Түрүүч нь №112(5956) дугаарт
-АВЬЯАСЫГ АЛДАГ ГОЛ ЗЭВСЭГ БОЛ ШАГНАЛ, НЭР ХҮНД-
Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Чинагийн Галсантай ярилцлаа.
-Оролцуулдаггүй байв уу?
-Оролцуулахгүй. Тийм нэг хуй салхи л явж байдаг. Энэ хүнийг замаас гаргаж байх ёстой гэж. Хамгийн тод жишээ бол, би Монголын Зохиолчдын хороонд элсэх гэж 20 жил хөөцөлдсөн. 1968 оны аравдугаар сард, Германаас ирэнгүүтээ өргөдлөө өгсөн л дөө. Германы талаас өгүүллэгийн анхны түүврээ хэвлүүлнэ гэсэн зөвшөөрөл авчихаад хүрээд ирсэн юм. Тарваа гэж Зохиолчдын хорооны нарийн бичгийн дарга өвгөн байсан. Тэр хүний шүүгээнд миний өргөдөл 20 жил түгжигдсэн. Тэгээд 1988 онд сая нэг юм элсч билээ. Зохиолчдын хороонд элсүүлэхгүй гэж байхад намайг хоёр мундаг том хүн чирч орсон юм байхгүй юу.
-Хэн хэн?
-Сэнгийн Эрдэнэ, Лодонгийн Түдэв хоёр. Энэ хоёр хүн миний батлан даагчаар орсон. Тэгтэл Сэнгийн Эрдэнэ хорооны нарийн бичгийн дарга байсан учир хүн дааж болохгүй гээд бусад нь зөвшөөрдөггүй. Батлан даах хүн байхгүй бол асуудлыг минь хойшлуулна гээд болдоггүй. Д.Цэдэв дарга “Гадаа үүдэнд байгаа зохиолчдын нэгээр даалгачих” гэлээ. Гүйгээд гарсан чинь О.Дашбалбар сууж байна. “Намайг миний хүү даагаадах” гэсэн чинь “Тэгье, тэгье” гээд өөрөө бичгийн машин дээр тэр дор нь тоншоод л батлан даасан бичиг хийж өглөө.
Тэр үед надад “Ээ, хөөрхий. Энэ олон зохиолыг биччихсэн байхад, хавтас хавтас зохиолоо хэвлүүлэх гээд хадгалчихсан байхад намайг дэвтэр дэвтэр шүлэг бичсэний хойно хорвоод төрсөн хүүхэд батлан дааж, зохиолч мөн гэж тодорхойлж суудаг мөн ч сонин хорвоо юм даа” гэж бодогдож билээ (инээв). Тэгж л албан ёсоор зохиолч гэгдэх болсон. Зохиолч болсон ч нэмэр болоогүй. Нэг ч арга хэмжээнд оруулдаггүй байсан.
-Таныг тува болохоор ямар нэгэн арга хэмжээнд оролцуулдаггүй байсан гэх гээд байна уу?
-Тийм тийм. Дээрээс өгсөн даалгавар. Одоо би энэ бүхний учрыг хэлэх гэж байна. Ю.Цэдэнбал даргатай нэг удаа сүрхий саймширлаа. 1977 оны дөрөвдүгээр сард. Тавдугаар сард нь Ю.Цэдэнбал дарга Ардчилсан Германд нам төрийн албан ёсны айлчлал хийх гэж байсан юм. Би тэгэхэд Ю.