“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.14-ний даваа гаригийн №172 (5739) дугаараас авч нийтлэв.
УИХ-ын гишүүн Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.
-ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. ОУВС -гийн зүгээс хөтөлбөрийн эхний үнэлгээгээ хийгээд явлаа. Цаашид манай эдийн засгийг сэргэх боломжтой, олон улсын зах зээлд нийлүүлдэг бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсэн талаар ярьж байсан л даа. Харин хүүхдийн мөнгийг бүх хүүхдэд олгож буй асуудлыг эргэн харах шаардлагатай гэсэн байна лээ?
-ОУВС-гийнхан ирээд явсан. Валютын сан, Монгол Улсын Засгийн газар хооронд тохирсон тохиролцоонууд бий. Энэ нь амьдрал дээр хэр хэрэгжиж байна вэ, хөтөлбөр хэрэгжсэнээс хойш эдийн засагт ямар үр дүн гарав гэдгийг шалгасан. ОУВС-гийнхан Сангийн яаман дээр нэлээд удаан ажиллах шиг боллоо. Хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс хойш үр дүн сайн гарч байна гэдгийг хэлсэн байна лээ. Сонгуулийн өмнө хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгийг өгсөн нь ОУВС-тай тохирсон тохиролцооноосоо буцсан байж магадгүй. Зорилтот бүлэгтээ л хүүхдийн мөнгө олгох ёстой гэж ОУВС яриад байгаа.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хүүхдийн мөнгө бол Монголын хүн амыг өсгөх бодлого гэдгийг хэлсэн байна. Би мөн тэгж л ойлгодог. Тиймээс алагчлалгүй хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгө олгох нь буруу биш. Манай орны эдийн засаг, санхүүгийн байдал хэр байна вэ гэдгийг л сайтар судлаад хийх ажил. Намрын чуулганы үеэр энэ асуудал дахин яригдах байх.
-Хүүхдийн мөнгийг бүх хүүхдэд олгосноос болж азийн хөгжлийн банкнаас орж ирэх 1.3 тэрбум ам.доллар бүдгэрч мэдэхээр байгааг ардчилсан намынхан ярьж байсан л даа…
-Тохиролцооноосоо ухарвал дараа дараагийн санхүүжилт орж ирэхэд түвэгтэй байдал үүсэх нь гарцаагүй. Азийн хөгжлийн банкны 1.3 тэрбум ам.доллар орж ирэхээ больчихвол манай эдийн засаг амаргүй байх болно. Наймдугаар сарын дундуур БНХАУ-ын зээлийг төлөх, он гараад 540 сая ам.доллар төлөх учиртай. Тиймээс ОУВС-тай тохирсон тохиролцооны дагуу явахгүй бол болохгүй.
-Монгол улсын банкуу-дад активын чанарын үнэлгээ хийлгэхээр болсон. Банкуудад ямар нэгэн эрсдэл бий болох уу. банкны салбарт нөлөөлөл байгаа юу?
-ОУВС-гийн зүгээс цаашид олон банк байх шаардлагагүй. Эдийн засаг, санхүүгийн байдал нь хүнд жижиг банкуудыг хаах хэрэгтэй. Мөн дунд зэргийн хэмжээнд үйл ажиллагаа нь явж байгаа банкууд тавьсан шаардлагуудыг нь биелүүлж чадахгүй бол нэгтгэх боломжуудыг гаргах шаардлагатай гэсэн байна лээ.
Монгол улсад голлох үйл ажиллагааг явуулж буй банкны салбарын 70-80 хувийг эзэлж буй таван банк бий. Банкны салбарт хоёр их наяд төгрөгийн чанаргүй зээлийн асуудал яригдаж байгаа байхгүй юу. энэ нь маш том асуултын тэмдэг болчихоод байгаа юм. тиймээс банкуудад аудит хийх гэж байна гэж ойлгоод байгаа. Олон улсын аудитын байгууллагуудын дунд тендер зарлаад тэндээс нэг компани сонгогдсон гэж сонссон. Тийм болохоор гэрээ хэлцэл хийгдээд томоохон банкуудад активын үнэлгээ хийх шалгалт орох байх. гадаадын аудитын компани Монгол улсад орж ирээд манай орны нөхцөл байдлыг сайн мэдэх үү, үүн дээр онцгой анхаараарай гэж Монголбанкинд үргэлж хэлдэг. Өөрсдийн барьцаа хөрөнгөөс давсан зээл авсан компаниуд бий. Ялангуяа уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд өөрсдийн боломжоос давсан зээл авдаг. оувс-гаас нүүрс, зэсийн үнэ өсч байна гэдэг зүйлийг хэлсэн. Үнэ өсч буйтай холбоотойгоор компаниуд авсан зээлээ төлж эхэлж байх жишээтэй.
