Японы мэргэжлийн сумод олон монгол залуу хүч үзэж байгаагийн нэг нь Ганбаатарын Мөнхсайхан. Тэр өнгөрсөн намрын башёогийн дараа жүрёод дэвшиж, цолтон бөхчүүдийн эгнээнд орсон юм. 1991 оны долдугаар сарын 20-нд төрсөн энэ залуу 183 см өндөр, 131 кг жинтэй. Сумо бөхийн нэр нь Чиёошома Фүжио. Монголчилбол өнө мөнхийн дүүлэн нисэх хүлэг морь гэсэн утгатай. Анх 2009 оны долдугаар сарын зуны башёогоос барилдаж эхэлжээ. Токио дахь Сумогийн ордноос холгүй орших Коконоэ хэмээх саруулхан, цэлгэр дэвжээнд нь түүнтэй уулзаж хөөрөлдсөн юм.
-Жүрёо зиндаанд дэвшсэнд баяр хүргэе. Өнгөрсөн зургаан жил гаруй хугацаа удаан санагдав уу?
-Сумо хүн харахад амархан ч яг барилдаад үзэхээр хүнд спорт. Орчин нөхцөл, жингийн ялгаа их хамааралтай. Бэртэл, гэмтэл их нөлөөлдөг. Олон хүчин зүйлээс болж хугацаа нэлээн алдсан болов уу гэж бодож байна.
-Та Улсын арслан, Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Б.Ганбаатарын хүү. Багаасаа л бөх болъё гэж хүсдэг байв уу?
-Нэг мэдэхэд л жүдогийн секцэнд явдаг болсон. Хөдөө гадаа аавыгаа дагаж явахад, айлд орсон ч “За, арслангийн хүүтэй барилдчих” гэдэг байлаа. Гурван эгчтэй. Аав, ээждээ анхны хүү нь болж төрсөн болохоор их танхи өссөн. Тэгээд ч тэр үү, нэр байхгүй, үргэлж л арслангийн зулзага гэж дуудуулдаг байв. Одоо дороо нэг эрэгтэй дүүтэй. Ааваас гадна ээжийн аав аймгийн арслан байсан л даа. Улсад хоёр удаа дөрөв давж байсан хүн. Мөн ээжийн ах улсын заан Булган аймгийн Могод сумын харьяат Лхагвасүрэн гэдэг бөх бий. Өвөө эмээ бүгд хөдөө байсан болохоор хавар, зуны амралтаар дандаа очдог байлаа.
-Ээж нь ямар ажил хийдэг вэ?
-Мэргэжил нь бол багш. Тэшүүр, цанын тамирчин байсан. Одоо хувиараа монгол хувцас, зодог шуудаг, дээл, малгай оёдог. Аав эхлээд өөрөө зодог, шуудгаа оёдог байсан юм. Дараа нь ээжид зааж өгсөн гэсэн.
-Багадаа өсгөлүүн, том биетэй байсан уу?
-Үеийнхнээс бол яльгүй өндөр байсан. Анх 70 кг жинтэй Японд ирж байлаа.
-Бөхийн удамтай улсын арслангийн хүүд омогшил, бардамнал их байсан байх даа?
-Багадаа нэг их тоодоггүй байлаа. Томрох тусам аавынхаа өндөр цол зиндаа, гавьяаг илүүтэй мэдрэх болсон. Ганц үндэсний бөх бус самбо, жудогоор барилдаж олон медаль авч байсныг нь сонсохоор бахархах сэтгэл эрхгүй төрсөн шүү.
-Ямар шалтгаанаар сумод хүч үзэхээр сэтгэл шулуудсан бэ?
