НИТХ дахь АН-ын бүлгийн дарга, НИТХ-ын төлөөлөгч Д.Пүрэвдаваатай ярилцлаа.
-Ардчилсан нам УИХ, орон нутгийн сонгуульд цөөнх боллоо. Үүнийшалтгааныг юу гэж харж байна вэ?
–Нэгдүгээрт, эрх барьж байгаа нам УИХ-д олонх болж, давуу талаа ашиглаж сонгуулийг ирцгүй болголоо. Мөн сая нийслэл, орон нутгийн сонгуулийн санал авах цагийг богиносгосон. Уг нь сонгуулийг өндөр ирцтэй байлгах, иргэдийн оролцоог хангахын төлөө байх ёстой байтал эс үйлдэл гаргасан. Орон нутгийн сонгууль 40, УИХ-ын сонгууль 70 орчим хувийн ирцтэй явагдлаа. Уг нь олон хүн оролцох тусмаа л оновчтой шийдвэр гарна биз дээ.Ингэж давуу байдлаа ашиглаж МАН сонгуулийн ирцийг багасгах, иргэдийн оролцоог хумих арга хэрэглэж байна. Учир нь иргэд олноор оролцвол тэд өөрсдөө уначих гээд байна шүү дээ. Оролцсон иргэдийн идэвх хайран байна. Өнөөдөр түгжрэл, гэр хорооллын нөхцөл байдал, тэндэх иргэдийн архидалт, ажилгүйдэл, хэрэг зөрчил ямар байгаа билээ. Бүртгэгдэж байгаа хүүхдийн хүчирхийлэл, эндэгдлийн 70-80 хувь нь гэр хороололд үйлдэгдэж байна. Иргэдийн амьдрах орчин, нөхцөл байдал зөрчигдөөд байхад МАН энэ байдлыг нь ашиглаж, мөнгө тарааж сонгуульд ялалт байгуулж байна.
Хоёрдугаарт, 2020 оны УИХ-ын сонгууль 2008 оных шиг томсгосон можаритар тогтолцоогоор явагдлаа. Өөрөөр хэлбэл, нийслэлд 100 орчим мянган сонгогч, нэг аймаг нэг том тойрог болсон. Том тойргоор сонгууль явуулах нь мэдээж сайн, муу хоёр талтай. Сайн тал нь нэг аймаг гурван мандаттай гэж үзвэл нэг аймгийн нийт иргэд төлөөллөө сонгоно гэсэн үг. Муу тал нь нэр дэвшигчид нэг баг болж чадахгүй байна. Тэр дундаа Ардчилсан нам баг болж чадахгүй байна гэдэг нь энэ сонгуулиас харагдлаа. Мөн сонгуулийн ялалтын томоохон хүчин зүйл болох хэн нэр дэвшихийг оновчтой зохион байгуулж чадсангүй гэж бодож байна. Учир нь зургадугаар сарын 24-нд сонгуулийн тов гарчихаад байхад тавдугаар сарын 16-нд нэр дэвшигчид тодорсон. Гэтэл энэ байдал нь олон нийтэд нэр дэвшигч томилолт авч байгаа мэт, сугалаагаар тодруулж байгаа юм шиг ойлголт төрүүлсэн.
Увсад нэр дэвшинэ гэж байсан хүн Баянзүрх дүүрэгт, АН-д гишүүнчлэлгүй хүн гишүүнээр элсэж, дэвших гэдэг юм уу үйлдлүүд гарсан. Тиймээс тухайн орон нутгаа мэддэг, сонгогчидтойгоо ажилласан, тэднийг бүрэн төлөөлөхүйц төлөөллийн ардчиллын байдлыг оновчтой хийж чадаагүйгээс 21 хоногт өөрийгөө сонгогчдод танилцуулж, итгэлийг нь олно гэдэг өрөөсгөл. Угтаа сонгогчид 21 хоногт бус дөрвөн жилийн хугацаанд өөрсдийгөө төлөөлөх төлөөллийг ажиглаж, мэдэж байх ёстой. Энэ мэт намын дотоод байдал нөлөөллөө гэж үзэж байгаа.
