Аравдугаар сард кино театруудаар үзүүлсэн монгол кинонуудаас “Тусгай ажиллагаа” нэртэй кино ашиг орлогоороо тэргүүлжээ. Нийтэд үзүүлсэнкиноноосорлогоороо хол түрүүлсэн энэ кино 94.7 сая төгрөгийн орлого олсон байна. Үүний араас 24.3 сая төгрөгийн орлогоор “Сүүлчийн шөнө”, 22.4 саяын орлогоор “Давхар цохилт” зэрэг кино удаалжээ. “Тусгай ажиллагаа” нь инээдмийн кино юм байна. “Go adventure” студи, найруулагч Д.Галбаярын бүтээл ажээ.
Инээдмийн төрөл жанр нь дотроо адал явдалт, романтик, эмгэнэлт, аймшгийн, сэтгэлзүйн гэхчлэн бараг хорь орчим төрөлтэй. “Тусгай ажиллагаа” нь адал явдалт инээдэм бололтой. Уг киноны үйл явдлыг эхлээд ярья. Нэгэн томоохон архины үйлдвэрийн захирал Тамирынэхнэр Сайханаа гэх бүсгүй бааранд орж архи ууж байгаагаар кино эхэлж байна. Тэрбээр бааранд Баярцэнгэл, Жаргал, Наадам гэх гурван эрэгтэйтэй тааралдана. Шөнийн арван хоёр цаг болж, баар хаахад мөнөөх гурван залуу үргэлжлүүлэн архидахаар гарахад Сайханаа мөн дагаж гарчээ. Эрчүүдийг нэгэн дэлгүүрийн цонхыг нүдэж нүдэж арга тасран байхад Сайханаа тэр гурвыг нөхрийнхөө архины үйлдвэр дээр дагуулан ирнэ. Тэднийг ирэх үеэр үйлдвэрийн харуул бэлэн гоймон, хиам, өндөг авахаар дэлгүүр рүү гарсан байна. Энэ хойгуур согтуу залуус үйлдвэрт орж ирэн ус цас шиг элбэг дэлбэг архи хараад”Архийг шанагаар уухыг мөрөөддөг байлаа. Мөрөөдөл ингэж биелдэг байжээ” хэмээн хувинтай архинаас шанагаар утган залгилах юм. Улмаар захирлын өрөөнд орцгоож, тэнд байсан ангийн бууг нэг нь авч шанага дамжуулан архи уух бусдадаа буу тулган тоглож байна. Харуулын байрандаа эргэж ирсэн харуулхянах камерын бичлэг харж захирлын эхнэрт буу тулгаж байгааг харж сандран захирал руугаа утсаар мэдэгдэнэ. Хариу зааврын дагуу харуул үйлдвэрийн хамгаалалтын кодыг идэвхжүүлээд цагдаа дуудахаар гарч гүйхдээ захирлын нууц амрагийн машинд мөргүүлэн эмнэлэгт хүргэгдэнэ. Сэрэхдээ тэр ой санамжаа алджээ. Хамгаалалтын кодыг идэвхжүүлсэн тул үйлдвэрт гаднаас ч дотроос ч нэвтрэх боломжгүй болжээ. Үйлдвэрийн захирлын мэдээллээр цагдаагийнхан түүний эхнэрийг үйлдвэртэй нь хэсэг залуус барьцаалжээ гэж үзэн үйлдвэр ба эхнэрийг аврах тусгай ажиллагаа явуулахаар хөдлөв. Цагдаагийн тусгай баг үйлдвэрт арайхийн нэвтрэхэд багийн ахлагч нь мөнөөх гурван залуугийн нэг Жаргалын багын найз болж таарлаа. Ингээд хамт архи уун цагдаагийнхан “барьцаалагч” нарын хамт “тасарцгаалаа”. Тасартлаа согтсон Цагдаагийн ажилтан үйлдвэрийн захирлаас барьцааны мөнгө нэхнэ. Зуун мянган доллар өгч авалцахаар тохиролцоно. Одоо кино төгсөх гэж байна. Захирал өмнө нь мөрийтэй тоглож үйлдвэрээ алдсан байжээ. Мөрөө баллахын тулд дээрх согтуу залуус үйлдвэрийг нь барьцаалсан болгож зохион байгуулсныг цагдаагийн ажилтан Сонор илрүүллээ. Ингээд кино төгсч байна. Киногоо үзээд гарлаа. Сэтгэлд юу үлдэв. Амьдарч буй нийгэм маань тэр чигээрээ архинд живчихсэн юм байна гэдэг л өнгөцхөн мэдрэмж үлджээ. Харин эргэн тойрон амьдралаа харахад тэгтлээ архинд донтоод байгаа хүн алга л байна. Кинонд итгэх үү, өөртөө итгэх үү? Монголдоо амьдарч байгаа бид бол өөрсдийгөө архинд живээгүйг харж байна. Харин Монголоос гадна амьдарч байгаа хэн ч энэ киног үзвэл Монголыг архинд живж дээ гэж төсөөлөхөөр. Гэхдээ энэ нь уг киноны асуудлын гол нь бас биш юм. Асуудлын гол нь чимхийн төдий ч инээд энэ кинонд байхгүйд байна.