-Монголд нэг хэсэг сумо бараг бүх телевизээр гардаг байсан даа. Дагвадорж, Даваажаргал, Бямбадорж аваргууд ид барилдаж, монгол хүний ааг омгийг харуулж байсан үеийг монгол хүн бүр мэдэх байх. Бөхчүүдийн хүүхдүүд очоод сайн барилдаад байхаар эргэн тойрныхон нь аавд “Хүүгээ сумод явуулаач” гэх болсон. Би ч сумо үзээд эх орныхоо нэрийг гаргах сайхан боломж юм болов уу гэж бодсон. Кёкшюүзан Батбаяр ах аавын шавь. Гар дээрээс нь Япон явах замнал нь эхэлж байсан болоод ч тэр үү, жаахан байхад манайд их ирдэг байлаа. Аав Өвөрхангайн бөхчүүдийн галыг хариуцдаг, дасгалжуулагч байсан юм. Тэр галд нь Сумьяабазар ах байдаг байлаа. Дүүгээ Япон явуулна гэж их ярина. Надад энэ замыг нээсэн хүн бол Дагвадорж ах. 2008 онд Японд анх авчраад, дэвжээг минь танилцуулж өгсөн хүн. Тухайн үед шууд гадаад хүн орох боломжгүй байсан болохоор Дагваа ахын сурч байсан хагас цэргийн зохион байгуулалттай маш хатуу дэглэмтэй Мейтокү гижүкү биеийн тамирын ахлах сургуульд найман сар сураад дэвжээнд анх орсон.
-Танай дэвжээ байрныхаа хувьд ч их том, саруулхан, тохь тухтай харагдаж байна. Зургаан цолтой бөх барилдаж байгаа хамгийн олон цолтой бөхтэй дэвжээ юм. Чиёонофүжи ояагата 31 удаа түрүүлж байсан түүхэн их аварга. Шавийн хувьд бахархам сайхан санагддаг байх даа?
-Их аваргаар хөтлүүлж, Японд ирээд домогт аваргын дэвжээнд элсэн орсон би их азтай хүн. Саяын хэвлэлийн бага хурал дээр ояагата надад “Би чамайг дөрвөн жилийн дотор цолтой бөх болно гэж бодож байсан” гэсэн юм. Би хариуд нь “Дайчин барилддаг багш шигээ болмоор байна” гэж хэлсэн. Анх сумог түлхээд л гаргачихдаг амархан спорт юм гэж боддог байсан ч яг барилдаад үзэхээр халшрах үе олон тохиолдсон шүү. Одоо ч гэсэн Монголоос найзууд маань ярихаараа “Юун амархан түлхүүлээд гарчихдаг юм” гэж хэлэх нь бий. Хөлийн ул халцраад, хүзүү хүртэл тог гүйгээд л Дагваа ахын хэлдэг шиг нусаа хацартаа нааж байсан үе байгаа. Жин бас их чухал. Барилдаад эхлэхээр асар их хурд, мэдрэмжээс шалтгаалдаг. Олон сайхан нэр хүндтэй хүнтэй холбогдож ирсэн болохоор шантрах, ухрах эрх надад байгаагүй.
-Анх сумод ирж байхад аав нь юу гэж захиж, хэлж байв?
-Хүний чадаад байгаа зүйлийг яагаад хийж чадахгүй гэж, илүү сайн хичээж, мэрийвэл улам илүү л өндөрлөгт хүрнэ. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ гэж хэлээд үдэж байсан нь санаанаас гардаггүй юм.
-Барилдаан үзсэний дараа ч юм уу таны бэлтгэлийг үзчихээд юу гэж хэлж, захидаг вэ?
-Сумо, үндэсний бөх хоёр өөр өөр зүйл ихтэй учраас жаахан зөрчил гарна л даа. Үндэсний бөхөөс хамгийн ялгаатай нь босолт, барьц авалт. Гэхдээ мэх, золголт гэх мэт төстэй зүйл зөндөө. Хоёр хүчээрээ босоод, барилдах ёстой байдаг юм. Эхнээсээ л бултаад, зайлаад байвал зочдыг хөгжөөж чадахгүй. Бидний бас нэгэн гол зорилго бол үзэгч түмнийг баясгах уран барилдаан үзүүлэх. Урагшаа барилдаад сурчихвал бэртэл гэмтэл авах нь ч бага байдаг. Өөр дээрээ татаад ч юм уу янз бүрийн илүү хөдөлгөөн хийвэл бэртэл авах нь их. Аав барилдааны арга барил хэлэхээсээ илүү сэтгэл зүйн хувьд их зөвлөдөг. Аав минь мундаг бөх болохоор муу барилдах эрхгүй болчихоод байна.
-Нурууны том гэмтэл авсан гэл үү?