-Үүнийг засч залруулах чиглэлд юу хийж байна?
-Намын дүрмийн хүрээнд энэ сарын 16-ны өдөр намын Их хурлаа зохион байгуулна. Энэ үеэр дүрмийн шинэчлэлээ хийнэ. Ажлын хэсэг байгуулагдаад ажиллаж байна. Шат шатны нэгжийн саналыг авах, судлаач экспедицүүд оролцсон хүмүүс 2020-2024 онд ямар дүрмээр явбал зүгээр вэ гэдгийг судалж байна. Ирэх 16-ны өдөр дүрмээ нэгтгэн баталж, Улсын Дээд шүүхэд бүртгүүлнэ. Ингээд шинэ дүрмээрээ намын даргаа сонгож, нэгжүүд үйл ажиллагаандаа шинэчлэл хийнэ.
-Намыг шинэчлэх ажлыг 2017 онд хийсэн. Танай нам хэр шинэчлэгдэв, дотооддоо хэр ардчилалтай болсон гэж харж байна вэ?
-2017 оны шинэчлэлээр бүх гишүүдээсээ намын даргаа сонгодог, хамтын шийдвэрийн чиглэлд орсон. Намын аль ч шатны гишүүдийг оролцуулдаг болчихоор нийт нэгжид сайн талтай болж байгаа юм. Гэтэл манлайллын талд буюу дүүрэг, аймгийн намын хороод нь үнэгүйдэж эхэлсэн. Аливаа зүйлийг намын гишүүдээр шийдүүлээд байхаар лидерүүд тодрох ажил бүдгэрдэг юм байна. Урьд нь дүүрэг, Үндэсний бодлогын хорооны гишүүд эрх, үүрэгтэй оролцдог байсан бол 2017 онд хийсэн шинэчлэлээр аймаг, дүүргийн намын хороо, ҮБХ бус зөвхөн намын дарга, анхан шатны гишүүдийн хамтын ажиллагаа тодорч эхэлсэн. Өнөөгийн байдал үүний эрх оролцоог жигд хангахгүйгээс дүүрэг, нийслэл, УИХ-д нэр дэвших лидерүүд гээгдэж эхэлдэг.
-Тийм шүү. Лидерүүд бүдгэрсэн?
-Анхан шатнаасаа бүх шийдвэрээ асуугаад эхлэхээр лидерүүд нь бүдгэрч эхэлдэг сул тал энэ тогтолцооноос харагдаж байна. Өмнө нь Н.Алтанхуяг даргын үед аливаа асуудлыг ГЗ гэдэг байгууллага буюу фракцын 30 хүн шийддэг байсан. Харин С.Эрдэнэ даргын үед намын гишүүдээрээ шийдүүлж эхлэхээр лидерүүд нь бүдгэрч эхэлсэн. Тиймээс одоо ирээдүй рүүгээ чиглэсэн, залуучуудаа дэмжсэн бодлого баримтлах хэрэгтэй.
-Ирэх 16-ны өдөр батлах шинэ дүрэмд ямар гаргалгааг шингээж өгч байгаа вэ?