Ер нь инээдмийн төрлийн урлагийг юунд зорьж юуны тулд хийдэг вэ. Хүн өөрийгөө шоолохын тулд. Үр дүнд нь өөрсдийгөө эмчилж гажуудлаа засаж залруулдаг. Энэ төрлийн урлагт эмгэнэлт инээдэм хамгийн жинтэй нь байдаг. Сэдвийн хувьд хувь хүний амьдралаар дамжуулан нийгэм цаг үеэ элэглэн шоолох, нийгмийн системийг элэглэн шоолох, бүр өргөн хүрээнд бол нийгмийн амьдралаараа дамжуулан хүн төрөлхтнийг элэглэн шоолсон байдаг. Хамгийн сонирхолтой нь эмгэнэлт инээдмийн урлагт зохиогчид өөрийн болон аль нэг үндэстнийг элэглэн шоолсон нь үгүй. Энэ төрөл нь голдуу сэтгэл зүйд хандсан байх нь элбэг. Ийм кино манайд одоохондоо байхгүй юм. Ахуйн хөнгөхөөн адал явдлаар ч инээдмийг илэрхийлж нийгмээ, системээ элэглэн шоолсон байдаг. Ийм төрлийн бүтээл жишээ нь манай хуучны кинонд бий. Яагаав, “Ховор хүмүүс” гээд нэрт найруулагч Р.Доржпалам гуайн кино. Р.Доржпалам найруулагч “Ховор хүмүүс” хэмээх инээдмийн киногоороо социалист системд хүмүүс оюун сэтгэхүйгээрээ хэрхэн хайрцаглагдаж, ийм цаг үед амьдрал хэрхэн үзэл суртлын нэгэн сувгаар урсан өнгөрдгийг элэглэн шоолсон байдаг. Үзэгчид уг киног эхлэхээс дуустал нь савж унатлаа инээлдээд, дараа нь өөрсдийн амьдрал руу гунигтайгаар ширтэн харах сэхээ ордог шүү дээ. “Зэрэг нэмэхийн өмнө” гэж бас л гоё инээдмийн кино бий. Мөн Р.Доржпалам гуайн бүтээл. Наяад онд дэлгэцнээ гарсан энэ кино үйл явдал нь Богд хаант засгийн үе гарах боловч аль ч цаг үед үнэ цэнээ алдахгүй бүтээл. Өнөөдөр ч үнэ цэнтэй хэвээр. Ямар ч цаг нийгэм байлаа гэсэн хүнд л байх төрөлхийн амбицийг, хэмжээ нь хэтрэхээрээ хэрхэн амьтан болж хувирдгийг хэлсэн санаа нь үнэтэй юм. Энэ киноны хийцийг бол бүр яриад яахав. Гайхалтай гэж хэн ч санаа нийлэх биз ээ. Мэргэжлийн өндөр мэдрэмжтэй, боломжийн стандарт хийцтэй бүтээл хэзээд “харж байгаагийнхаа цаадахыг харах, сонсч байгаагийнхаа цаанахыг сонсох” боломжийг хүмүүст өгч байдаг ажээ. Энэ бол урлаг хүмүүст өөрсдөд нь сэтгэлгээний орон зайг бий болгож өгч байгаа хэрэг юм. Инээдмийн жанрын жишээ болсон дээрх хоёр кино