Монголын эдийн засаг улирлын шинж чанартай гэж ойлгож болно. Оны сүүл рүү зээлүүдээ хаадаг, оны эхэнд мөнгө хэрэг болдог гээд асуудлууд бий л дээ. энд тэнд байгаа үл хөдлөх хөрөнгүүдийг олон улсын зах зээлийн үнэлгээгээр үнэлээд эхэлбэл хэцүү. тиймээс энэ ямар үнэлгээтэй вэ гэдгийг Монголд ажиллаж, амьдарч байгаа хүмүүс л мэдэхээс биш гадныхан мэдэхгүй. Тэр жишиг дүрэм журмаараа ч байдаг юм уу үнэлээд эхэлбэл Монголын банкууд хүнд байдалд орно. тэр утгаараа Монголынхоо онцлогийг бодолцох хэрэгтэй.
-Мал, лицензийг барьцаа хөрөнгө гэж тооцохгүй байх асуудлыг хөндсөн байна лээ. Сангийн сайд бол мал барьцаа хөрөнгө хэвээрээ байна гэдгийг хэлсэн…
-Малчин хүн малаа барьцаалахгүй бол өөр юугаа барьцаалж банкнаас зээл авах юм. уул уурхайн лицензүүдийг барьцаа хөрөнгө гэж битгий тооц гэснийг Монголбанк хүлээгээд авчихсан гэж ярьж байгаа байхгүй юу. Үүнийг тооцохгүйгээр өөр юуг тооцох гээд байгаа юм бэ. энэ мэтчилэн онцлогуудыг заавал тооцох учиртай.
Танай банкууд төлбөрийн чадваргүй байна, эдийн засаг ингэж доошилно, Монгол улсын зээлжих зэрэглэл ингэж буурах гэж байна гэсэн дүгнэлт гаргаж хэрхэвч болохгүй. Монголбанкныхан өөрсдөө хамт явж тэр шалгалтуудад оролцох байх л даа. тэд энэ талын онцлогоо ойлгуулах хэрэгтэй. сайтар нухацтай хандахгүй бол энэ банк ингэлээ гээд мэдээлэл гарчихад л иргэд сандраад эхэлнэ. тиймээс ийм эмзэг зүйл дээр нухацтай ханд л гээд байгаа юм.
оувс-гийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар гадныхан бидэнд итгэж байна, хөрөнгө оруулалт орж ирж байна. Энэ оны эхний улирлын байдлаар эдийн засаг өсөлттэй гарсан. Том зургаараа Монголын ард түмэн хожихоор байна.
-Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг орон даяар хэлэлцүүлж байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулийг амьдралд нийцэхгүй байна гэх шалтгаанаар олон удаа өөрчлөх гэж үзсэн. Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх гээд байгаа юм биш. зарим нэг заалтуудыг өөрчлөхгүй бол төрд, шийдэл гаргахад, хөгжилд чөдөр, тушаа болж байна. энэ тухай олон жил ярьдаг ч Үндсэн хуулиндаа тулж ирээд асуудал шийдэгдэлгүй үлддэг байсан. Үүнийг шийдэх нь Монголын ард түмэнд л хэрэгтэй. Хэлэлцүүлээд байгаа асуудлуудыг бүгдийг нь өөрчлөх гээд байх шаардлагагүй ч байж мэднэ. тухайлбал, Монгол улс өнөөдрийг хүртэл хагас Ерөнхийлөгчийн, хагас парламентын засаглалтай явж ирлээ. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн нь ямар ч эрх мэдэлгүй байдаг. Үүнийг нэг талд нь гаргаж шийдэх хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийг ямар ч эрх мэдэлгүй болгох гэж байна гэх юм. асуудлын гол нь энэ биш. Үндсэн хууль дахь заалтуудыг л хэрэгжүүлдэг болгох. тэгэхгүйгээр дагаж гарсан органик хуулиуд дээр зааж өгөөд хэрэгждэггүй. энэ бүх эргэлзээтэй байдлаас болж ялсан нам нь мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломжгүй болдог. Мөн дөрөв дөрвөн жилээр өөрчлөгддөг парламенттай ийм л нийгэмд бид амьдарч байна. Үүнийг зайлшгүй сайжруулах хэрэгтэй.
-Та бол Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юм байна, тийм үү. Гэхдээ анхаарах зүйлс ч байгаа л байх?
-Хоёр метрийн цаана байгаа нэг хэсэг газрыг нэг сум болгоод наана нь байгаа хэдэн сумыг нэг сум болгочихдог. Чойрыг гурван сум болгон хувааж байгаад говьсүмбэр аймгийг байгуулсан байх жишээтэй. эрдэнэт гэхэд орхон аймаг гэж нэрлэчихээд аймгийн төвийг Баян-Өндөр сум гэчихсэн. Монгол улсад байхгүй 100 гаруй мянган хүнтэй сум бий болчихсон байх жишээтэй. энэ бол гажуудал. сум гэдэг чинь Монгол улсын хэмжээнд 2-3 мянган хүн амтай газар нутаг шүү дээ. Үүнийг дагаад баг бий. Багт 400-500 хүн байдаг бол манай эрдэнэт гэхэд 4-5 мянган хүнтэй баг байх жишээтэй. Үүнээс улбаалан төрийн үйлчилгээ иргэдэд хүрэхдээ тааруу болж байгаа юм. Улаанбаатар хот гэхэд болохгүй болохоор нь нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль гээд өргөн барьчихаж байгаа байхгүй юу. Гэх мэтчилэнгээр Дархан, эрдэнэт, зүүнхараа, Хархорин, аймгийн төвүүдийг орон нутгийн чанартай хот болгох хэрэгтэй.