Цэдэнбал даргатай хамт өрөөнд нь бүтэн сар суулаа даа. Дарга тэнд том ширээнийхээ голд л сууж байдаг. Би цонхны дэргэд нэг жижиг ширээ тавиулчихсан. Ардчилсан Германд болох бүх арга хэмжээний үгийг нь монголоор бэлдээд өөрт нь уншуулж зөвшөөрөл аваад тэрийгээ герман хэл рүү орчуулна. Засгийн газрын ордон руу би өөрийнхөө герман хэлний бичгийн машинаа тусгай зөвшөөрлөөр оруулчихсан байлаа. Тэгээд бүх арга хэмжээний үгсийг хоёр хувь машиндаад дугтуйнд хийгээд дээр нь харандаагаар хаана хаана унших ёстой үг вэ гэдгийг тайлбарлаж бичлээ. “Берлин хотын мах комбинатын уулзалт дээр”, “Хөдөлмөрчдийн цуглаан дээр”, “Телевизийн ярилцлагын үг” гэж бүгдийг нь бичиж өгөөд “За дарга аа, би ажлаа дуусгачихлаа. Нэг сар ажиллалаа. Би одоо явах уу” гэлээ. Тэгсэн чинь дарга “Чи наашаа суу” гэж байна. Би хажууд нь очиж суулаа. “Наашаа ойртоод суу. Ойрт” гэж хэлээд өөртөө бүр дөхүүлж бараг дэргэдээ суулгалаа. Утсаар нэг тийш залгаснаа “Хоёр цай оруулаад ир” гэж байна. Цай ч орж ирлээ. “Чихэр тавь” гэж байна. Тавган дээр тэр болгон харагдаад байдаггүй, үнэтэй, ховор чихэр дүүрэн байна. Би чихэрт хүрч зүрхлэхгүй, цай уугаад суулаа. “Чи хүүхэдтэй юу. Хэдэн хүүхэдтэй вэ” гэж надаас асуулаа. Би “Дөрвөн хүүхэдтэй” гэсэн чинь “Хүүхдэдээ чихэр ав” хэмээлээ. Би нэг ширхэгийг авсан чинь “Чи ядаж хүүхдүүддээ нэг нэгийг аваач” гэхээр нь дөрвийг аваад халаасандаа хийв. Тэгсэн чинь намайг хаана герман хэл сурсан талаар асуугаад жигтэйхэн сонирхож байна. “Чи аль нутгийн хүн билээ” гэхээр нь “Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын хүн” гэсэн чинь “Өө би танай сумаар очсон ш дээ” гэлээ. “Тийм ээ сонссон. Манай нутгийнхан таныг айлчлаад буцсан талаар домог шиг юм ярьдаг” гэсэн чинь “Ямар домог” гэж сонирхож байна. Би домог шиг яриа ярьсан чинь их инээлээ. “Намайг танай нутгийнхан их халуун дотно хүлээж авсан. Тэгэхээр чи урианхай хүн байна шүү дээ” гэж байна. Би “Үгүй ээ. Бид чинь өөрсдийгөө тува гэдэг юм, дарга аа” гэсэн чинь “Ямар ялгаа байна вэ. Тува гэдэг чинь урианхай ш дээ” гэхээр нь “Урианхайчууд чинь монгол хэлээр ярьдаг. Тувачууд чинь тува хэлээр ярьдаг юм” гэсэн чинь нүүр нь хувьсхийгээд чимээгүй болчихлоо. Тэгээд бид хоёрын яриа дууссан.
-Ширүүхэн юм болж дээ. Тэр том хүний өмнөөс дуугарна гэдэг бас л зоригтой явдал байсан байх шүү?
-Дарга цайгаа хурдан хурдан ойчиллоо. Би ч цайгаа ууж дууслаа. Тэгтэл нэг харсан чинь хажууд хүмүүс ирээд зогсчихсон байна. Хартал хайрхаан, баяр ёслолоор зургийг нь орой дээрээ залж явдаг Улс төрийн товчооны улсууд бүгд орж ирээд номхон зогсчихож. Цагаа харсан чинь 14.00 цаг болж байна. Улс төрийн товчооны хуралдаантай байж. “За, дарга аа. Би ч явъя. Баяртай” гээд босоод хаалга руу дөхсөн чинь Улс төрийн товчооны гишүүн Ц.Намсрай “Хөөе залуу чамайг дарга дуудаад байна ш дээ” гэж хэллээ.
