгаад дэлгүүр хоршоогоо хаагдана гэж бодохгүй. Сургууль соёлоо завсарлуулаад телевизээр хичээл зааж байгаа нь нийгмийнхээ амар мэндийн төлөө авч хэрэгжүүлж байгаа сайхан арга хэмжээ. Энэ бол энхийн арга хэмжээ, энх тайвны арга хэмжээ. Ингэж л давна даа гэж бодож байгаа шүү.
-Монголын төр болохоо байлаа, УИХ, Засгийн газар гэж олигтой юм алга. Ер нь Монгол сүйрлээ гэж халаглаж, хоорондоо хэрэлдэж уралдаж, шүүх цагдаа болж нэгнээ хулгайч, луйварчингаар нь дуудаж байсан чинь яг цагаа тулахаар монголчууд нэгдэж, нэгнийхээ үгийг авч чаддаг юм байна, энэ улсад чинь төр засаг гэж байдаг юм байна, хилээ хааж чадаж байна, вирусийн голомтоос 31 иргэнээ авчирчихлаа, тусгаар тогтносон улс гэж ийм байдаг юм гэдгийг харуулж байна гэх юм?
-Манай монгол түмэнд нэг тийм хачин юм байгаа юм. Эндээс нэг салхи гарлаа гэхэд салхилсаар яваад нөгөө талд заавал очно. Дунд нь зогсоно гэж байхгүй, заавал тулж зогсоно. Төр засгийг сайн ажиллаж байна гэж хэн ч хэлэхгүй байна л даа. Тэр чинь ойлгомжтой. Гэхдээ төр засаг гэж байгаа. Төр засаг гэдэг ойлголтыг одоо УИХ-д байгаа 76 хүн, Засгийн газарт байгаа хэдэн хүнээр, өнөөгийн байдлаар ерөөсөө ойлгож болохгүй. Төрт ёс гэдэг нь маш гэгээлэг бөгөөд бүр жинхэнэ нийгэм гээч юм оршин тогтнохын үндэс. Төрт ёсыг Азид хамгийн түрүүнд хэн байгуулсан юм бэ. Манай монголчууд бий болгосон шүү дээ. Хүннү гүрэн оршин тогтноод хэлбэржээд төлөвшөөд байж байх үед буюу МЭӨ 209 онд Модун Шаньюй гэдэг хүн гарч ирээд төрт ёсыг бичиглэн тогтоож, хил хязгаартай болгосон гэж ярьдаг шүү дээ. Гэхдээ гэнэт л Модун Шаньюй гэж хүн гарч ирээгүй. Аав нь Түмэн Шаньюй гэж байсан. Түүнээс өмнө олон Шаньюй байсан. Ингэж нийгэм хөгжиж байж манайх төрт ёсыг Азидаа түрүүлж бий болгосон. Ийм сайхан уламжлалтай улс чинь төрт ёсоо өнөөдрийн байгаа хэдэн хүнээр төсөөлж ямар ч байсан болохгүй. Тиймээс монголчуудын төрөлх сэтгэлгээнд ч байдаг. Төрийн минь сүлд өршөө гэдэг ерөөл бараг оршин тогтнохын тухай чухал ойлголт. Төргүй нийгэм, засаггүй нийгэм гэж байж болохгүй. Бас нэг үг байдаг. Манай ч үг биш байх. Барууныдуу үг. Хуулийн дор төрөөд, татварын дор үхдэг. Төрт ёс байгаа цагт татвартай байж, төрөө дээдэлж явах ёстой. Төр гэдэг чинь ганцхан энэ УИХ-д суугаа хэдэн хүн юм уу. Армитайгаа, цэрэгтэйгээ, цагдаатайгаа, хуультайгаа, шүүхтэйгээ, прокурортойгоо, нийгмийн амгаланг сахидаг эрүүл мэндийн байгууллагатайгаа, боловсрол хүмүүжил олгодог боловсролын байгууллагатайгаа нийлж байж энэ бүгд төр шүү дээ. Тийм учраас өнөө цагт ард түмний сэтгэлд хүрэхгүй байгаа тэр хэдэн амьтдаар төлөөлүүлэн төрөө харааж болохгүй ээ. Энэ жил сонгууль болно. Сонгуулийг нэг их сайхан хиймээр санагдаад байдаг.
-Яаж тэр вэ?
-Сайхан хиймээр санагдаад байгаа байхгүй юу. Яагаад вэ гэвэл үүнээс өмнөх сонгуулиуд мөнгөний сонгууль болж байсан. Мөнгөний сонгууль. Өөрийнхөө, иргэн хүнийхээ саналаа, төрд оролцох ганц бололцоогоо тав, арван төгрөгөөр худалдаж болохгүй шүү дээ. Санал өгөх хүмүүс тэгж л өмнөх алдаагаа битгий давтаасай. Тэгэхээр л цэвэрхэн сайхан сонгууль болно. Мэдлэгтэй, туршлагатай байхаас гадна хамгийн гол нь нэгдүгээрт, энэ Монгол орноо гэж боддог. Хоёрдугаарт, энэ ард түмнээ гэж боддог хүмүүс л гарч ирээсэй гэдгийн төлөө юм шүү дээ.