бол тийм л бүтээлүүд. Урлагийн аль ч төрлийн бүтээлд сэтгэлгээний дотоод орон зай гэж байдаг. Үүний хажуугаар ялангуяа кинонд дүрслэлийн орон зай гэж нэг гол судас нь бий. Энэ дүрслэлийн орон зайгаар дамжуулж үзэгч үйл явдлыг өргөн хүрээнд харж чаддаг. Энэ орон зайг найруулагч киноныхоо зураачид, зургийн дарга, зохиолч, зураглаач зэрэг хамтран зүтгэгчдийнхээ тусламжтайгаар бүтээдэг. Харин өнөөдөр кино хийж байгаа хүмүүсийн тогтсон жишиг болох найруулагч жүжигчин хоёрын “бүтээл” нь дээрх орон зайг хэзээ ч бүтээх боломжгүй юм. Тиймээс өнөөдрийн кинонууд аль ч төрөл жанрынх бай хүмүүсийн сэтгэлд хүрэхгүйгээр барахгүй огт ойлгомжгүй хэдэн дүрсний эвлүүлэг болж хувирч байна. Ийм шалтгаанаар өнөөдрийн инээдмийн кинонд чимх ч инээд алга. Чимхийн төдий ч инээдгүй инээдмийн киногоор яах юм бэ.
Кино үйлдвэрийг хувьчилснаас хойш кино урлаг уналтад орлоо гэх болсон. Энэ чинь зуун хувь шалтгаан болж чадахгүй шүү дээ. Мөнгөгүйдээ муу кино хийж байна гэж кино хийж буй залуус хэлдэг. Ахмад киночид ч энэ талыг нь хөөрөгдөж өмөөрч тал өгсөөр байгаад залуу найруулагч нар кино хийж сурахгүй байх шиг. Муу ч гэсэн кино хийх мөнгө олоод хийгээд л байна шүү дээ. Уг нь мөнгөний хэмжээ уран бүтээлчийн сэтгэх цар хэмжээнд шууд хамааралгүй л харагдаад байдаг юм. Хэр тааруухан санхүүжилтээр хичнээн сайхан бүтээл хийчихсэн театрынхны жишээ байна. Киног театртай харьцуулах нь өрөөсгөл ч гэлээ сайн бүтээл хийхэд тайз дэлгэц ялгаагүй л нэлээн их мөнгө шаарддаг. Тэгэхээр гараад байгаа кинонуудыг яагаад авах юмгүй муу болоод байгаа шалтгааныг харцгаая.Урлагийг бүтээх чин сэтгэл, мэдлэг, боловсрол, хийж байгаа бүтээлийнхээ орон зайг урьдчилан харах оюуны цар бяр, тэр орон зайдаа багтааж үйл явдал, гол санаа, тэдгээрийн чимэглэл деталиудаа базаж нэг цул болгон үзэгч рүү шидэх тийм чадал чансаа өнөөгийн киночдод байхгүй нь илт харагдаж байна. Үйл явдал, өгүүлэмжийн жижигхээн деталиар ч хэлэх гэсэн санаагаа сэтгэж байгаа орон зайдаа зөв байршуулаад гаргачихсан бүтээл томроод л ирдэг.
