МУИС–ийн багш, хэлбичгийн ухааны доктор, хүүхдийн зохиолч Д.Батжаргалтай ярилцлаа. Тэрбээр МЗЭ-ийн болон Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт, шилдэг бүтээлийн “Алтан өд”–ийн эзэн юм.
–Та анх яагаад хүүхдийн зохиолч болъё гэж бодсон бэ, тэр түүхээсээ хуваалцаач?
-Анхны шүлэг маань 1981 оны дөрөвдүгээр сарын 9-нд Хөвсгөл аймгийн “Эрх чөлөө” сонинд гарсан юм. Тэр нь “Би-Алтрагийн хүү” нэртэй. Алтраг гэдэг нь Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх суманд байдаг миний ундаалж, тоглож өссөн гол юм. Дараа нь сансарт хүн нисээд сансрын тухай шүлэг бичих гэж оролдсон. Тэгэхэд биоюутан байсан. “Намайг сансарт нисвэл” гэж шүлэг бичсэн чинь дугуйлангийн нөхөд хөөргөж, яруу найрагч Даваасүрэнгийн Чинзориг дуу алдан босч ирж, урам зориг өгч байлаа. Энэ үеэс л хүүхдийн зохиол бичих болсон.
Тавдугаар сургуульд дадлагын багш хийж байхдаа хичээл заахынхаа хажуугаар хүүхдүүдэд шүлэг уншиж өгдөг байжээ. Дадлага дуусаагүй байхад тэр шүлэг маань хэвлэгдээд “Пионерийн үнэн” сонин дээр гарч, олон хүний анхаарлыг татахаар нь урамшсан юм. Тэр үед хүмүүс “Чи хүүхдийн зохиол бичих юм байна, хүүхдийн сэтгэлгээг сайн гаргаж байна” гэж хэлэхээр нь эргэлт буцалтгүй шийдсэн дээ. Түүнээс хойш олон шүлэг бичсэн. Гэхдээ өгүүллэг, шүлгээ орхиогүй ээ. Харангын Чулуунбатын аяыг нь хийсэн “Анхны бороо” дууны шүлгийг бичсэн. Нэлээд хэдэн шүлгүүдээ нэгтгэж байгаад 2010 онд шүлгийн ном гаргасан даа. Мөн 2007 онд өгүүллэг, туужийн “Дархад бодол” ном гаргасан маань “Алтан өд” шагнал хүртсэн.
Та багадаа ямар үлгэр домог уншиж өссөн бэ?
-Манай ээжолон үлгэр домог мэддэг хүн байсан. Эрт босно. Тэгээд “Уруудах хүний унтах, мартах, идэх. Өөдлөх хүн санах, сэрэх, сэтгэх” гэж их ярина. Биднийг их эрт босгоно. Сүүлд харж байхад Говийн их ноён хутагт, соён гэгээрүүлэгч Данзанравжаагийн “Бадарч дээшлэхийн үндэс нь санаж, сэрэх, тэмүүлэх. Баларч доройтохын үндэс нь унтах, мартах, тэрслэх гурав” гэж байдаг. Тэр айлтгал, сургаалтай агаар нэг үг байсан юм билээ. Ард түмний язгуур ухааныг хайрлаж, бодож үзмээр юм шиг байгаа юм. Сүүлд багш болоод ээжийн хэлдэг үлгэр, үгийг судлаад шинжлээд үзэхэд ардын аман зохиол дотор тэр болгон байхгүй байна. Тэгэхээр их сэтгэгч Күнзийн хэлсэнчлэн хоёр хүний нэг нь ухаантай гэдэг шиг ард түмний өв соёл гэдэг бол дээдлэн авч үлдээхгүй бол тэр тээгчтэйгээ хамт алга болдог гэж боддог. Жишээлбэл, “Эцсэн улаан ухнатай Эзэр бэзэр өвгөн”, “Наалдан пад салан пад” гэхчлэн үлгэр ярьдаг байсан. “Наалдан пад” гэдэг нь одооны цавууны реклам биш шүү дээ. Харамч хүний гэрт жатгатай бадарчин ирээд сууж байгаа ширдэгтэйгээ наалдан пад гэхээр нөгөө хүн тэгээд суучихдаг, гар нь хавиргандаа наалдан пад, ам нь болж өгөхгүй болохоор амыг нь наалдан пад гэчихээд өөрөө хоол хийж идэж, унтаж амарчихаад гурван гүвээ даваад “Бүх зүйл нь салан пад” гэчихээд явж байсан гэх мэтчилэн их сонинүлгэр ярьдаг байсан. Бас содон сонин үг их хэлнэ. “Ааруулын ам тайлахад хүүхэд горьддог, арцны ам тайлахад гал горьддог” гэсэн үгийг энд тэндээс хайхад олдохгүй байгаа юм.