-Дүрмээ оновчтой болгочихвол намын даргаа намын их хурлаар сонгох уу, эсвэл сунгаагаар явах уу гэдгийг шийднэ. Үүнтэй уялдах жижиг засвар хийгдэх байх. Хамгийн чухал нь аливаа шийдвэр гаргахдаа цаашид бүх гишүүдээсээ асуух уу, төлөөллийн байгууллагууд шийдэх үү гэдэг нь тодорхой болно. Энэ их хурлаар намын их хурлын төлөөллийн гишүүдийг оновчтой сонгох хэрэгтэй. Ирж яваа хүн буцаж яваа хүний дууг дуулдаггүй гэдэг. Манай намын 1955-1965 онд төрсөн ах нар маань 90 онд ардчиллыг бий болгосон, ардчилсан үндсэн хуулийг санаачилж батлуулсан. Ийнхүү чухал ажлыг санаачилж хийснээс хойш 30 жил өнгөрлөө. Тиймээс тэд маань зөвлөж явахаас нэг, хоёрдугаар эгнээнд битгий зогсооч ээ гэж хүсээд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 1990 онд ардчиллын ирээдүйг “зурж” байсан шигээ одоогийн залуучууддаа ирээдүйгээ бүтээх боломжийг олгооч л гэж байгаа юм. Өнгөрсөн 30 жилийн тэн хагаст тэд бүх дүрэм, журмыг өөрсдөдөө зориулж баталж ирсэн. Одоо дахиад хийлгэвэл өнөөгийн чиг хандалагатай уялдсан оновчтой дүрэм, шийдлийг гаргаж чадахгүй болов уу гэж харж байна. Одоогийн хандлага бүх зүйл нь өөр болчихоод байна.
-Ардчиллын лидерүүд гэгддэг Ц.Элбэгдорж, Н.Алтанхуяг нар намдаа буцаж орж байна. Та үүнийг юу гэж харж байна вэ?
-Би Ц.Элбэгдорж, Н.Алтанхуяг нарыг намын үйл ажиллагаанд битгий оролцооч ээ гэж уриалмаар байна. Энэ хоёр маань эргэж намдаа орж дарга, цэрэг болоод явчихаар Да.Ганболд, Р.Гончигдорж, Л.Амаржаргал, С.Эрдэнэ нарынхүмүүс ч гэсэн эргэж намын үйл ажиллагаанд оролцох уу.
Ардчилсан намын үндсэн үүрэг нь 1992 онд Үндсэн хуулиар үзэл бодлоо илэрхийлэх, бусад улс орон руу чөлөөтэй зорчих, бурхан шашнаа чөлөөтэй шүтэх, эд хөрөнгөтэй байх, түүнийгээ зарах, борлуулах, өвлүүлэх энэ мэт эрхийг олж авсан. Ардчилсан үзлийг хамгаалах улс төрийн хүчин нь аль юм бэ гэхээр АН-аас өөр нам байхгүй. Зарим улс оронд хүсээд ч олдохгүй эрх шүү дээ. Тухайлбал, Африкийн орнууд, хөрш БНХАУ, ОХУ зэргийг дурдаж болно. Бид чинь маш их эрх эдэлж байгаа ардчилсан орны иргэд. Ардчилсан зарчмыг хамгаалах улс төрийн хүчин нь Ардчилсан нам. Бид Хойд Солонгос шиг болмооргүй байгаа бол Ардчилсан намаа манлайлж авч явах ёстой. Хэрвээ 1955-1965 оны ах нар Ц.Элбэгдорж, Н.Алтанхуяг нарын хүмүүс намд орж ирэхээр хэрүүлийн талбар болгоод дуусна.
-Таныхаар АН-д одоо ямар дарга хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?
-Миний харж байгаагаар ирээдүй болсон залуучуудыг манлайлж чадахуйц, шийдэл гарцыг оновчтой гаргаж, эрх баригчдын өөдөөс оновчтой дуугарч чаддаг, оновчтойгоор гарц гаргалгаа, саналыг хэлдэг хүн байгаасай гэж хүсэж байна. Түүнээс бус ардчилагчдын үр хүүхэд байгаад хэрэггүй. Хаан ширээ залгамжилж байгаа биш дээ. Бидний нэн даруй хийх ажил нь олон нийтийн нам болох хэрэгтэй. Эрх нь зөрчигдсөн иргэд манай намаар дамжиж эрхээ хамгаалуулах ёстой. Тиймээс эрхийг нь хамгаалах нам үүд хаалгаа нээж, тосож авах ёстой.
