-1990 ОНООС ХОЙШ МОНГОЛД 14 ТЭРБУМ ДОЛЛАР ОРСНЫ ДОЛООН
ТЭРБУМЫГ РИО ТИНТО ОРУУЛСАН-
Д.Жаргалсайханыг “De facto” нэрээр уншигчид мэднэ. Тэрээр анх МАХН-д элссэн боловч МоАХ, МоАХ-ны анхны хурлуудад Прагаас ирж оролцоод намаас хөөгджээ. Өнөөдөр тэрээр нам бус. Москвагийн их сургуулийг англи хэлтэй онц төгссөн. 1991 оны гуравдугаар сарын 4-ны цуглааныг УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой хамт зохион байгуулсан зураг нь Японд үзэсгэлэнд тавигджээ.
АН, МАН ДОТООДДОО ШИНЭЧЛЭЛ ХИЙХГҮЙ БОЛ УЛС ТӨРИЙН ТАВЦАНГААС АРЧИГДАНА.
-Монголын эдийн засгийг гадаад, дотоодод янз бүрээр үнэлж байна. та ямар гэж дүгнэх вэ?
-Эдийн засаг хямралтай байгаа. Эдийн засаг хямарна гэдэг нь эдийн засгийн харьцаанууд алдагдахыг хэлж байгаа юм. Жишээлбэл мөнгөний ханш. Монгол төгрөг 20-30 хувь уналаа. Макро эдийн засгийг хэмждэг хэдэн үзүүлэлтүүд байдаг. Төсвийн алдагдал хэмжээ хязгаараа алдсан. Гадаад зээл, үнийн өсөлт, ажилгүйдэл. Макро эдийн засгийн эдгээр гол үзүүлэлтүүд хувийн хэвшлийнхэнд тусалж байна уу, саад болж байна уу гэдгийг харах ёстой. Энэ үзүүлэлтүүд хувийн хэвшлийнхэнд туслах нь бүү хэл гай болж байна.
-Эдийн засаг яагаад ийм байдалд оров?
-Хямралын голомт бол эдийн засаг дахь төрийн оролцоо. Зарим оронд төрийн оролцоо байгаа боловч эдийн засаг хэвийн байгаа. Харин манай оронд яагаад төрийн оролцоо нэмэгдээд эдийн засаг хямрав гэвэл авлига. Төр өөрийнхөө үүргийг биелүүлэх боломжгүй хэмжээнд авлигад идэгдсэн. Төр юу ч бүтээхгүйгээр завших боломжийг нээгээд өгчихсөн. Төр хулгай хийх маш өргөн боломж нээгээд өгчихсөн. Хулгайг зогсоох боломж бараг байхгүй болсон. Төр хүчин мөхөсдөж байгаа учраас ярихаас өөр зүйл хийж чадахгүй байна.
-Авлигыг яаж устгах вэ?
-Авлигыг устгахын тулд улс төр, эдийн засгийн институцуудыг бэхжүүлэх ёстой. Бэхжүүлнэ гэдэг нь өөр өөрийнхөө үүргийг биелүүлэх ёстой. Түүнээ энэ институцуудыг ашиглаад хулгай хийж болохгүй. “Яагаад үндэстэн дампуурдаг вэ” гэдэг номонд Робертсон гэдэг хүний үг бий. “Улс төр, эдийн засгийн институцууд чадваргүй болсон тохиолдолд улс орон дампуурдаг” гэж хэлсэн. Хоёр Солонгосоор жишээ авахад хойд Солонгост институц нь ажиллахгүй байна. Институц ажиллах гол шалтгаан нь авлига. Авлига энэ бол өвчин.
-Энэ өвчнөөс яаж салах вэ?
-Улс төрийн институцыг хууль ёсоор авдаг ганцхан байгууллага байгаа. Энэ бол улс төрийн нам. Ардчилсан оронд зөвхөн улс төрийн нам л төрийн эрхийг авдаг.
-Бие даагчид ордог биз дээ?
-Ардчилсан улсад заавал нам байгуулж байж Засгийн эрхийг авна. Гэтэл нам гэдэг чинь юу вэ гэдгийг бид тоохгүй, ярихгүй байгаа юм.