Эргэж харсан чинь Ю.Цэдэнбал дарга зогсч байна. Улс төрийн товчооны гишүүд цөм номхон зогсчээ. Даргыг суу гэж хэлээгүй байхад хэн ч суухгүй. Тэр байтугай юм асуухад нь босч хариулчихаад “Суу” гэж хэлтэл нь зогсч байдаг байсан юм. Заримдаа дарга ууртай байх үедээ өөрөө суучихаад тэднийг зогсоочихсон загнаж байдаг юм. Ю.Цэдэнбал дарга бол томчуулдаа маш хатуу хүн байсан. Жирийн хүнд их зөөлөн хүн байсан гэж яригддаг юм. Дарга над руу хараад “Ойрт, бүр ойрт” гэж байна. Хуруугаа над руу чиглүүлж байгаад чанга дуугаар “Монгол Улсад нэг ч тува байхгүй. Мэдэв үү, чи. Нөхөөр!” гэж сүрдмээр чичиллээ. Би “За” ч гэсэнгүй, “Үгүй” ч гэсэнгүй өрөөнөөс нь гараад явж билээ. Тэгээд бид хоёр уулзалдахгүй их удсан. Тэр үеэс миний бүх юм доош унаж эхэлсэн. Илт мэдрэгдлээ. Тэрнээс өмнө намайг Германд зохиол бичдэг байсан болохоор НАХЯ анхааралдаа авчихсан байсан юм. Их сургууль, НАХЯ, Намын төв хороо, Зохиолчдын хороо гээд энд тэнд надтай холбоотой хавтаст хэргүүдийг нээчихсэн байлаа. Явсан газар болгондоо би хавтаст хэрэг нээлгэдэг байсан. Ингээд л намайг бүгдээрээ мэддэг болчихсон. Зохиолыг минь хэвлэхгүй, есөн жил дарлаа. Тэгсэн чинь Германы Соёлын яамны сайд нь “Энэ Монгол гэж сонин улс байна. Авьяас билгийг дэмжихгүй. Энэ хүний зохиолыг гарга. Би мэдээд хэвлүүлье” гээд миний зохиолыг гаргасан юм. “Аянгат цагийн тууж” маань Германд 10 мянган хувиар хэвлэгдсэн. Хэвлэгдээд л тэр дорхноо дууссан даа. Нэг хэсэг чимээгүй байж байгаад дараагийн номоо өгсөн чинь хэвлэгддэггүй ээ. Сураг тавьсан чинь манай Төв хороо Германы Төв хороонд гомдол гаргасан байгаа юм, “Намын бус хүний номыг битгий хэвлүүл” гэж. Би намын бус хүн. Хоёрдугаарт, өөрийгөө тува гээд хэлчихсэн. Гуравдугаарт, Ю.Цэдэнбал даргатай маргачихсан. Ийм хүн чинь яаж явах вэ дээ.
-Та Германд олон жил зохиол бүтээл туурвисан болохоор Монголын утга, уран зохиолыг өөр нүдээр хардаг байх. Өмнөх үеэ харанхуйгаар хэт шүтэж тэднийгээ магтан дуулж, бүтээлийг нь дуурайхаас өөр юм мэддэггүй. Массын уран зохиол давамгайлаад жинхэнэ уран зохиол төрж гарахгүй байна уу даа гэж харагддаг?
-Монголын уран зохиолд нэг л том дутагдал байдаг. Тэр дундаа үргэлжилсэн үгийн зохиолд. Манай яруу найраг бол дэлхийн хэмжээнд хөгжсөн. Үргэлжилсэн үгийн зохиол дэндүү хол хоцорчихсон. Яагаад вэ гэвэл өргөн мэдлэг байхгүй. Мэдлэггүй, авьяасаараа дулдуйдаж юм бичих гэж үздэг. Бичих гэж байгаа юмаа улс төрд их захируулдаг. Тухайн үед сайшаал магтаал хүлээж байгаа юм руу бүгд хошуурдаг. Намын төв хорооны хурлаас хөдөө аж ахуй руу чиглэсэн, хөдөө гарч ажиллая гэвэл яг тэр сэдвээр нь, хөдөө гарч ажиллаж байгаа хүмүүсийн тухай бичээд эхэлдэг. Цаг хувираад Чингис хаан, бөө мөргөл, шарын шашины тухай яриад эхэлтэл одоо ерөөсөө хаадын тухай л бичиж байна.
-Бас хатдын тухай их бичиж байна?
-Тэгж байна. Бичихдээ их чимэглэлтэй бичдэг. Аугаа Их Эзэн Богд Чингис хаан гэнэ. Их Чингис хаан гэж бичнэ. Бөртэ Үжин гэнэ. Үжин гэдэг чинь хятадаар хатан гэсэн л үг ш дээ. Одоо манайхны монгол гээд байгаа үгс бүгд хятад. Хятадын хүндэтгэлийн бүх л үг байна. Монгол хэлэнд хятад үг маш их орсон байгаа юм. Тэгэлгүй ч яахав. Тэр олон жилийн харилцаатай байгаа юм чинь. 70-хан жилийн дотор орос хэлний үгс монгол хэлэнд их нэвтэрлээ дээ. УИХ-ын гишүүд хүртэл өөр гэхийг өшөө гэж яриад байгаа. Өшөө гэдэг чинь оросын “Еще” гэсэн үг байхгүй юу. Манай ялангуяа цэргийн дарга нар “И…” гэж байгаад л ярьдаг байлаа шүү дээ. Оросоор “За тэгээд” гэж байгаа үг. Одоо хүртэл ярьж байна, “Но-той” гэж. Но гэдэг чинь гэхдээ, гэвч гэсэн үг. Миний хувьд энэ бүхнээс их тойрдог. Би амьдралын чин үнэнийг гаргаж бичдэг. Байгалийг хуулж шүтдэг. Байгаль хэзээ ч худлаа хэлдэггүй. Байгаль шүтсэн хүн хэзээ ч буруу замаар ордоггүй.