-Үе мултрах, тулах гээд жижиг сажиг гэмтэл бөх болгонд л байдаг. Манай дэвжээ их том болохоор бэлтгэл, ахуйн ажил ихтэй, хатуу чанга байсан. Бусад дэвжээ бол макүштад л гарчихвал элдэв ойр зуурын ажлаас шууд чөлөөлөгддөг. Жин их хөнгөн байсан л даа. Одоо 128 кг жинтэй ч бас л багадаа орно. Бэлтгэлээс илүү жин нэмж, томрох нь хэцүү. Нэг дор их иднэ гэдэг бэрх шүү. Барилдаж байхад нуруу хөшөөд, өвдөөд байхаар нь янз янзын рентген, MRI зураг авахуулсан юм. Эмнэлгээр яваад байгаа хэр нь бүрэн эдгэрч өгөхгүй л байна. Нурууны зөөлөн эд нь хазайгаад мэдрэлийн судал руугаа орчихоор хоёр хөл янгинаж өвддөг байсан. Өмнөхөө бодвол гайгүй болсон. Туранхай бол илүү ачаалал өгч, бэртэж гэмтэхэд амархан байдаг юм. Зөв зогсолтоос эхлээд зөв барилдаж сурна гэдэг маш чухал. Нэг бэртээд нэг хэсэг гайгүй болоод байсан. Бэлтгэл сургуулилт таараагүй, цаг үе нь бүрдээгүй байсан юм болов уу. Түүнээс биш бэртлээс болсон энэ тэр гэж заавал нэг шалтгаан хэлмээргүй байна.
-Бэртэл гэмтэл, энэ их зовиур шаналлыг яаж даван туулав?
-Шантрах эрх байхгүй шүү дээ. Нүдний өмнө зөндөө л хүн бэртээд байна. Зорилгоо харчихсан байгаа. Манай дэвжээ цолтой бөх олонтой. Бэлтгэл дээр ана мана үзэлцээд, адилхан даваад л байсан хэрнээ яг тэмцээн дээр уначихдаг байсан. Башёогийн үеэр өдөрт нэг л барилдана. Бэлтгэл дээр сайнгүй хэрнээ яг тэмцээнд давчихаад байдаг бөхчүүд ч бий. Нас ойролцоо бөхчүүд нэг нэгээрээ зиндаа цол ахиад ирэхээр өөртөө өөрийн эрхгүй харамсах сэтгэл төрөөд эхэлдэг. Ах нар нүдэн дээр сайхан барилдаж байна. Насаар чацуу Тэрунофүжи Ганаа найз минь баяр хүргээд жингээ илүү сайн нэм гэсэн. Сайн барилдахын төлөө хичээнэ дээ.
-Улсын арслангийн хүү хурдан цолонд хүрч, аварга болно ч гэдэг юм уу олон хүний хүлээлт, итгэл найдвар өөрт тань бас л сэтгэл зүйн дарамт болох явдал байдаг байх даа?
-Яагаад дээшээ гардаггүй юм гэж зөндөө хэлүүлж байсан. Миний төлөө л тэгж байгаа байх. Хүчтэй болсон гэж хэлэх болгонд л өөрийгөө голох сэтгэл төрж байсан. Юм юмны бүрдэл болоогүй ч байж магадгүй. Бас илүү хурдан дэвших боломжийг бүрэн дүүрэн ашиглаж чадаагүй байсан болов уу.
-Шинэ жүрёо буюу цолтой бөх боллоо. Хамгийн түрүүнд ямар өөрчлөлтүүдийг мэдэрч байна вэ?
-Наад зах нь л хэвлэлийн бага хурал хийлгэж, олон сэтгүүлчийн өмнө гарч үзлээ. Секитори буюу цолтой бөхийн гарын үсэг зурж эхлэхийн тулд нэрээ бичих дадал хийж байна. Тусдаа нэг өрөөнд орж, туслахтай болж, цалин авч, цагаан болон гоёлын маваши зүүж эхэлнэ. Жюүрёо зиндааны бөхийн кимоно зузаан болж, гадуурх хүрэм, шаахайны чанар хүртэл өөрчлөгдөнө. Бас хүмүүсийн харьцаа их өөрчлөгддөг юм билээ. Баярлаж хөөрөлгүй яахав. Гэхдээ цолоо хамгаалахын тулд цаашид улам хичээнэ. Үндэсний бөх бол өөр. Нэг удаа улсын начин болчихвол насаараа тэр цолоороо дуудуулна. Сумод бол муу барилдаад байвал аваргаас бусад эрэмбэ цол буурдаг. Аав маань 22 настайдаа улсын начин болсон. Яг 24 настайдаа чангарч ирсэн гэдэг юм. Удам байдаг юм болов уу гэж аав хэлж байсан. Алхам алхмаар урагшилж, хичээж л явна даа.