-Нам гэж юу вэ?
-Энэ бол үзэл бодлоороо нэгдсэн, зарчимд тулгуурласан, нэгдсэн зорилготой байх ёстой. Гэтэл манай намуудад энэ шинж чанарууд байхгүй. Анхнаасаа ч байгаагүй. Бий болгох гэж оролдсон.
-Өнөөг хүртэл энэ зарчмыг хэрэгжүүлсэн нам байхгүй гэж үү?
-Анхны оролдлого нь Ардчилсан нам. Энэ нам бол бидний 1990 оны хүсэл эрмэлзлэлийн үр дүн юм шүү дээ. Олон нам нэгдэж энэ нам үүссэн. Гэтэл өнөөдөр энэ нам тэр үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй байна. Төрийн эрхийг ээлжлэн, эсвэл хамтарч бариад байгаа хоёр намын хооронд зарчмын ялгаа байхгүй болчихсон.
-Намууд яавал төр цэвэрших бол?
-Хоёр зам бий. Эхний ээлжинд санхүүжилтээ ил болгож ард түмэндээ тайлагна. Эсвэл тар.
-Орлох улс төрийн хүчин байна уу?
-Алга. Гэхдээ гарч ирэх байх. Шинэ хүчин гарч ирэхээс өмнө энэ хоёр нам дотооддоо шинэчлэл хийх хэрэгтэй. Чадахгүй бол улс төрийн тавцангаас арчигдана.
ТӨР ТОДОРХОЙ ХЭДЭН БИЗНЕСМЕНД ҮЙЛЧИЛДЭГ БОЛСОН
-Үндсэн хууль өөрчлөх саналд та хэрхэн хандаж байна?
-Үндсэн хуулийг болохгүй болгочихсон. Ялангуяа засаглалыг давхар дээлтэй болгох. Ер нь бидний ярьдгаар ардчилсан тогтолцоонд гурван өндөрлөг байдаг. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, хянах. Харилцан бие биенээ тэнцвэржүүлээд, шалгадаг байх ёстой.
-Өнөөдөр тэнцвэржүүлээд, шалгаж чадаж байна уу?
-Чадахгүй байна.
-Яагаад?
-Гүйцэтгэх засаглал, хууль тогтоогч давхар дээлтэй нэг хүн болчихсон. Манай Ерөнхийлөгч шүүхийг томилдог эрхтэй. Энэ холион бантангийн угшил нь авлига. Улс төрийн намын нэрээр хүмүүсээс мөнгө авдаг. Тэрийгээ нуучихсан. Тэгээд түүнийгээ албан тушаалаар хаадаг жишиг тогтсон. Зүй нь улс төрийн нам иргэд, төрийг холбодог гүүр байх ёстой. Гэтэл сонгогдох үедээ иргэдэд хандчихаад бусад үед олигархи, төр хоёрыг холбодог болчихсон.
-Юу гэсэн үг вэ?
-Төр тодорхой хэдхэн бизнест үйлчилдэг болчихсон.
-Төр маш их хөрөнгөтэй болсон гэсэн шүүмжлэл байдаг?
-Төрийн уул уурхайн компани гэж яриад байдаг. “Эрдэнэс монгол” гэж компани байгуулаад, түүний харьяанд 15 компани байгуулчихсан. Энэ компаниудын өр авлага, үндсэн хөрөнгө, гээд бүх зүйлийг корпорацийн хэлбэрт оруулах ёстой. Хэдэн төгрөгийн орлого зарлагатайг тодорхойлох хэрэгтэй. Тэдний дотор Эрдэнэт орно. Одоо бол зүгээр л социалист компани байгуулчихаад байгаа юм.
-Корпорацийн хэлбэр гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?
-Аль ч компани өөрийн хөрөнгөтэй. Энэ хөрөнгийн хэмжээгээр зээл авч байгаа. Тэр ямар хэмжээтэйг өөрийнх нь балансад зөв буулгах хэрэгтэй. Компаниудын эзэмшиж байгаа ордууд байгаа. Энэ ордуудын үнэлгээг бас тооцох ёстой. Тэгж байж энэ компаний үнэлгээ зөв тогтоно. Ингэж төрийн компаний үнэ зөв тогтох ёстой.