МАН хатуу хайрцагласан, төрийн албан хаагчдын нам болох гэж байна. 60 тэрбумын асуудал үүнийг илчиллээ. Ө.Энхтүвшингийн хүү Э.Золбоо дэд сайд, Ц.Нямдоржийн хүү Н.Анхбаяр хэлтсийн дарга гэх мэтээр дарга нарын хүүхдүүд үе залгамжилж дарга болдог нам бол МАН. Орон нутгийн сонгуулиар энэ нь ил харагдлаа шүү дээ. Хүүхэд нь эсвэл, туслах нь нэр дэвшиж байх жишээтэй. НИТХ-ын даргаар сонгогдсон Ж.Батбаясгалан бол Х.Бадамжунайгийн туслах байсан. Хүргэнтэй нь хамт “Алтан хот” ББСБ-ыг эзэмшдэг нь тогтоогдсон. Энэ мэтээр дарга туслах, бизнесээрээ холбогдчихсон ийм сүлжээ бол МАН-ынх. Ард иргэдийн эрх ашгийг хамгаалдаг нам нь манай нам. Үеийн үед ийм л байсан. Тиймээс хүний эрх, эрх чөлөөний манаач нь болж зогсдог хүчин бол Ардчилсан нам.
-Нийслэлийн захирагчаар Д.Сумъяабазарыг томиллоо. Энэ томилгоонд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Ирэх дөрвөн жилд Д.Сумъяабазар нийслэлийг Сонгинохайрхан шиг хөгжүүлнэ гэвэл яана даа гэж санаа зовж байна. Энэ хүн чинь 12 жил Сонгинохайрхан дүүргийг “хөгжүүлсэн” хүн. Гэтэл надтай барьцаад байх юм. Би нэг л удаа дүүргийн Засаг даргын албыг хашсан хүн. Түүн шиг 12 жил УИХ-д суугаагүй, нэг их наяд төгрөг тойрогтоо зарж байгаагүй. Ийм хүн хот удирдана гээд зогсож байна.
2017 онд БНХАУ-ын санхүүжилтээр цэвэрлэх байгууламжийг байгуулна гэсэн Засгийн газрын тогтоол гарсан. Гэтэл гурван жил өнгөрч байхад Сонгинохайрхан дүүргийнхэн өмхий үнэрээ үнэрлэсээр л сууна. Тэр цэвэрлэх байгууламж баригдаагүй яагаад гурван жил болов. МАН тэр дүүрэгт ялаад байна. Энэ иргэдийн цэвэр сонголт биш, 100 хүний 20-30-ыг нь төрийн бүтцээр бариад байгаа юм. Ингээд тэдгээр хүмүүсийн 50-ыг нь сонгуульд оролцуулж 30-ыг нь өөрийн намдаа саналаа өгүүлж байна шүү дээ. МАН энэ мэт арга ашиглаж, мөнгө тарааж сонгуульд ялалт байгуулж байна.
Р.Дагва, Д.Сумъяабазар нар Сонгинохайрхан дүүргээс олон жил сонгогдлоо. Сонгинохайрхан дүүргийн Засаг дарга Хотын захирагчийн орлогч даргаар томилогдож байна. Гэтэл энэ дүүргийн ядуурлын түвшин нь бусад дүүргүүдээсээ хамгийн өндөр байна. Сонгогдож гарсан хүмүүс нь дэвшээд, дарга болоод байдаг, иргэдийн амьдрал бахь байдгаараа байна. Үүнээс гадна 381 жилийн ой гэж бөх барилдуулж яадаг байна. Иргэд бөх барилдуул гэж татвар төлөөгүй шүү дээ. Маш үнэтэй хүлээн авалт хийж байна. Тамгын газрын бүх албан хаагчид нь өндөр үнэтэй амралтын газарт амарч байх жишээтэй.
-Ирэх дөрвөн жилд Ардчилсан нам яаж ажиллах юм бэ. Та сая зөндөө олон асуудал дурдлаа. Одоо бол Улаанбаатар хот хүүхдэд ээлгүй хот болчихлоо. Долоо хоногийн дотор хичнээн ч хүүхэд эндээд байгаа юм бэ дээ?