“Тусгай ажиллагаа” хэмээх сүржин нэртэй инээдмийн гэх энэ кинонд киноны үндсэн шалгуур болох дээрх элементүүд ер үзэгдэхгүй юм. Киноны цагдаагийн тасгийн ахлагч Сэрэмжбаатар хэмээгчид хошин урлагийн “Маск” продакшны жүжигчин М.Баярмагнай тоглосон бол бусад дүрд жүжигчин С.Баттулга, Т.Хулан, Э.Ууганбаяр, Ө.Мөнх-Эрдэнэ, Э.Мөнхтөр, Э.Батхүү, ардын жүжигчин С.Сарантуяа, телевизийн хөтлөгч, жүжигчин Э.Гантулга нар тогложээ. Өнөөгийн залуучуудын киногоо өөд татахын тулд хэрэглэдэг нэг арга нь хуучны нэртэй жүжигчдээс ганц нэгийг нь авч тоглуулах. Бараг бүх киноноос энэ харагддаг. “Тусгай ажиллагаа”-нд ардын жүжигчин С.Сарантуяа өнгө нэмээд л ороод ирж байна. Үнэхээр ч нүдийг нь хараад үзэгчийн сэтгэл сэрхийх юм. Сайн жүжигчин нүдээрээ тоглодог гэж нэг алдартай найруулагч хэлснийг сануулах ч шиг. “Тусгай ажиллагаа” киног уг нь инээдмийн кино болгочихъё гэсэн бол найруулагч өлгөөд аваад явахаар нэг сэжүүр уг нь байна лээ. Архины үйлдвэрт нэвтэрсэн цагдаа нарыг ахалж яваацагдаа “Та нарыг барьцаалчихлаа” гэдэг ч билүү сүртэйхэн дуугарахад нь нөгөөдүүл нь итгэчих юм. Архи уух гэж өөрсдөө орж ирсэн хүмүүсийн толгойг ганцхан үгээр эргүүлчихэж байгаа тэр хэсэг л ердөө дангаар нь бариад явах шугам байж дээ гэж харагдана. Туйлын итгэмтгий, гэнэн цагаан чанарыг хүнд байгалиас заяасан байдаг.Тэрэн дээр нь тоглолт хийх замаар сэтгэлзүйн төрөл жанрыг бүтээж болдог. Ийм сонгодог жишээ гэвэл, Сервантесийн “Дон Кихот” байна. Нэг муу халтар монгол хошин шогтой агуу сонгодгийг харьцууллаа гэж битгий бодоорой. Сонгодог ч бай, арилжааны ч бай урлагийн бүтээл хийж байгаа хэн боловч сэтгэж байгаагаараа нийтлэг болохоор иймэрхүү том жишээнүүдийг татахад хүрлээ. Эцэст нь бас нэг харамсмаар зүйл нь өнөөдөр кино хийж чадах найруулагч төлөвшихгүй байгаагаас хичнээн авьяас байгаад ч сайн жүжигчид төрөхгүй, дээрээс нь байгаа сайн жүжигчид нь золиослогдож байна. Жишээ нь, энэ киноны гол баатруудын нэгд тоглосон Баярмагнай ямар гоё нюанстай жүжигчин билээ. Үнэнийг хэлэхэд, нөгөө л хошин шогийнхоо байдаг л алиа салбадайн хэрээс хэтэрч чадахгүй л байна. Ямар их авьяастай олон залуус жүжигчин болж чадахгүй унтарч байгааг бүгд харж байна “Тусгай ажиллагаа” бол зүгээр л өнөөгийн гудамжаар дүүрэн новширч байгаа арилжааны “урлаг”-ийн нэг жишээ. Үүнд зорьсон үзэгчид нь ч байгаа. Буруутгах ямар ч шаардлага байхгүй. Хэн юу чаддагаараа мөнгө олж биеэ тэжээдэг нь амьдралын л жам. Арилжааны урлаг ийм л жамаар явдаг. Үзэгчид нь мөн адил сэтгэлээ ийм л юмаар дүүргэж цадаж байгаа хэсэг ганц манайд биш ямар ч өндөр хөгжилтэй оронд, хаана ч байдаг. Харин цөөхөн хүн амтай манайд үүний нэг сүүдэртэй тал нь нэг ийм халтар “соёл”-ыг нийгэмд бүтээж байгаа нь л хэцүү. Ямар ч театр цаг үе, орчин тойрондоо соёлыг бүтээж байдаг
Н.ПАГМА