–Ардын аман зохиолоос сэдэвлэн орчин үед таарсан зохиол бичиж болох уу?
-Болно шүү дээ. Тийм зохиолууд зөндөө байдаг. Жишээ нь манай Түмээ ахын “Нисдэг алим” гэж зохиол бий. Энэ бол шидэт хүүрийн үлгэрээс сэдэвлэсэн. Мөн Л.Бадарч гэж хүүхдийн алдартай зохиолчийн “Унага” гэж шүлэглэсэн үлгэр байна. “Уйлаад яах вэ улсын шившиг орилоод яах вэ олны шившиг” гэдэг ардын аман зохиолын хэсгийг “Уйлаад яах вэ, уулын шившиг, орилоод яах вэ, ойн шившиг” болгон бүтээлчээрэ хэрэглэсэн байдаг.
–Орчин үед ардын аман зохиолоос санаа авсан зохиолууд яагаад байхгүй байна вэ?
-Байлгүй яахав. Харин хүүхдийн уран зохиолыг түгээх хэлбэр нь байхгүй болчихсон. Хэвлүүлсэн газрынхаа хэдэн хүүхдэд хүрээд дуусч байна. Сүүлийн үед комик зохиол их бичиж байна. Японд жил бүр комик номын уралдаан болдог. Түүнд Н.Эрдэнэбаярын “Бумбардай хүү” комик оролцож, гранпри шагналыг нь авсан. Хөдөөний хүүхдүүдэд зохиол, бүтээл хүрэхгүй байна.
–Зохиолчдын номыг олон хувь хэвлээд хямдхан түгээгээд өгье гэсэн газрууд байдаг. Тэдгээр газруудтай хамтарч ажиллаж болдоггүй юм уу?
-Тийм газрууд зохиогчийн эрхийг нь авах гээд байдаг. Эхэн үедээ бид ч хамтарч ажилладаг байсан. Гэхдээ их алдаатай хэвлэдэг. “Гучин таван үсгийн гуншин” гэдэг номоо “Урлах эрдэм” хэвлэлийн газартай гэрээ байгуулаад өгсөн чинь хачин алдаатай гаргасан. Би дараа нь очоод “Энэ алдаатай номоо татаж аваач ээ, хэрвээ татаж авахгүй болтанай хэвлэлийн газрын үүдэнд аваачиж шатаана” гэж хүртэл хэлсэн. Хүүхдийн номыг алдаагүй гаргахгүй болном гэдэг үнэт чанараа алдана.
–Монголын хүүхдийн уран зохиолын хөгжил ямар шатандаа явж байна вэ?
-Хүүхдийн уран зохиолд шинэ давалгаа, шинэ хөгжлийн хүлээлт нийгэмд байдаг.
Хүүхдийн уран зохиолд байдаг нэг нандин зүйл нь хөгжөөнт чанар юм. Хүүхдийн зохиолчид “Хөгжөөнт чанар нь алга байна, хөдөлгөөнт чанар нь алга байна” гэж ярилцдаг.
Өнөөдөр хүүхдийн зохиол бичдэг хүмүүс цөөнгүй. Бидний үеийнхэн, ахмад зохиолчид ч байна, залуу үеийнхэнч байна. “Алтан өд” шагнал авсанЛ.Мөнхбат, Э.Амарзаяа, Б.Ганчимэг гээд хэдэн залуу бий. Гэвч үндэсний хэмжээнд мэдэхгүй, зохиолуудыг нь тарааж чадахгүй байна. Хуучин хэдэн зохиолчдоо л мэдэж байна. Саяхан жил бүр болдог “Шидэт номын найзууд” өдөрлөг боллоо. СУИС-ийн оюутнуудаар шинэ шүлэг, өгүүллэгээ уншуулаад, миний нэг өгүүллэг түрүүлсэн. Д.Давааням гуайн өгүүллэг хоёрдугаар байрт орсон. Энэ хүн бол өндөр Гонгорын ач хүү, олон сайхан ном бүтээл гаргасан хүн байдгийг та нар мэднэ биз дээ. Шүлгийн төрөлд М.Амархүү мөн байр эзэлсэн. Номынхоо зургийг өөрөө зурдаг зураач, яруу найрагч хүн шүү дээ. Ер нь хүүхдийн зохиол сайн бичиж байгаа.