-Дараа нь?
-Зөв үнэлгээ тогтоосны дараа төрийн өмчит компаниудын 60 хувийг хувьчлах ёстой.
-Эрдэнэтийн арван хувийг иргэдэд өгнө гэсэн.
-Хувьцаа гаргана гэдэг чинь мөнгө босгох асуудал. Энэ бол улс төрийн шийдвэр байхгүй юу. “Таван толгойн арван хувийг ард түмэнд тараалаа” гэсэн корпораци болгоогүй байж тараасан. Энэ бол улс төрийн явуургүй алхам. Жинхэнэ эзэмшил байж чадахгүй. Ард түмнийг хуурсан асуудал.
-Оюу толгойн гэрээг зөв, буруу гээд л маргаад байна?
-Ардчиллын 27 жилийн түүхэнд хэрэгжиж байгаа ганц том төсөл. Энэ төсөл бараг долоон тэрбум доллар Монголд орууллаа. Энэ төслийг монголчууд хэрэгжүүлэх гэж оролдсон бол энэ мөнгө Монголд орж ирэхгүй байсан. Мэргэжлийн компаниуд л хэрэгжүүлсэн учраас энэ их мөнгө Монголд орж ирсэн.
-Гэхдээ л шүүмжлээд байгаа шүү дээ.
-Гэрээнд өөрчлөх засах, харилцан тохиролцож засах юм байгаа. Үүнийг тохиролцох л асуудал бий. Түүнээс бид дээрэмчид биш. Гэрээ хийчихээд, маргааш нь хүний оруулсан хөрөнгийг үгүйсгэж болохгүй.
БИД ОЮУ ТОЛГОЙН 34 ХУВИЙГ АВНА ГЭЖ ХӨӨРЦӨГЛӨӨД ӨРӨНД ОРЧИХСОН
-Гэрээнд гаргасан алдаа юу вэ?
-Бид 34 хувийг авна гэдэг шал дэмий заалт оруулсан.
-Яагаад?
-Авсрали, Канад зүгээр л роялти аваад хангалттай мөнгө хийчихсэн. Гэтэл манайхан 34 хувийг нь авах мөнгө байхгүй учраас хөрөнгө оруулагчаас мөнгө зээлчихсэн. Маш их мөнгө авах хоосон мөрөөдөлтэй үлдсэн.
-Яагаад уул уурхайн 60 хувийг хувьчлах ёстой вэ?
-Төр сайн менежэр биш. Тийм учраас уул уурхайн 50-иас дээш хувийг хувьчилж байж хувийн хэвшил шийдвэр гаргах эрхтэй болно. Тийм учраас 60 хувийг хувьчлах хэрэгтэй.
-60 хувийг нэг хүн аваад монополь тогтоож болно биз?
-Тэрийг зохицуулж болно. Нэг хүнд арав хүртэл хувиас дээш хувьцаа зарахгүй гэж болно.
-Заавал хувьцаат компани болох ёстой юу?
-Хамгийн сайн арга нь тэр. Энэ тохиолдолд хулгай арилна. Ингэснээр компаний ашиг нэмэгдэн үнэ цэнэ өснө. Компанийн үнэ өссөн тохиолдолд өмнө зарсан 60 хувиас олсон мөнгөө магадгүй 20 хувийг зараад олж мэднэ.
МАНАЙ УЛСТӨРЧИД ХУДАЛЧ УЧРААС ОЙРЫН ҮЕД ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ НЭМЭГДЭХГҮЙ
-Эрдэнэтийн тухайд…
-Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудал их сонин асуудал. Эхний ээлжинд Монголдоо аваад ирсэн нь маш сайн. Саар мэдээ нь 49 хувийг бидний мөнгөөр авсан тухай асуудал яригдаад байна. Харилцан суутгаад ярихаар ХХБ Монгол Улсад 1.1 их наяд төгрөгийн өртэй юм байна. Хэрэв энэ үнэн бол хоёр асуулт гарна. Нэгдүгээрт яагаад энэ их мөнгө нэг банкинд очив. Хоёрдугаарт УИХ-ын ажлын хэсгийн гаргаж ирснээр бол яаж нэг өдөр, нэг гэрээгээр 500 сая доллар босгов гэдэг асуудал байна.