-Ояагата нь домогт их аварга Чиёонофүжи шүү дээ?
-Сумогийн 58 дахь их аварга. Хоккайда арлын хүн. Цэвэр япон цустай аварга гэгддэг. Тайхо аварга орос гаралтай хүн байсан. 31 удаа түрүүлж, тасралтгүй 53 удаа давж байсан.
-Хамгийн их захиж хэлдэг үг нь гэвэл?
-Юун түрүүнд хичээ гэж их хэлдэг. Зүгээр нэг барилдах биш сайн бодож, төлөвлөж барилд гэдэг. Хамаг хүчээ төвлөрүүл гэж их захидаг. Бэлтгэл дээр маш хатуу хандана. Хичнээн зүтгээд ч бэрхшээх, халшрах үе байна. Хүнд бэлтгэлийн дараа усанд орж гарч ирчихээд багштайгаа цуг хоол идэж байхад “Өнөөдөр чи их хичээлээ. За маргааш улам мэрийнэ шүү” гээд л хэлчихэд өөрийн эрхгүй хүч ороод ирдэг. Уг нь их цайлган, зөөлөн хүн л дээ. Бэлтгэл дээр их чанга хатуу. Хичээлт мэрийлттэй хүнд сайхан ханддаг учраас намайг хайрладаг болов уу. Бас нэг дэвжээний багш болох арслан байсан Чиёотайкайтай туслахаас нь эхэлж, үйлчилж байсан болоод ч тэр үү надад бас их сайн. Багш нарынхаа хайрыг дааж явахсан гэж боддог. Өглөө болгоны кейког энэ таазанд зоосон дөрвөн камер хянана. Багш өрөөндөө байсан ч биднийг дэлгэцээр харж, бэлтгэлийн дараа ухрааж үзүүлэн хүн болгонд алдаа дутагдлыг хэлж, засч, анхааруулдаг. Хүн болгон кейко хэдийг хийсэн тухайгаа, өдрийн барилдааныхаа талаар дүгнэлт хийж, хөтөлдөг дэвтэртэй. Багш нэг бүрчлэн шалгаж, улаан балаар анхаарал сануулга бичиж өгдөг юм. Сэтгэл жаахан гундуухан үед дэвтрээ эргүүлж харахад багшийн улаанаар бичсэн хичээгээрэй гэдэг үгийг харангуут өөрийн эрхгүй урам зориг төрдөг шүү. Ихэнхдээ бид өөрсдөө бичлэгээ үзээд дэвтэртээ дүгнэлт бичдэг. Бидний бичсэнийг багш хянаж засна. Тогтсон нэг барилдааны ур чадварыг сайн эзэмшихгүй бол сайн барилдаж чадахгүй. Сайн хийдэг мэх гэвэл тонгорох, шидэх нагэ ваза юм. Бие жижигдүү болохоор бужигнасан хурдтай барилдаан үзүүлэхгүй бол давахгүй. Өнөөг хүртэл сумод жин нэмэхгүй бол болохгүй гэсэн ойлголтыг Харумафүжи аварга эвдэж, жижиг биетэй ч хурд авхаалж, самбааг үзүүлж, ялж болдгийг харуулж байна.
-Удахгүй ояагата багштайгаа хамт Монгол явна гэл үү?
-Тийм ээ. Манай дэвжээний бичигдээгүй хууль бий. Жюүрёод дэвшихээр багш нь шавиа дагуулж, эцэг эхэд нь баяр хүргэж, золгодог уламжлал бий. Багш анх удаа Монголд очих болохоор бяцхан цайллага хийнэ.