Би хөдөөний хүний сэтгэлгээгээр ярья л даа, тэнд нэг сайхан хүн гарч ирээд сургууль байгуулаад өгөх болов уу, ясли, цэцэрлэг байгуулаад өгөх болов уу, худаг ус гаргаад өгөх болов уу гэсэн ийм бодолд хөтлөгдөж сонгууль өгч болохгүй. Төрөө түших хүмүүсийг гаргаж ирэх ёстой. Харин тэр ажлуудыг хэн хийх ёстой юм гэхээр, засаг нь хийх ёстой байхгүй юу.
-Та сая төрөө түших тухай ярилаа. Өөрсдийгөө төрийн түшээ гэх хүмүүс олон байна. Гэтэл цаад утгаараа энэ бол асар том ойлголт байх аа?
-Сонгуулиар зөв хүн гаргаж ирэхийг төр түшнэ гэж хэлнэ. Дараа нь, төрөөс гарсан хуулиа даган биелүүлэхийг төр түших гэнэ. Тэгээд төрөө хүрээлэх ёстой. Зөв сайхан төр гаргаж ирээд сайн засаглал бий болгоод тэрийгээ түших ёстой. Түшнэ гэдэг чинь дэмжих хэрэгтэй. Тэндээс гарсан шийдвэрүүдийг нь биелүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүгд чинь төрөө түшиж байгаа хэлбэр. Тэнд түмэн сайхан шийдвэр гаргаад нөгөө ард түмэн нь тэрийг хүлээж авахгүй, өөрөөр хэлбэл төрөө түшихгүй, засгаа түшихгүй, төрөө хүрээлэхгүй байвал ямар хэрэг байх юм.
-Улс төр, уул уурхай, урлаг, спорт, хууль цагдаа гээд хямралдаангүй салбар гэж алга. Гэхдээ энэ бүхэн бол гучин жил явж ирэхдээ тээж ирсэн болох, болохгүй үйл явдал эцэстээ хүрч зөв зам руугаа орохын өмнөх үе буюу өвчнөөр бол эдгэхийн өмнөх хүчтэй халуурлын үедээ байна гэж харьцуулж болох болов уу?
-Ярилцлагын эхэнд би коронавирусийн тухай ярихдаа оргилдоо хүрнэ гэж ярьсан. Уулын оргилд хүрчихвэл давна биз дээ. Яг тийм үедээ очиж байна гэдэг шиг нийгмийн утгаараа бид 1990 оноос эхэлсэн тэр үйл явц энэ 30 жилд ихээхэн донсолгоотой явсан. Би болвоос тэр үед Намын төв хорооны Үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч байхдаа шинэ ирж байгаа энэ нийгмийг туйлын халуун сэтгэлээр дэмжиж, радио, телевизээр үг хэлж Ардчиллын гарч ирсэн энэ залуучуудтай удаа дараа хэлэлцээр хийж, өлсгөлөнг зогсоох гэх мэтээр оролцож явсан хүн. Жинхэнэ халуун сэтгэлээрээ хүлээж авч байсан хүн мөн үү гэвэл би мөн. Тэрнээсээ болоод тухайн цагтаа сайн, муу хэлэгдэж л явсан. Ер нь сайн, муу хэлэгдэх гэдэг бол нийгмийн доторх санаа сэтгэл ямар байгаа, яаж долгилж байгаагийн нэг илрэл шүү дээ. Бусдаар бол нэг хүний асуудал биш.
Тийм болохоор бараг ерөөл болгон хэлэхэд, бидний энэ будилсан, буруу зөв явсан энэ үе оргилдоо хүрч байна. Оргилдоо хүрнэ гэдэг чинь юу гэж байгаа юм гэхээр, чи онож л хэлээд байна л даа. Одоо бид энэ оргил дээрээсээ зөв л явахгүй бол ёстой замарсан юм болно. Үүнийг үргэлжлүүлж болохгүй. Одоо бүх салбарт хямралдаантай байдал бий болчихлоо шүү дээ. Засаад явахын чинь толгой дээр сонгууль гэж дурдаад байгаа чинь тэр шүү дээ. Эрх барьдаг, төрийнхөө өмнөөс шийдвэр гаргадаг ард түмэн нь зөв хүмүүс гаргаад тэд нь зөв жолоодоосой гэж бодож байна. Түүнээс биш, бид энэ ардчилал гээч юмнаас болоод замарчихлаа гэж яагаад ч хэлж болохгүй шүү дээ. Дэлхий дахин чинь тэр замаар яваад болоод бүтээд хөгжөөд байгаа биз дээ. Гэтэл бид зарчмыг нь гажуудуулсан л байхгүй юу. Энэ гажуудлаас гаргах ёстой асуудал болохоос зорьсон замаасаа буцах тухай асуудал угаасаа биш. Гэхдээ ард түмэн, хүн болгон нэг л зүйлийг сайн мэдэх хэрэгтэй. Ардчилал бол засаглал шүү дээ. Засаглал. Дураараа бай гэсэн үг биш шүү. Сайхан зөв хууль гаргадаг УИХ байна, тэрийг нь биелүүлдэг гүйцэтгэх засаглал байна, засаг төр байна. Тэгэхээр УИХ-ын сонгууль, дараа нь орон нутгийн сонгуулиараа шийдвэр гаргадаг бас засагладаг бүтцээ нэг шинэчлэх гээд байна аа даа. Үүн дээрээс л нэг сайхан яваасай. Оргил дээрээ ирдгээрээ ирсэн. Үүнээс цааш гэж байж болохгүй.