-Та М.Ю.Лермонтовоос гадна И.В.Гётег их шүтэн биширдэг бололтой?
-Энэ И.В.Гёте ёстой миний урд төрлийн хүн юм шиг байгаа юм (Ханан дахь И.В.Гётегийн хөрөг зургийг заав.сурв). Миний хэлдэг бүхнийг энэ хүн ярьдаг байсан байгаа юм. Энэ хүний амьдарч байсан Веймар гэдэг газарт урт хугацааны дадлага хийсэн юм. Би И.В.Гётегийн гэр музейд нь байдаг байлаа. Тэнд хамаагүй гадны хүн байлгадаггүй байсан. Миний хувьд багш нарын итгэлийг олсон, хүүхэн шуухан, архи дарс гэж явахгүй дандаа л архивын ном, бичиг цаас шагайгаад сууж байдаг номын хорхойтой, хорхойд хоргүй жижигхэн биетэй, ази нөхөр. Багш нар маань надад итгээд намайг тэнд үлдээгээд явчихна. Би И.В.Гётегийн хэрэглэж байсан эд хэрэгслийг хэрэглээд нэг өдөр бүр орон дээр нь хэвтэж үзлээ дээ.
-Ямархуу ор байх юм?
-Богинохон. Их гоё мебель. Алтан шаргал бүтээлэгтэй. Гэтэл би И.В.Гётегоос бүтэн толгой өндөр байна. Дараа нь архивын материал үзсэн чинь И.В.Гёте үнэхээр жаахан хүн байсан байна. Тэр үеийн барууныхан жижигхэн байсан. Харин нүүдэлчид, монголчууд том биетэй байсан байгаа юм. 335 алд газар буюу 502 метр харвасан гэхээр Чингисийн үед монголчууд их том биетэй байсан байж таараа. Хөө хуягийг нь харахад л монголчууд том биетэй байсан нь харагдана. Харин европчууд жижиг биетэй байж. Орон дээр нь тэгж хэвтсэн нь надад их том дэмжлэг болсон, аугаа их И.В.Гёте хэрэг дээрээ надаас жижиг байсан юм байна гэж. Том аугаа хүмүүст жижиг бие заяадаг. В.И.Ленин маш жижигхэн, Наполеон Бонапарт бүр жижиг. И.В.Гёте жижигхэн. Европын зарим алдартай хаадын өмсч байсан гэх хувцаснуудыг харахаар манай дөрөв, тавдугаар ангийн сурагчдын өмсгөл шиг алтан саатай хувцаснууд байдаг. Харин одоо европчууд том биетэй болсон.
Анх би Германд очоод “Эд нар асар их мэдлэгтэй, асар их соёлтой мундаг улсууд юм аа” гэж боддог байлаа. Яваандаа “Эд нар хүн нь олон, ахуй амьдралын боломж нь сайн, цаг баримталж, хэлсэн үгэндээ хүрдэг учраас амжилтад хүрдэг юм байна” гэдгийг ойлгосон. Тэгээд би надад эднээс дутаад байх юм алга, харин ч тэгж яривал эд нараас илүү гарах учиртай гэж бодсон. Б.Ринчен багш яг тэгж хэлдэг байсан юм. “Оросуудыг манайхан Зөвлөлтийн хүн гээд шүтээд л байна. Оросууд чинь хэрэг дээрээ тийм ч мундаг биш шүү дээ. Тоо нь олон учраас тэр олон дотор хэдэн ухаантай хүн байлгүй яахав” гэж ярьдаг байсан. Би үүнийг л үнэн юм байна гэдгийг ойлгосон. Тэгээд би эдэн шиг ажиллаж үзье гээд герман хүн шиг цагийг баримтлаад, герман шиг зүтгэсэн учраас амжилтад хүрсэн.