түүнээс биш Үндсэн хуулийг өөрсдөдөө ашигтайгаар өөрчилж бүх насаараа саарал ордонд суух байгаа юм биш. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг эсэргүүцээд байгаа хүмүүс бий. тэдний ярьж хэлж байгааг сонсоход Үндсэн хуулиа ч бүтэн уншаагүй тийм л хүмүүс. Тэгсэн хэрнээ Үндсэн хуулийн талаар ярьдаг. Ард түмнийг турхирч болохгүй.
-Гэхдээ МАН дангаараа асуудлыг шийдэх гээд байна гээд байгаа шүү дээ?
-65 суудалтай Ма н Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах бүрэн боломжтой. энэ боломжийг ашиглах хэрэгтэй. Өнгөрсөн жилүүдэд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэж ажлын хэсэг гараад ажиллаж байсан. гэхдээ үр дүн гараагүй. энэ удаагийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийх ажлын хэсэгт Ардчилсан нам болон бусад намууд орсон. ард түмнээс асуухаасаа өмнө иргэдэд мэдээлэл хүргэх нь чухал. Иргэд ойлголттой болж байж Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах асуудлаа шийдээд явах ёстой юм. зарим боломжуудыг ард түмэнд үлдээх хэрэгтэй.
-АН-ын бүлгийнхэн ээлжит бус чуулган хуралдуулж төсвийн тодотголоор хүүхдийн мөнгөний асуудлыг хэлэлцэх ёстой гэж байна. Таны байр суурь ямар байна вэ?
-Засгийн газар, сангийн яам тэр мөнгийг хүүхэд бүрт олгох боломж байгаа юу гэдгийг тооцох хэрэгтэй. Үнэхээр боломж нь байгаа бол шийдээд явах хэрэгтэй. ээлжит бус чуулган гэдэг чинь онцгой тохиолдолд хийдэг зүйл. ээлжит бус чуулган хуралдаж Ерөнхийлөгчийн тангаргийг өргүүлсэн. энэ чинь онцгой тохиолдол байхгүй юу. төрийн хойшлуулшгүй арга хэмжээ.
Мөн ардчилсан намынхан манай намаас Ерөнхийлөгчтэй болсон чинь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж өрийн тэргүүний бүрэн эрхийг хязгаарлах гэж байна гэдэг зүйл яриад байгаа. Ингэж ярих нь утгагүй. ардчилсан нам, ардын намын Ерөнхийлөгч гэж ярихаасаа илүү монгол төрийн Ерөнхийлөгч гэж ярих хэрэгтэй. алс, ирээдүйгээ бодохоос биш өнөө маргаашийн богино улс төрийг харах хэрэггүй.
-Сүүлийн өдрүүдэд МАН-ын сэнтийн төлөөх тулаан эхэлчихлээ. Ерөнхий сайд, Шадар сайд нартай холбоотой мэдээллүүд гарч байна. Намын даргын суудлын төлөөх тэмцэл нь эрх баригч намын хувьд байж боломгүй үйлдэл биш үү?
-Монгол улсад хариуцлагатай хоёр л нам бий. тэр нь Монгол ардын нам, ардчилсан нам. ардчилсан намын байдал ч мөн амаргүй байх шиг байна. Ийм хүнд үед ардын нам дотроо хоёр гурав хуваагдах нь зохимжгүй. Есдүгээр сард намын Бага хурал болж, аравдугаар сард Их хурал хуралдана. намын Их хурлаараа намын даргаа сонгоно. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсан энэ тэр гээд нам дотроо хариуцлагын зүйл ярьж байгаа. энэ нь сонгууль бүрийн дараа яригддаг л асуудал.
-Ардын намынхан чинь дотроо бие биенээ тагнаж чагнасан гэх асуудал гараад байгаа юм биш үү?
-тэрийг сайн мэдэхгүй байна. төрийн албан тушаалын төлөө нэг нэгнийгээ хорлох зүйлийг манай нам дотор хийх хүн байхгүй байлгүй дээ. Угаасаа ч тийм байгаагүй.
-Эдийн засаг амаргүй байна, нийгэм ороо бусгаа байна. Ийм үед хэн намын дарга болчихвол илүү үр дүнтэй вэ?
-намын Их хурлын төлөөлөгчдийг Их хурлаас өмнө сонгоно. Их хурлаар нууц санал хураалтаар шийднэ. Одоо тэр энэ гээд байх зүйл байхгүй. Бид нам дотроо асуудлаа яриад шийдчихдэг.