Нийгэм хүүхдийн зохиолд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа нь зөв. Нийгэм чөлөөтэй болсон болохоор дурын хүн ном гаргаж байна. Зарим нь ардын аман зохиолоос сэдэвлэсэн маягтай, гадаадын зохиолын муухан хуулбар, өөрийн сэтгэлгээ, уран сайхны сайн дүр байхгүй зохиолууд гарч байна. Жишээ нь “Сагсгар сүүлтэй саарал хэрэм өдрөөс өндөрт үсрэн дүүлнэ” гэж бичээд гоё зураг тавиад гаргачихаж байна. Энэ бүхнийг нь шүүмжлэхээр зарим нь бүр ухаан алдаж, унах дөхөж, уурлаж уйлж, сүйд болж байна. Шүүмжлэл сонсохгүй зохиолч болно гэж юу байхав дээ. Иймэрхүү байдлаар дотроо хөдөлгөөн явагдаж байна. Хөдөлж байна гэдэг нь хөгжихийн эх сурвалж мөн биз дээ.
Чөлөөт нийгэмд шилжсэнээр янз бүрийн орчуулгын ном их гарсан. Тэдний хэл найруулга тааруу, зарим нь авах юм байхгүй. Орчуулгад ямар нандин хандаж байсан ганцхан жишээ бол “Алтан загасны үлгэр” байна. Эх зохиол дээр тийм гоё эхлэл байдаггүй. Зүгээр л загас, загасчин хоёр л гардаг.
Өнгөрсөн онд бидний хийсэн нэг том ажил бол “Хүүхдийн уран зохиолын тайлбар толь”-ийг анх удаа гаргасан. Монголын хүүхдийн зохиолын түүх, шүүмж, онолын 200 гаруй нэр томъёог тайлбарласан. Хүүхдийн зохиолчдын намтрыг үндэслэгчид, гол төлөөлөгчид, бүтээгчид гурван янзаар оруулсан. Хүүхдийн уран зохиолын гол төлөөлөгчид гэхэд Ч.Арьяасүрэн, Г.Ловор, Ж.Дашдондог, Д.Содномдорж гээд бүгд бий. Зөгнөлт зохиолч Ж.Галын “Чулуун сарлаг” гэдэг адал явдалт зохиол байна. Л.Түдэвийн “Зураг амилна”, Ж.Дашдондогийн “Чулуун доиог”, С.Надмидын “Сүүдэрхүү” гээд хүүхдийн зохиолын сан хөмрөг арвин баян. Зарим зохиолыг тайлбар тольдоо оруулсан байгаа. Булганы Ц.Чинбатын богино шүлгүүдэд болрын талст шиг сайхан дүрслэлүүд гялалзаж байдаг. Тэр талаар би “Богино шүлгийн дүрслэлт чанар” гэсэн өгүүлэл бичсэн.
Газрын тамган дор
Шүхэртэй хүүхдүүд жагсана
Гар гараасаа барилцан
Дугуйрч тэд зогсоно
Энэ нь борооны дараа хүрээнд ургасан мөөгнүүдийг хүүхэдтэй зүйрлэсэн, тэднийг шүхэртэй хүүхдүүд гэж хөөрхөн сэтгэж бичсэн байгаа юм.
–Орчин үеийн хүүхдүүдийн сэтгэлгээ өөрчлөгдөж байна уу?