-Бүгдийг нь нууж байна шүү дээ. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд хичнээн хүүхэд угаартаж нас барсныг хэвлэлийнхэн яагаад сурвалжлахгүй байгаа юм бэ. Бүгдийг нь нуун дарагдуулж байна шүү дээ.
Өнөөдөр хэвлэлийн эрх чөлөө гэж юм байхгүй болчихлоо. Бүгдтэй нь гэрээ хийнэ. Гаргахгүй гэсэн мэдээг бүгдийг нь авахуулдаг болчихсон. Нийслэл жилд татвар төлөгчдийн 750 сая төгрөгийг хэвлэд зарцуулж байна. Уг нь миний харж байгаагаар нээлттэй байх ёстой. Үүний төлөө Ардчилсан нам дуугарна. Бүх тогтоол шийдвэрүүдийг ил болгохын төлөө бид ажиллана. Тэгэхгүй бол бүх юм нууц байдлаар хот ажиллаж байна.
-Жишээ нь, юу нууц байна?
-Өнгөрсөн хугацаанд угаартаж эндсэн хүүхдийн тооноос эхлээд нийслэлийн төсөв, хаана хэдэн төгрөг зарцуулдаг вэ гэсэн задаргаа нь ил гардаггүй шүү дээ. Жишээ нь, ковидын хандивын мөнгөөр өөрсдийгөө шагнасныг хэзээ хойно л олж мэдсэн биз дээ. Хотын 381 жилийн ойд хэдэн төгрөг зарцуулж байгааг та нар мэдэж байгаа юу. Би ч мэдэхгүй байна. Ядаж үүнийгээ нийтэд зарлах ёстой. Улсын баяр наадмыг тэдэн төгрөгөөр хийлээ гээд мэдээлдэг биз дээ. Түүнтэй адилхан баяр наадам хийх гэж байгаа бол зарлах ёстой.
-Хэвлэл мэдээллийн байгууллага хожуу л мэдээд байна л даа. Асуухаар бүгд няцаадаг. Тэгэхээр дотор нь ажиллаж байгаа сөрөг хүчний хяналт чухал юм биш үү?
-Тийм. Одоо хурлын хороод гэх мэт албан ёсны бүтцүүд бүрэлдэж дуусахад хугацаа орно. Өнөөдрийн байдлаар бол нийслэл маань Засаг дарга, орлогч дарга нараа л томилчихоод байгаа шүү дээ. Бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ болоогүй байна. Одоо мэдээлэл авъя гэхээр тэнд хүн нь томилогдоогүй байх жишээтэй. Баяраа хийгээд завгүй байна шүү дээ. Тэгэхээр АН иргэдийнхээ зөрчигдсөн эрхийн төлөө эрчимтэй явах ёстой. Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийнх нь төлөө явах ёстой. Хэрвээ гэр хороололд Цэцэрлэгт хүрээлэн байсан бол цэцэрлэгт хүрээлэнд очиж амиа алдахгүй. Хаана юу болж байгаа нь тодорхойгүй. Өглөө болгон ковидоор тэдэн хүн халдварлалаа гээд гараад байгаа биз дээ. Тэгвэл яагаад тэдэн хүн угаартаж нас барлаа гэдгийг хэлэхгүй байгаа юм бэ. Тэгэхээр бид ирэх дөрвөн жилд сөрөг хүчин шиг сөрөг хүчин байна. Ялангуяа эрх баригчдыг дураар нь тавихгүй. Гадны орнуудын тэмцлийг та бүхэн харж байгаа байх. Эрх баригчид ганцхан буруу шийдвэр гаргахад хэдэн мянгаараа гараад жагсдаг шүү дээ. Тэгэхэд Улаанбаатарт хэдэн төрлийн татвар нэмж, ам.долларын ханш дөрвөн жилийн дотор 2800 боллоо. Гадаадынхан бол аль хэзээний жагсчихсан байгаа. Гэтэл монголчууд хүлээсээр.
Р.ХИШИГЖАРГАЛ