Зохиолыг маш их бодож бичдэг. Манайхан онгодоор бичдэг гэж хөөрөх юм. Нэг усан шүлэг биччихээд нэг шил архи задлаад нөгөөгөө дуудаад байх юм. Бүхий л урлагийнхан тийм байна. Хөгжмийн зохиолчид ч тэр. Дээр үеийн зохиолч, яруу найрагчид гэж бөөн архинд дуртай хүмүүс байлаа. Архичин, архинд орсон зохиолчид гээд нэрлэвэл маш олон хүн байна. Нэгэн үеийнхэн нэг нэгнээ архинд уруу татаад алаад хаячихсан. Зохиолч хүн архи уух ёстой. Дуучин, урлагийн хүн архи уух ёстой, онгодоо хөглөх ёстой гэдэг. Нэг шүлэг биччихээд нөгөөгөө дуудаж “Би ийм шүлэг биччихлээ” гээд уншиж өгөхөд согтуу хүнд ямар ч шүлэг гоё дуулдах нь аргагүй. Нэг нэгийгээ ингэж хөөргөж байгаад алаад хаячихсан. Хэрэг дээрээ монголчууд маш авьяастай гэдгийг би их эрт таньсан. Бидний толгой бол маш сайн. Оюуны чадвар хамаагүй дээр. Яагаад вэ гэвэл бид олон үеийн турш ном бичигт толгойгоо идүүлэлгүй амраачихсан. Олон үе амарчихсан толгойтой. Бидний тархи гэдэг чинь амарчихсан уураг тархи. Асар их хур хүчтэй. Олон улсын спорт, урлаг, ой ухааны ямар л тэмцээнээс монгол хүүхдүүд медаль хамаад ирж байгаа биз дээ. Асашёорюү Д.Дагвадорж, Хакухо М.Даваажаргал, Харумафүжи Д.Бямбадорж нарыг хар. Бид жижигхэн биетэй юм шиг ч бидний биеийн эзлэхүүн бол том. Давтчихсан юм шиг. Энэ бол энэ их хур салхи, асар их хүйтэнтэй холбоотой. Хүйтэнд нэг их сайхан хөргөөд авахад эс чийрэгждэг. Би мод тарьдаг хүний хувьд мэдэж байна. Улиас модыг хүйтэн элсэнд булдаг.
-Суулгацаа тэгж чийрэгжүүлдэг байх нь?
-Тэгнэ. Усанд булна. Суулгахын өмнө бүр хөлдөөгчинд хийнэ. Хөлдөөгчнөөс гаргаж ирээд гэсгээнэ. Ингэхээр тэр мод маш чадалтай болж хүчирхэг үндэстэй болж амь бөхтэй ургана. Бид хар багаасаа даарч хөрчихсөн. Нусаа гоожуулаад л Алтайн нуруугаар явдаг байсан болохоор бидний мах бүр чигжигдчихсэн.
-Зохиолчдын тухай яриандаа эргэн оръё?
-Өчнөөн номтой, жил болгон ном хэвлүүлэх гээд зохиолчид чинь хөөцөлдөөд явж байна шүү дээ. Нэг л их нэр төрийн хойноос гүйсэн хүмүүс. Шагнал гэж аюултай юм байна. Зохиолчдыг алдаг. Авьяасыг алдаг гол зэвсэг бол шагнал, нэр хүнд. Болоогүй үед нь хүнийг асар их нэр хүндтэй болгоно гэдэг тэр хүнийг алж байгаа хэрэг. Ямар олон авьяастай яруу найрагч, зохиолчийг ийм аргаар алсныг бүгд мэдэж байгаа. Алдартай, авьяастай хүмүүсийг яагаач үгүй байхад Төрийн шагнал өгөөд, гавьяат болгоод нэр усыг нь сурах бичигт оруулж, архи дарсаар дайлсаар байгаад алчихдаг. Энэ бол Монголын уран зохиолд их дээр үеэс эхэлсэн явдал. Авьяастай хүмүүсийг хээр дураараа давхиж яваа унага шиг сэргэлэн, цовоо, соргогоор нь байлгаж байх ёстой. Тийм учраас би үгийг маш их бодож байж бичнэ. Болвол дахиж засахгүй юмсан гэсэн мөртлөө засна. Нэг хоногийн дараа уншихад өөр санаа гарна. Арав хоноод уншихад дахиад л санаа гарна.
Хамгийн гол нь байгаль, амьдралын хамгийн эцсийн үнэнийг, туйлын үнэнийг, муухай юмыг муухайгаар нь, хатууг хатуугаар нь, сайхныг сайхнаар нь бичдэг. Улс төрийн хэл яриа оруулаад Аугаа Их Чингис Богд хаан гээд бичвэл ихэс дээдсийн чихэнд чимэгтэй, нүдэнд аятайхан харагддаг юм байгаа биз. Нам засаг, ардчиллыг их магтана гэдэг хөөрхий дөө. Зохиолч, уран бүтээлч хүн байгалиас өгсөн авьяасаа тэгж үрээд юу хийнэ.