-Монголбанк ийм хэмжээний зээлийг нэг банкинд өгөх эрхтэй юу?
-Монголбанк арилжааны банкинд зээл өгөх ёстой. Гэтэл урьдчилж ямар компанид өгөх шийдтэйгээр арилжааны банкинд их хэмжээний зээл өгсөн байгаа юм. Энэ бүхэнд хэнтэй ч хариуцлага тооцоогүй. Тооцож чадахгүй байх.
-Яагаад?
-Яагаад гэвэл энэ хоёр нам янз бүрийн юманд эвсэж, зөвшиж орсоор байгаад хоёр биенээ барьцаалчихсан. Эдний ярьж байгаа зүйл мөсөн уулын орой. Гүнзгий орохгүй. Ороогүй цагт монголчууд авлигаас салахгүй.
-Та төрд ажиллаж байсан уу?
-1997-2000 онд би Ерөнхий сайд М.Энхсайханы урилгаар Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын даргаар ажилласан. Би аль ч намын гишүүн биш. Тухайн үед англи хэлтэй хүн хэрэгтэй байсан учраас намайг урьсан.
-Тэр үеэс өнөөг хүртэл Оюу толгойгоос өөр дорвитой хөрөнгө оруулалт орсонгүй. эрх баригчид “Гадныхан хөрөнгө оруулах сонирхол их бий” гэсээр өнөөдрийг хүрлээ.
-Биднийг ажиллаж байх цагт Монголыг мэддэггүй байсан. Түүнээс хойш уул уурхайн салбарт л хөрөнгө орж ирсэн. Томоохон хөрөнгө оруулат орж болох ганц салбар нь уул уурхай байгаа юм. Цаашдаа ч нэг хэсэг тийм байна. 1990 оноос хойш Монголд 14 тэрбум доллар орж ирсэн. Үүнээс долоон тэрбумыг Рио тинто ганцаараа оруулсан. Бороо гоулд 3-4 тэрбумыг оруулсан. Тэрийгээ нөхөөд авчихсан. Нийт гадаадаас орж ирсэн хөрөнгөний 90 хувь нь уул уурхайн салбарт орсон.
-Яагаад хөрөнгө оруулалтын бүтэц ийм болов?
-Гуравхан сая тархай амьдарч байгаа хүмүүсийн хувьд соёлын болон бусад салбарт томоохон хөрөнгө оруулалт хийх боломж бага байна. Гэхдээ жижиг амиа тээж яваа хөрөнгө оруулалт олон орж ирсэн. Ялангуяа хоолны салбарт орж ирсэн жижиг хөрөнгө оруулалт энэ салбарыг дэлхийн хэмжээний соёлт үйлчилгээнд хүргэсэн.
-Хятадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлагатай байна уу?
-Өөр орны хөрөнгө оруулагчдын шаардлагыг манайхан хангаж чадахаа больсон. 2009 оноос хойш манай ашигт малтмалын тухай хууль 250 удаа өөрчлөгдсөн. Хоёр долоо хоногт хуулиа өөрчлөөд байхаар хэн орж ирэх вэ. Гадныхан уул уурхайн салбарт 20-30 жилээр хөрөнгө оруулдаг. Жуниор компани хайгуул хийж юмаа олчихоод, түүнийгээ зарахдаа дахиад 20-30 жилийн хууль нь тогтвортой нөхцөлд л зарна.
БИДЭНД ЗЭС, НҮҮРСНЭЭС ӨӨР СОНГОЛТ АЛГА
-Хуулиа сайжруулаад, өөрчлөхгүй гэж амлалт өгөөд ч хөрөнгө оруулалт нэмэгдэхгүй юу?
-Нэмэгдэхгүй.
-Яагаад?
-Яагаад гэвэл манай улстөрчид амладаг. Даанч түүнийгээ биелүүлдэггүй. Өмнөд хөршийнхөн маань бага нөхцөл шаарддаг. Харин олон улсын том хөрөнгө оруулалт илүү хатуу нөхцөл тавьдаг. Өмнөд хөрш том мөнгөтэй болсон. Гэхдээ улстөрчид энэ бүхнийг өөрчлөхийг хүсэхгүй. Энэ нь бас л авлигатай холбоотой.