-Дээрээ суудлаа олохгүй бол, доороо гүйдлээ олохгүй гэж үгийг л их жишээ татах юм. Энэ ер нь ямар үгнээс гаралтай юм?
-Жороо морийг сайхан жороолуулж чаддаг хүн гэдэг чинь өөрөө зөв унадаг хүн байх ёстой байхгүй юу. Зөв унаж чаддаг хүн мордохгүй бол өнөө жороо чинь гүйдлээ олж чаддаггүй байхгүй юу. Тэрнээс үүсээд үүнийгээ төрт ёсонд авааччихсан. Гэрээ засаж чадахгүй бол төрөө засаж чадахгүй гэсэн. Өөрийгөө засаж чадахгүй бол гэрээ засаж чадахгүй гэсэн шүү дээ. Одоо ч нээрээ бид даваан дээрээ гарчихлаа даа, тийм ээ. Тэр даваан дээр өгсөхдөө их л алдаа хийлээ, бид. Асар их алдаа хийлээ.
Ганц Монгол ч биш ертөнц дахин сүүлийн жилүүдэд муухай хямарч байна. Бод доо. Ямар их сонгодог ардчилалтай, нөгөө их магтдаг Америк, хамгийн өндөр соёлтой, төрт ёстой Англид яаж байна. Европын холбооноос гарч байна. За, тэр Ойрхи Дорнодын байдлыг хар. Араб дахиныг хар. Нэг л их өрсөлдөөн. Нийтдээ бол цөвүүн цаг гэдгийг Монголд зөвхөн хэлээгүй байх. Өргөн утгаар нь ярьсан байна.
-Та төрд хэд дэх жилдээ ажиллаж байна вэ?
-Би тэтгэвэртээ 2004 онд гарчихсан шүү дээ, албан ёсоор. Манай гэргий нэг ном бичсэн юм. Манай хүн надаас илүү ухаантай, тэр номондоо “Тэтгэвэрт гарна гэдэг нь өөртөө байгаа нөөц бололцоог илрүүлэн ашиглахыг хэлнэ” гэж бичсэн. Үүний цаана зүгээр сууж болохгүй гэсэн санаа байна шүү дээ. Тиймээс би тэтгэвэртээ гарангуутаа Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Олон улсын харилцааны тэнхимийг үүсгэн байгуулж, эрхэлж таван жил багшиллаа. Уг нь бол би багш мэргэжилтэй. Би чинь ажлын гараагаа арван жилийн багшийн ажлаас эхлүүлсэн хүн.
Энхтайван, найрамдлын байгууллагадаа би чинь социализмын үед цэрэг нь байлаа, орлогч дарга нь байлаа, дарга нь байлаа. Тэгээд дараа нь тэр байгууллагадаа очсон. 2013 он хүртэл тэнд Ерөнхийлөгч гэсэн сонгуульт ажилтай байлаа. 2016 оныг дуустал Дэлхийн энхтайвны зөвлөлийн дэд Ерөнхийлөгч гэсэн сонгуультай найман жил явлаа. 2006 онд Дэлхийн монголчуудын чуулган гэдэг төрийн бус байгууллага байгуулсан. Тэгэхэд юу бодсон бэ гэхээр, хоёр гурван юм бодсон. Манай шилдэг тэргүүний залуучууд маань гадагшлаад дууссан. Одоо 200 гаруй мянган залуучууд гадаадад амьдарч байна. Тэднийгээ эх оронтой нь холбоотой байлгах, эргүүлж авчрах ийм нэг утга. Хоёрдугаарт, энэ Монгол гээч орон чинь аугаа их гүрэн байжээ. Дэлхийн талыг эзэлж байжээ. Тэрнээсээ болоод тарж бутарчихсан байна. Зөндөө олон монгол угсаатан гадаадад байна. Тэр монгол угсаатан байгаа орнуудтай бид найрсаг харилцаагаа хөгжүүлэх шаардлага байгаа юу. Байгаа.
Үргэлжлэл бий