-Мэдээж орчин үеийн хүүхдүүдийн сэтгэлгээ өөрчлөгдөж байгаа. Гэхдээ хүүхдэд байдаг төрөлхийн нэг сэтгэлгээ бол байгаллаг сэтгэл юм. Өнөөгийн хүүхэд гэдгийг ганцхан орцны хүүхдүүдээр төлөөлүүлж бодож болохгүй. Монгол хүүхдийн онцлог бол суурин улсуудын хүүхдийн онцлогоос өөр шүү дээ. Байгаль дэлхийн нар ус, агаар, цэцэгтэй ойр өсдөг. Сүүлийн үед хүүхэд Монголоосоо холдож байна, ишиг хургаа ялгахгүй байна гэж эцэг эхчүүд их санаа зовдог болжээ. Бид цуглахаараа хүүхдэд хэрэггүй номыг яаж уншуулахгүй байх вэ гэж ярилцдаг. Хүний хэвлүүлж байгаа номыг бид хорьж чадахгүй, хийсэн бүтээлийг нь устгаж болохгүй шүү дээ. Тиймээс ядаж энэ нь чанартай юм гэж стандарт тогтоож өгье. Эсвэл хүүхдийн ном хэвлэлийн газар гэж редакц байх ёстой гэж үзэж байгаа. Тэднийхээр гарсан ном бол тусгай таних тэмдэгтэй, хүүхдийн уран зохиолыг хянах газраар хянагдсан ном байх ёстой юм. Энэхүүхдэд зориулсан номыг баталгаатай болгоно. Нөгөө талаар насны ангиллыг бичиж байх хэрэгтэй. Тухайлбал, дөрвөн настай, таван настай хоёр хүүхдийн сэтгэлгээогт өөр байдаг. Гэтэл 20, 30 настай хүний сэтгэлгээ өөр биш байж болдог. Ийм ийм сэтгэлгээний ялгаануудыг гаргаж өгсөн зохиол маш их хэрэгтэй байна. Хүүхдийг номноос булааж авч байгаа зүйл олон байна. Үүний нэг бол яах аргагүй компьютер байна. Нөгөө хоёр зүйл нь зурагт, ухаалаг утас. Зөвхөн Монголд ч биш энэ бол дэлхий дахины шүдний өвчин болж байна. Гар утас, компьютерийн тоглоомд хүүхдүүд их автаж байна. Хүүхдийн сэтгэлийг татахын тулд нэгдүгээрт гэрт номын сан байх ёстой. Тэгээдном уншуулж, яриулж дараа нь тоглоомыг ньтоглуулна гэж хэлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаар өөрсдөө сонгож уншдаг хэлбэр рүү оруулах нь хамгийн чухал. Зурагт, гар утасны тоглоом бол хүүхдэд бэлэн юм өгдөг. Тоглоомондоо өөрсдөө оролцоод байгаа юм. Гэхдээ компьютерийн тоглоомбүтээлч сэтгэлгээ хөгжүүлдэггүй. Тоглоомын нэг үеийг даваад, даалгавар нь хүндэрсээр, сүүлд нь ялахад хүүхэд өөрөө ялсан мэт мэдрэмж төрүүлдэг. Гэтэл ном уншина гэдэг нь хүнд маш том эрх чөлөө олгодог. Нэг сайн номноос олончухал зүйлийг авдаг. Хэл яриа хурц болдог. Логик буюу зөв сэтгэлгээ бий болно. Хүүхдүүд сэтгэлгээний зөв дарааллыг сурах хэрэгтэй байна. Мөн өөрөө найруулах, бичих дадалд сургадаг. Сүүлийн үед номонд өөрөө оролцдог хэлбэр гарч ирж байна. Өөрөө бүтээлцдэг, ядаж санаагаа бичдэг. Хэрвээ чи байсан бол яаж өрнүүлэх бичих вэ, хоёр баатрыг яаж уулзуулах бэ ч гэдэг юм уу нөхөж бичих орхиц хаях. Тиймэрхүү хэлбэрээр хүүхдийг ахиулах хэрэгтэй. Урьд нь бид “Би би би” сонинд ажиллаж байхдаа энэтхэг, япон, америк зэрэг гадны үлгэрийн хэсгээс нийтэлчихээд цааш нь үргэлжлүүлж бичих уралдаан зарладаг байсан. Багагүй шагналтай. Хүүхдүүд сонирхон янз бүрийн хувилбар бичиж ирүүлдэг байсан. Хамгийн гол нь хүүхдийн оролцоо юм. Хүүхэд оролцож байгаа юмандаа их дуртай байдаг. Ийм байдлаар номонд дуртай болгох хэрэгтэй.
–Зохиолчид хүүхдүүдтэйгээ ойлголцож чадаж байна уу, хүүхдийнхээ сэтгэлгээг гүйцэж байна уу?