-Намууд нэлээд шинэчлэгдэж байна уу?
-Үгүй.Намаа санхүүжүүлсэн бүлэглэлүүд хоорондоо зодолдоод Засгийн газраа унагаад, зөвхөн хүн солиод, яамдынхаа бүтцийг өөрчилчихөөр яаж бодлого тогтвортой байхав дээ. Нам гэдэг нь авлигын үүр болчихсон. Энэ хоёр нам аль нь эрх барьсан намын авлига нь төрд тусаад явчихна.
-Уул уурхайн салбараа хаяад өөр салбарт орох боломж байна уу?
-Байхгүй. Өнөөдөр бидэнд нүүрс, зэс хоёроос өөр сонголт алга. Ган боловсруулаад хөршүүд авах уу гэдэг нь маргаантай. Өөр газар өгөөд ашигтай байж чадах уу гэдэг асуудал гарна. Хаана, юунд хөрөнгө оруулахаа маш сайн судлах хэрэгтэй. Өнөөдөр төмөр зам барьчихлаа. Маргааш өмнөд хөрш нүүрс авахгүй гэвэл хөрөнгө оруулалт ямар ч баталгаагүй болно. Маш сайн гэрээ хийх ёстой. Өмнөд хөрш нүүрс аваагүй тохиолдолд авснаар тооцох гэрээ байгуулж байж төмөр замд оруулсан хөрөнгө баталгаажна.
-Өөр зам байна уу?
-Байна. Мэдээлэл харилцааны технологийн хувьсгалын хүрээнд. Хил хязгааргүй энэ салбарт манай залууст боловсролын шинэчлэл хийж болно. Компаниудад аппликейшн нийлүүлж болно. Үүнийг төр бодлоготойгоор хэрэгжүүлэх ёстой.
-Энэ салбараас мөнгө олох боломжтой юу?
-Хамгийн их боломжтой. Зах зээл хангалттай. Манай хүүхдүүд ой сайтай.
–Улстөрчдөд ямар зөвлөгөө өгөх вэ?
-“Эдийн засаг дахь төрийн оролцоог багасга. Бүх төрлийн үнийн хяналтаа зогсоо, өөрсдөө оролцолгүй компаниудын чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болго. Бизнес, улс төрийнхөө аль нэгийг сонго. Хулгайгаа л зогсоо. Татвар бүү нэм, багасга. Бүх үнийг чөлөөл” гэж хэлнэ.
-Компаниудад зөвлөгөө өгвөл…
-“Эрх баригчдаас эрхээ нэхэх хэрэгтэй. Бидний хийж байгаа бүхэн гадагшаа гарч чадах уу гэдгээ тооц. Илүү IT салбарт анхаар. Боловсон хүчнээ бэлтгэ. Нэгдэж нягтрах хэрэгтэй” гэж хэлнэ.
-Жижиг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч нар цөөнгүй байдаг. тэдний барааг борлуулах ямар ч суваг байхгүй гэдэг.
-Аялал жуулчлалын гол суваг байдаг. Тэр нь зүгээр аль нэг дэлгүүрт биш. Аялал жуулчлалынхаа салбарыг өвөл зунгүй ажиллуулдаг болох хэрэгтэй. Тэр тэр сувгууд дээрээ бараагаа зардаг байх хэрэгтэй. МИАТ-ыг маш яаралтай хувьцаат компани болгох хэрэгтэй. Төрийн мэдлээс гаргах хэрэгтэй. Билет нь хамгийн үнэтэй байхад яаж жуулчин ирэх вэ дээ.
-Хувьчлах тухай олон удаа ярьсан даа.
-Хувьчлахгүй байгаа шалтгаан нь тохиролцож чадахгүйд л байгаа юм. Эрх ашгаа нэгтгэж байж л хувьчилна.
-Та Ерөнхий сайд байсан бол МиАт, хөрөнгийн биржийг яаж хувьчлах вэ?
-Үнэлгээг нь хийгээд 60 хувийг биржээр зарна. Биржийг хувьчлахгүй удаад хувийн бирж байгуулагдсан. Удахгүй хувийн бирж нь ялна.
Х.БАТТӨГС