-Энэ их чухал асуулт. Зохиолчид хүүхдүүдийг судалж, эрэлт хэрэгцээг нь мэдрэхчухал. Хүүхдийнхээ сэтгэлгээг зах зээлийн замбараагүй эрэлт хэрэгцээнээс хамгаалах хэрэгтэй. Нийгмийн сүлжээ, сонин хэвлэлүүдээр хүүхдэд зориулсан шар номуудыг шатаахад ч багадна гэх мэтчилэн нийтлэлүүд гарч байдаг. Компьютерт донтсон хүүхэд унтаж байхдаа гараа ханан дээр тогшоод дэмийрээд байна гэж зарим эмч нар ярьж байна. Хүний тархинд үүссэн зүйл нь хүүхдийн сэтгэхүйд хүчтэй илэрч буйн хэлбэр юм. Хүүхдийн нас, сэтгэхүйд нь тохирсон компьютер байвал болно. Гэтэл орчин үеийн компьютерүүд маш их хор ялгаруулж байгаа. Тэгэхээр технологийн ертөнц нь хүүхдийн бодит сэтгэхүйг давамгайлаад байна гэсэн үг юм. Гэхдээ хүн төрөлхтөн ухаалаг юм болохоор үүнийг шийдэх цаг ирнэ.
–Тэгэхээр техник, технологийн хөгжил хүүхдийг ном уншуулахгүй байгаа гол дайсан гэж үзэж болох нь ээ?
-Тийм. Бас нэг талаар хүүхдийн үнэхээр сайн ном тэр бүрий гарахгүй байна. МУБИС-ийн Д.Хүү багш хүүхдийн уран зохиолын шүүмж судлалаар ихбичиж байна. Саявтархан “Утга зохиол урлаг” сонинд хүүхдийн зохиолын сүүлийн үеийн байдал шүүмж нь гарсан байна билээ. Шүүмжлэл өрнүүлэх хэрэгтэй нь зайлшгүй. Мөн хүүхдийн зохиолч Л.Самбуугийн хүүхдийн шүлэг дууны тухай шүүмж хэвлэлд олон гарсан. Тухайлбал тэр наадмын хүүхдийн дууны шүлэг нь их муу байна гэхчлэн шүүмжилсэн. Мөн сурах бичигт гарсан шүлгүүдийн талаар Манай МУИС-ийн өвөрмонгол магистрант дипломын ажил хийж саяхан хамгааллаа. Д.Хүү багшийн бичсэн шүүмжидзохиолчдыг нэртэй устай нь бичсэн байгаа. Уран зохиолын шүүмжийг хөгжүүлэх талаар “Жиком пресс” яруу найрагч О.Содномпил нар арав гаруй шүүмж, судлалын ном гаргасан. Одоо бид нийлж байгаад хүүхдийн зохиолын шүүмжийн ном гаргая гэж яриад байгаа.
Зохиол бичихэд сэдэвчухал боловч, хэл найруулга маш сайн байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт нь сонин дүр байх хэрэгтэй. Гуравдугаарт нь дүрслэх ур чадвар сайн байх ёстой. Дүрээ яаж гаргаж ирж байна, яаж үйл явдлаа өрнүүлж байна гэдэг их чухал. Хүүхдийн зохиолын хэл найруулгын талаар МУБИС-ийн багш Д.Отгонсүрэнгийн бичсэн шүүмж, номнууд байна. Зохиол боламьдралын бодит хуулбар биш. Ямар нэг байдлаар арай дээгүүр түвшинд бичигдэх ёстой. Гэхдээ амьдралын үнэн гээч юм ямар нэг хэмжээгээр байх учиртай. Уран зохиолын ер бусын шинж чанарыг илүү товойлгон гаргасныг болзолт дүр гэдэг. Болзолт дүрийн хувьд цаг хугацаа хамаагүй. Өнөөдөр байсан юм зуун жилийн дараа ч бий болж болно. Нөгөө талаар дүр нь яаж ч хувирч болдог. Уран зохиолыг нийгэмд зөвөөр ойлгуулах, хүн төрөлхтөнд зөв авч үлдэх асуудал чухал болж байна. Уран зохиолыг хэрэггүй ч гэж ярьдаг хүн байдаг юм билээ. Уран зохиол тийм их хэрэгтэй ч зүйл биш гэж ярьж яваа багштай хүртэл таарч нүд орой дээрээ гарч байлаа.